Η επιρροή των διαφημιστικών μηνυμάτων στην καπνιστική συνήθεια των εφήβων

Ανασκόπηση Η επιρροή των διαφημιστικών μηνυμάτων στην καπνιστική συνήθεια των εφήβων Αριστείδης Βασιλόπουλος 1, RN, MSc, Ζωή Ρούπα 2, MD, RN, PhD, Κωνσταντίνος Γουργουλιάνης 3, MD 1 Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων, Εργαστηριακός Συνεργάτης ΑΤΕΙ Λαμίας, 2 Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Λευκωσίας Κύπρου και Μεταπτυχιακού Προγράμματος Π.Φ.Υ. Ιατρικής και Νοσηλευτικής ΑΤΕΙ Θεσσαλίας, 3 Καθηγητής Πνευμονολογίας, Πρύτανης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Λέξεις- Κλειδιά: - κάπνισμα, - επίπτωση, - επιπολασμός, - διαφημίσεις, - έφηβοι Αλληλογραφία: Βασιλόπουλος Αριστείδης Ταϋγέτου 3η Παρ. Λαμία Τ.Κ. 35100 Τηλ: 22310 32468 Ε-mail: aristeilam@yahoo.gr Περiληψη Το κάπνισμα αποτελεί μια σοβαρή αιτία θανάτου η οποία ωστόσο μπορεί να προληφθεί. Το ενεργητικό καθώς και το παθητικό κάπνισμα συμβάλλει στη διαταραχή της ομοιόστασης του οργανισμού, στην εμφάνιση χρόνιων παθήσεων και στην αύξηση της Θνησιμότητας. Η πρώιμη έναρξη της καπνιστικής συνήθειας και η συνεχής έκθεση σε προϊόντα καπνού, αυξάνει το σχετικό κίνδυνο για την εμφάνιση σοβαρών οξέων ή χρόνιων προβλημάτων υγείας. Εκτός των αρνητικών επιπτώσεων του καπνίσματος στην υγεία, ορατές είναι και οι οικονομικές επιπτώσεις του προβλήματος, τόσο στους ίδιους όσο και στο Σύστημα Υγείας της χώρας, προσδίδοντας ταυτόχρονα και άλλες κοινωνικές διαστάσεις. Σημαντικό ρόλο στην αύξηση του καπνίσματος, φαίνεται να διαδραματίζουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, ο ηλεκτρονικός και έντυπος τύπος καθώς και το διαδίκτυο. Η ενθάρρυνση των ατόμων, πραγματοποιείται με την προβολή τηλεοπτικών μηνυμάτων και διαφημίσεων απενεχοποίησης των αρνητικών επιπτώσεων του καπνίσματος προωθώντας την ευεξία, την ψυχοσυναισθηματική ισορροπία και του αισθήματος της ανεξαρτησίας. Αποδέκτες όλων αυτών παρουσιάζονται, κυρίως οι έφηβοι, οι οποίοι σε συνδυασμό με τη σχεδόν μη ύπαρξη αντικαπνιστικών διαφημίσεων και μηνυμάτων φαίνεται να επηρεάζονται περισσότερο για την έναρξη της καπνιστικής συνήθειας. Οι επιπτώσεις του καπνίσματος των ανηλίκων και η επιρροή των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στην έναρξη της καπνιστικής συνήθειας, αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό πρόβλημα με άμεσες κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις. Οι συντονισμένες προσπάθειες των κρατικών και μη φορέων, με την ταυτόχρονη στήριξη των Επιστημόνων-Επαγγελματιών Υγείας, μπορούν να συμβάλλουν τα μέγιστα στην ανάδειξη και αντιμετώπιση του προβλήματος. Πνεύμων 2011, 24(2):182-187. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εδώ και πολλά χρόνια το κάπνισμα αποτελεί αντικείμενο έρευνας, μελέ-

ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 24ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2011 της και παρατήρησης από την επιστημονική ερευνητική κοινότητα. Τα αποτελέσματα των μέχρι σήμερα ερευνών, καταδεικνύουν ότι το κάπνισμα αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα κινδύνου για την υγεία με αυξημένη νοσηρότητα και θνητότητα, που μπορεί ωστόσο να προληφθεί. 1-4 Οι αρνητικές επιπτώσεις του καπνίσματος δεν επηρεάζουν μόνο τους καπνιστές αλλά και όλους όσους έρχονται σε επαφή με τον καπνό και τα τελικά του προϊόντα. Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε για μια ομάδα ατόμων, οι οποίοι ονομάζονται παθητικοί ή δυνητικοί καπνιστές. Η επίδραση του καπνίσματος στην υγεία σχετίζεται με την εμφάνιση οξέων ή χρόνιων νοσημάτων. Μπορεί να προσβάλει σχεδόν όλα τα συστήματα του ανθρώπου και σε πολλές περιπτώσεις να προκαλέσει βλάβες μη αναστρέψιμες. Πολλές μελέτες αναδεικνύουν τις επιπλοκές του καπνίσματος κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης καθώς και των σοβαρών προβλημάτων ή ανωμαλιών του νεογνού. 2,5-7 Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.), πάνω από 4 εκατομμύρια θάνατοι ετησίως, καταγράφονται στον κόσμο και συνδέονται με την καπνιστική συμπεριφορά των ατόμων. 8 H θνησιμότητα το 2020 υπολογίζεται να αγγίξει τα 10 εκατομμύρια θανάτους ετησίως. Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (Η.Π.Α.), υπολογίζεται ότι κάθε έτος καταλήγουν περίπου 400.000 άτομα εξ αιτίας του καπνίσματος. 9 Περίπου 50.000 ανήλικοι καταλήγουν, λόγω παθήσεων μετά από δευτερογενή έκθεση σε προϊόντα καπνού. Υπολογίζεται, επίσης, ότι από τους εφήβους που καπνίζουν σήμερα, περίπου 6 εκατομμύρια θα καταλήξουν στο μέλλον, ενώ 8,6 εκατομμύρια θα αντιμετωπίσουν παθήσεις που θα οφείλονται στην πρωτογενή ή δευτερογενή έκθεση καπνού. 10 Σημαντικό ρόλο στην προώθηση της καπνιστικής συνήθειας και συμπεριφοράς φαίνεται να διαδραματίζουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (Μ.Μ.Ε.), ο ηλεκτρονικός και έντυπος τύπος καθώς και το διαδίκτυο. Οι άμεσες ή έμμεσες διαφημίσεις καθώς και η απενεχοποίηση της εξάρτησης, φαίνεται να αποτελούν τους κύριους άξονες των τμημάτων εμπορίας και διαφήμισης των καπνοβιομηχανιών. Η πολυπαραγοντικότητα του προβλήματος εξωθεί τους επαγγελματίες υγείας, τους κοινωνικο-οικονομικούς φορείς καθώς και όλους τους άμεσα εμπλεκόμενους (αντικαπνιστικές οργανώσεις, σχολεία, γονείς, σχετικούς συλλόγους, κ.α.) στη διαμόρφωση κοινής πολιτικής και στρατηγικής στην προαγωγή της υγείας, για τον περιορισμό του προβλήματος. ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ 183 Το κάπνισμα ευθύνεται για μια σειρά παθήσεων και αλλοιώσεων στον ανθρώπινο οργανισμό. Η έκθεση παιδιών ή εφήβων με οποιοδήποτε τρόπο σε παράγωγο καπνού, μπορεί να προκαλέσει πολλές παθήσεις καθώς και να επηρεάσει την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα μελέτης που διεξήχθη το 1998, από το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των Η.Π.Α. (C.D.C.), το 19,5% των μαθητών Λυκείου (19,8% αγόρια και 19,1% κορίτσια) παρουσιάζονται ως συστηματικοί καπνιστές. Υπολογίζεται ότι, καθημερινά περίπου 4.000 έφηβοι προσπαθούν να καπνίσουν και από αυτούς οι 1.000 καταλήγουν σε συστηματικό κάπνισμα. 1,2 Το 2004, έρευνα του Rudatsikira και συν., έδειξε πως το 15,9% των αγοριών και το 15,3% των κοριτσιών (n=27.727) ήταν συστηματικοί καπνιστές 10. Επίσης, τα άτομα που ζούσαν στενά με κάποιον καπνιστή, είχαν διπλάσιες πιθανότητες να γίνουν συστηματικοί καπνιστές από κάποιον που ζούσε σε αντικαπνιστικό περιβάλλον (OR =2,73 CI:95%[2,21-3,04]). Η ύπαρξη δε στενών φίλων που κάπνιζαν, δημιουργούσε θετική στάση απέναντι στο κάπνισμα (OR=2,27 (CI:95%[1,91-2,71]), ενώ ο λόγος πιθανοτήτων για 2 φίλους κυμαίνονταν στο OR =2,71(CI:95%[2,21-3,33]). Τα αποτελέσματα σχετικής μελέτης του Π.Ο.Υ. το 2008, σε 140 χώρες για τις επιπτώσεις και τους παράγοντες κινδύνου του καπνίσματος καταδεικνύουν την ύπαρξη εφήβων συστηματικών καπνιστών σε ποσοστό 9,5%. Το υψηλότερο ποσοστό (19,2%), εμφανίζεται σε χώρες της Ευρώπης και το χαμηλότερο (4,9%) σε χώρες της Ανατολικής Μεσογείου. Ποσοστό επιπολασμού πάνω από 30% εμφανίζουν χώρες, όπως η Βουλγαρία, η Χιλή, η Κολομβία, η Τσεχία και η Λετονία. Στα αγόρια παρουσιάζεται μεγαλύτερη διαφορά σε σχέση με τα κορίτσια στο ποσοστό καπνίσματος στις χώρες τις Αφρικής, της Ανατολικής Μεσογείου, της Νοτιοανατολικής Ασίας και στις περιοχές του Δυτικού Ειρηνικού Ωκεανού. Μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής δεν εμφανίζεται κάποια σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο φύλων. Ένα ποσοστό της τάξης του 19,1% του δείγματος πιστεύει ότι θα ξεκινήσει το κάπνισμα τον επόμενο χρόνο. 11 Σε βιβλιογραφική ανασκόπηση του Βaska και συν., 8 το 2009, η οποία συνέκρινε τα αποτελέσματα της παγκόσμιας μελέτης του Π.Ο.Υ. για το κάπνισμα των ανηλίκων, φάνηκε ότι το 22% των αγοριών και το 17,8% των κοριτσιών ήταν σημαντικοί καπνιστές. Για τα αγόρια το μεγαλύτερο

184 ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 24ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2011 ποσοστό παρατηρήθηκε στη Γεωργία και το μικρότερο στο Μαυροβούνιο, ενώ για τα κορίτσια το μεγαλύτερο στη Βουλγαρία και το μικρότερο στην Αρμενία,. Περίπου 4 στα 10 αγόρια και 2 στα 10 κορίτσια, επιχείρησαν να καπνίσουν πριν την ηλικία των 10 ετών. Μεταξύ των ατόμων που δεν κάπνιζαν το 29,9% των αγοριών και το 35,8% των κοριτσιών, ήταν ενδεχόμενο να καπνίσει το επόμενο έτος. Περίπου 8 στους 10 μαθητές (78,7%), είχαν εκτεθεί σε παθητικό κάπνισμα στο σπίτι. Το 61,6% είχε τουλάχιστον καπνίζοντα, έναν από τους δύο γονείς. Ένα ποσοστό 87,3% ανέφερε, ότι είχε εκτεθεί σε παθητικό κάπνισμα σε Δημόσιους χώρους την τελευταία εβδομάδα. Στην Ελλάδα το 2007, σε έρευνα που διεξήχθη από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, έδειξε πως το 32,1% του δείγματος είχε προσπαθήσει να καπνίσει στο παρελθόν, ενώ το 16,2% ανέφερε ότι ήταν συστηματικοί καπνιστές (n=6.378). Ένας στους τέσσερις ανέφερε ότι είχε δοκιμάσει να καπνίσει σε ηλικία μικρότερη των 10 ετών, ενώ περίπου ένας στους πέντε μη καπνιστές, δήλωσε ότι ήταν πιθανό να έχει καπνίσει τον επόμενο χρόνο, ενώ το 94,1% των μη καπνιστών είχε εκτεθεί σε προϊόντα καπνού στο περιβάλλον του σπιτιού τους. Τέλος, το 95% μπορούσε να αγοράσει προϊόντα καπνού χωρίς περιορισμούς. 12 Έρευνα της Arvanitidou και συν., το 2008, σε 15 Λύκεια της Θεσσαλονίκης, κατέδειξε πως το ποσοστό των καπνιζόντων ήταν υψηλότερο στα κορίτσια (40,9%) σε σχέση με τα αγόρια (34,3%). Σύμφωνα με την ίδια μελέτη τα αγόρια ξεκινούν νωρίτερα το κάπνισμα σε σχέση με τα κορίτσια (12,7 έτη έναντι 12,9 έτη), ενώ το ποσοστό που καταναλώνει πάνω από 20 τσιγάρα την ημέρα ανέρχεται στο 81,2% για τα αγόρια και στο 75% για τα κορίτσια. 13,14 Ιδιαίτερης σημασίας χρήζουν και τα οικονομικά μεγέθη από την κατανάλωση των τσιγάρων στους νέους. Σύμφωνα με τη μελέτη του Healthon και συν., το 1997, οι έφηβοι κατανάλωσαν 890.000.000 πακέτα τσιγάρα με το κόστος να ανέρχεται στα 737.000.000 δολάρια. Το 2002 τα πακέτα των τσιγάρων μειώθηκαν και έφτασαν τα 541.000.000. Τα έσοδα, ωστόσο, αυξήθηκαν κατά 1,2 δισεκατομμύρια δολάρια. 15 Καταλυτικής σημασίας για τον κοινωνικοοικονομικό περιορισμό και την πρόληψη του προβλήματος φαίνεται να είναι τα αποτελέσματα της έρευνας του Decicca και συν., σε μελέτη που εκπονήθηκε στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με τους ερευνητές, μια από τις αιτίες μείωσης του συστηματιών των εφήβων καπνιστών από το 36,5% στο 22% είναι η αύξηση της τιμής του πακέτου των τσιγάρων κατά μέσο όρο 2 δολαρίων. 16 Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΗΣ ΚΑΠΝΙΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΗΘΕΙΑΣ Είναι γεγονός πως οι έφηβοι ξοδεύουν πολύ από τον ελεύθερο χρόνο τους πηγαίνοντας κινηματογράφο, παρακολουθώντας ταινίες στην τηλεόραση καθώς και διαβάζοντας περιοδικά ή εφημερίδες. Η έκθεση σε εικόνες, σκίτσα ή σκηνές με καπνιστικό περιεχόμενο φαίνεται να έχει θετική επίδραση στην καπνιστική συμπεριφορά των εφήβων. Τα τηλεοπτικά προγράμματα παρουσιάζουν μικρό ποσοστό απεικόνισης προϊόντων καπνού ή συστηματικού καπνίσματος. Υπολογίζεται ότι οι έφηβοι επηρεάζονται 3 φορές περισσότερο σε σχέση με τους ενήλικες στην έναρξη του καπνίσματος λόγω της προβολής των προϊόντων καπνού από τις ταινίες ή τον κινηματογράφο. O Stockwell και συν., το 1997, έδειξε ότι σε σύνολο 20 ταινιών υψηλής τηλεθέασης το κοινό είχε εκτεθεί σε καπνιστικό περιεχόμενο κατά μέσο όρο 5 λεπτά, ενώ τα αντικαπνιστικά μηνύματα περιορίζονταν στα 43 δευτερόλεπτα. 17 O Dukan και συν., το 1997 απέδειξαν, ότι μεγάλη συμβολή για την προώθηση της καπνιστικής συνήθειας εμφανίζουν οι στίχοι μουσικής καθώς και τα μουσικά βίντεο. Μόνο το παγκοσμίου φήμης μουσικό κανάλι MTV με τα μουσικά βίντεο που προβάλει παρουσιάζει σε ποσοστό 26% καπνιστικές συνήθειες. 9,17,18 Περιοδικά που απευθύνονται στη νεολαία συμβάλλουν καθοριστικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των νέων καθώς και στην προβολή προτύπων. Περιοδικά με περιεχόμενο μόδας και life-style φαίνεται να υιοθετούν την προβολή τους μέσω καλλίγραμμων μοντέλων ή προσωπικοτήτων που καπνίζουν. 18 Τα τελευταία χρόνια η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας επέφερε σημαντικές αλλαγές στον τρόπο ζωής των εφήβων. Η ευκολία απόκτησης Ηλεκτρονικού Υπολογιστή καθώς και η ευκολία πρόσβασης στο διαδίκτυο, δημιούργησαν νέα δεδομένα στην ψυχοκοινωνική εξέλιξη και διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Το 2004, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύτηκε στο C.D.C., το 34% των μαθητών του Γυμνασίου και το 39% των μαθητών του Λυκείου, δήλωσε πως είχε εκτεθεί σε διαφήμιση εμπορίας καπνού καθώς επίσης ότι τους παρεχόταν η δυνατότητα διαδικτυακής παραγγελίας. 20 Το 2009, ο Jenssen και συν., πραγματοποίησε μελέτη καταγραφής της έκθεσης του καπνίσματος στο διαδίκτυο. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι από τις 1,2 εκατομμύρια ιστοσελίδες που επισκέφθηκαν οι 346 συμμετέχοντες, οι 8.702 (0,72%) περιείχαν υλικό σχετικό με το κάπνισμα εκ

ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 24ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2011 185 των οποίων οι 4.612 (53%) ήταν ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Το καπνιστικό περιεχόμενο των σελίδων εμφανίζονταν με τη μορφή αναφορών ή κειμένου ενώ το 3% με τη μορφή εικόνας. 21 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΠΝΙΣΤΙΚΗ ΣΥΝΗΘΕΙΑ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ Τα διαφημιστικά μηνύματα κατακλύζουν την κοινωνία μας, λόγω της προβολής τους από διάφορα μέσα, όπως η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, οι τηλεοπτικές ή κινηματογραφικές ταινίες, οι υπαίθριες πινακίδες, οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα φυλλάδια και οι αφίσες. Έχει υπολογιστεί ότι ένας Αμερικανός πολίτης παρακολουθεί περίπου 2,5 ώρες τηλεόραση την ημέρα, ενώ οι έφηβοι ακούν μουσική ή ραδιόφωνο σχεδόν τις ίδιες ώρες. 9 Το διαδίκτυο αποκτά όλο και μεγαλύτερη προσβασιμότητα, παρέχοντας ένα ευρύ φάσμα πληροφοριών. Όποια μορφή διασκέδασης ή ενημέρωσης επιλέξει κάποιος, είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα εκτεθεί σε μια σειρά διαφημιστικών μηνυμάτων πολλά εκ των οποίων είναι συνυφασμένα με την καπνιστική ή αντικαπνιστική δραστηριότητα. 21 Οι βιομηχανίες καπνού έχουν πολύ μεγάλη εμπειρία σχετικά με τον τρόπο προώθησης των προϊόντων. Δείγμα της αμεσότητας των διαφημιστικών μηνυμάτων είναι η αποδοχή τους στο κοινό στο οποίο απευθύνονται. Ένα γεγονός το οποίο έτυχε καθολικής αποδοχής, είναι η προώθηση στην αγορά τσιγάρων Light (ελαφρού τύπου) ή με λιγότερη πίσσα και νικοτίνη, δίνοντας την ψευδαίσθηση της ασφάλειας και της απενεχοποίησης του καπνίσματος. 8 Τόσο κατά τη διάρκεια των παρελθόντων ετών όσο και στις ημέρες μας, τα προϊόντα καπνού έχουν εξέχουσα θέση στη διαφημιστική προβολή των διαφόρων καταναλωτικών αγαθών. Τα διαφημιζόμενα προϊόντα καπνού μαζί με τα ενδύματα και τα υποδήματα καθώς και τον εξοπλισμό υπαίθριων δραστηριοτήτων φαίνεται πως έχουν θετική αντιμετώπιση και αποδοχή από τους νέους. Ο σκοπός των διαφημίσεων καπνού είναι να ενημερώσουν τα άτομα για το σχετικό προϊόν, προβάλλοντας ταυτόχρονα μια ελκυστική εικόνα, ώστε να προκαλέσουν το θαυμασμό, την περιέργεια και το χιούμορ των νέων κυρίως ατόμων. Οι μηχανισμοί δράσεις των τμημάτων εμπορίας και διαφήμισης των καπνοβιομηχανιών έγκειται: α) στην ενθάρρυνση των νέων να πειραματιστούν με τα τσιγάρα, β) την καθημερινή (συστηματική) χρήση καπνού, γ) την αποθάρρυνση του καπνιστή να σταματήσει το κάπνισμα και δ) την ενθάρρυνση του πρώην καπνιστή να ξεκινήσει το κάπνισμα. Οι διαφημιστικές προσπάθειες προσαρμόζονται ανάλογα με το κοινό στο οποίο απευθύνονται, το πολιτιστικό τους υπόβαθρο, την ηλικία ή το κοινωνικοοικονομικό τους επίπεδο. 8,16 Η προβολή λανθασμένων προτύπων και η αίσθηση ανεξαρτητοποίησης ή ωριμότητας που προωθούν συνήθως οι διαφημίσεις με καπνιστικό περιεχόμενο, φαίνεται να έχουν άμεση επίπτωση στη ζωή των εφήβων. Μελέτη κοορτής των Pucci και Siegel το 1991, έδειξε ότι όσοι έφηβοι κατείχαν λογότυπο με προϊόν καπνού ήταν πιο επιρρεπείς στην έναρξη του καπνίσματος. Ένα μεγάλο ποσοστό αγόραζε τα τσιγάρα που αναγράφονταν στο λογότυπο. 22 Σύμφωνα με έρευνα του Pollay και συν., το 2001, η διαφήμιση ενός προϊόντος καπνού επέφερε αύξηση της εμπορικής και αγοραστικής του κίνησης από τους εφήβους σε ποσοστό 3 φορές μεγαλύτερο σε σχέση με αυτό των ενηλίκων. 23 Έρευνα του William και συν., το 2002, έδειξε ότι οι διαφημιστικές καμπάνιες των εταιριών παραγωγής καπνού επιδρούν στην καπνιστική συμπεριφορά των νέων, ωθώντας τους προς αυτή την κατεύθυνση, σε αντίθεση με τα αντικαπνιστικά μηνύματα και αντίστοιχες διαφημίσεις, όπου φαίνεται να μην ασκούν καμία απολύτως επιρροή. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα οι διαφημιστικές προσπάθειες με τη χρήση εικόνων είχαν επίδραση στην έναρξη του καπνίσματος. 24 Έρευνα του Tibor Baska και συν., το 2009, έδειξε ότι 2 στους 10 μαθητές, (που διεξήχθη σε 25 Ευρωπαϊκές χώρες), κατείχαν κάποιο διαφημιστικό αντικείμενο με λογότυπο εταιρείας καπνού, ενώ στο 10,9% είχαν προσφερθεί δωρεάν τσιγάρα από κάποια εταιρεία και τα είχαν αποδεχθεί. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα η Λετονία είναι η πρώτη χώρα στην Ευρώπη (33,2%) της οποίας οι έφηβοι φέρουν κάποιο λογότυπο εμπορίας καπνού, ενώ η Τουρκία έρχεται τελευταία με ποσοστό 10,1%. Δωρεάν τσιγάρα σε ποσοστό πάνω του 20% έχουν προσφερθεί σε εφήβους της Πολωνίας, της Σερβίας και του Μαυροβουνίου. 8 Στην Ελλάδα την ίδια χρονιά πιλοτική μελέτη του Vardava και συν., έδειξε ότι το 30% (n=95) του δείγματος ηλικίας 12-19 ετών, είχε δεχθεί προσφορά δωρεάν τσιγάρων από κάποια καπνοβιομηχανία στα πλαίσια προώθησης και προβολής των προϊόντων της. 25 Η Χρησιμοτητα και ο Βαθμος Επιρροης των Αντικαπνιστικων Διαφημισεων στην Εναρξη του Καπνισματος Στην προσπάθεια ελέγχου και περιορισμού της κα-

186 ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 24ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2011 πνιστικής συνήθειας του πληθυσμού η κυβέρνηση των Η.Π.Α., το 1990, είχε ξεκινήσει την τηλεοπτική προβολή διαφημίσεων με αντικαπνιστικό περιεχόμενο και χαρακτήρα. Έως το 2002, περισσότερα από 35 κράτη συμμετείχαν σε αυτή την προσπάθεια, πραγματοποιώντας μεγάλες ενημερωτικές εκστρατείες με πηγές χρηματοδότησης, τόσο ειδικά κονδύλια του κρατικού προϋπολογισμού όσο και χρήματα που εξοικονομούνταν μέσω των ειδικών φόρων κατανάλωσης των τσιγάρων. 2,26 Οι κύριοι άξονες δράσης των μηνυμάτων ήταν η ενθάρρυνση των καπνιστών να διακόψουν το κάπνισμα και η αποτροπή της έναρξης και από τους ενήλικες και από τους εφήβους. Σχεδόν 10 χρόνια μετά από την έναρξη της αντικαπνιστικής προσπάθειας η Sherry Emery και οι συν., θέλησαν να ερευνήσουν την απήχηση που έχουν οι αντικαπνιστικές διαφημίσεις στους εφήβους. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η μέση έκθεση σε τουλάχιστον μία αντικαπνιστική διαφήμιση το τελευταίο τετράμηνο, βοηθά στην κατανόηση των βλαβών του καπνίσματος (OR 1.25, CI:95% (1.11-1.42), μειώνει τη πρόθεση για κάπνισμα στο μέλλον (OR 1.43, CI:95% (1.17-1.74), καθώς και λιγοστεύει τις πιθανότητες να γίνει κάποιος συστηματικός καπνιστής στο μέλλον (OR 0.74, CI:95% (0.63-0.88)). 26 Οι αντικαπνιστικές διαφημίσεις μπορούν να συμβάλλουν θετικά στην καπνιστική συμπεριφορά των εφήβων. Σύμφωνα με τους Pechmann και συν., διαφημίσεις που αναδεικνύουν τις βλάβες και τις αρνητικές επιπτώσεις του καπνίσματος προωθώντας ταυτόχρονα την κοινωνική διάσταση του προβλήματος, θεωρούνται περισσότερο αποτελεσματικές. 27 Σύμφωνα με βιβλιογραφικές αναφορές καλύτερα αποτελέσματα στην προώθηση των αντικαπνιστικών διαφημίσεων επιτυγχάνονται με τη συναισθηματική επίκληση στις συνέπειες του παθητικού καπνίσματος καθώς και των προϊόντων καπνού. Η χρήση γλαφυρών γραφικών παραστάσεων με τις αρνητικές συνέπειες του καπνίσματος φαίνεται να επιδρούν θετικά στην επίτευξη των στόχων τους. 26,27 Ο Wakefield και συν., το 2003, πραγματοποίησαν συγκριτική μελέτη σε 3 χώρες Η.Π.Α., Αυστραλία και Βρετανία, καταγράφοντας την επίδραση των αντικαπνιστικών διαφημίσεων προβάλλοντας 50 διαφημίσεις. Τα αποτελέσματα δεν έδειξαν κάποια στατιστική σημαντική διαφορά σχετικά με την καπνιστική συνήθεια των εφήβων και την προώθηση των αντικαπνιστικών μηνυμάτων. Σύμφωνα με τους ερευνητές μια συλλογική προσπάθεια των χωρών με την ταυτόχρονη προβολή και προώθηση συγκεκριμένων μηνυμάτων θα μπορούσε να επιφέρει θετικά αποτελέσματα. Επίσης, η εξασφάλιση των απαραίτητων οικονομικών πόρων και η χάραξη κοινής πολιτικής θα επέφεραν σημαντικά αποτελέσματα στην καπνιστική συμπεριφορά των εφήβων, ιδιαίτερα σε χώρες με κοινά κοινωνικοπολιτιστικά χαρακτηριστικά. 22 Από το 2000-2003, ο Shah και συν., πραγματοποίησαν μια μελέτη επίδρασης των αντικαπνιστικών διαφημίσεων και της καπνιστικής συμπεριφοράς των εφήβων. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι αντικαπνιστικές διαφημιστικές καμπάνιες έχουν προστατευτική επίδραση σχετικά με την έναρξη του καπνίσματος. Ο λόγος πιθανοτήτων ενός σπουδαστή να γίνει συστηματικός καπνιστής ήταν σημαντικά χαμηλότερος, αν είχε εκτεθεί σε αντικαπνιστικές διαφημίσεις τις τελευταίες 30 ημέρες (OR= 0.89 CI95% (10.81-0.98)), για τα αγόρια και (OR=0.79 CI95% (0.69-0.90), για τα κορίτσια. 29 Ακόμη, η έκθεση σε εμπορικά σήματα τσιγάρων κατά τη διάρκεια αθλητικών γεγονότων ή κατά την προβολή τηλεοπτικών προγραμμάτων αυξάνει σημαντικά την πιθανότητα καπνίσματος (OR=1,37 CI95% (1,26-1,48)) για τα αγόρια και (OR=1,19 CI95% (1,07-0,33)) για τα κορίτσια. Τέλος, ο λόγος πιθανοτήτων για τους καπνιστές σε σχέση με τους μη καπνιστές σχετικά με την αποδοχή της προσφοράς δωρεάν τσιγάρου από έναν προμηθευτή ή εκπρόσωπο εταιρείας είναι (OR=2,62 CI95% (2.37-2.89)). 29 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Ο υψηλός επιπολασμός και η αυξημένη επίπτωση του καπνίσματος των ανηλίκων καταγράφεται χαρακτηριστικά σε κάθε ερευνητική προσπάθεια. Όπως προκύπτει από τη βιβλιογραφία και την εμπειρία, οι διαφημίσεις παίζουν καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της καπνιστικής συμπεριφοράς. Πολλές φορές η έναρξη του καπνίσματος συνδέεται με την επιρροή και την άμεση παρενόχληση των διαφημιστικών μηνυμάτων. Η προβολή αντικαπνιστικών διαφημίσεων σε συνδυασμό με την απαγόρευση προβολής διαφημίσεων προϊόντων καπνού θα μπορούσε να συμβάλει καθοριστικά στον περιορισμό του προβλήματος. Οι Επιστήμονες-Επαγγελματίες Υγείας με τη σειρά τους, μπορούν με συντονισμένες προσπάθειες μέσω προγραμμάτων αγωγής υγείας να προωθούν εξειδικευμένα αντικαπνιστικά μηνύματα και συνθήματα, αντικαπνιστικές διαφημίσεις οι οποίες να απευθύνονται τόσο στους εφήβους όσο και στους ενήλικες. Η πολιτεία θα πρέπει να θεσπίσει ένα αυστηρό νομικό πλαίσιο, το οποίο θα προστατεύει τους νέους από την καπνιστική συμπεριφορά καθώς και την προβολή διαφημίσεων καπνού, ενθαρρύνοντας ταυτόχρονα την προβολή

ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 24ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2011 187 και τη μετάδοση αντικαπνιστικών προγραμμάτων. Τέλος, η συνεχής ερευνητική προσπάθεια και η ενασχόληση των επιστημόνων με το κάπνισμα και τις επιπτώσεις του στους εφήβους βοηθά σημαντικά στην αξιολόγηση και πιθανό επαναπροσδιορισμό των προγραμμάτων πρόληψης πρώτιστα. Η ανατροπή του σημερινού προβλήματος που επιφέρει η καπνιστική συνήθεια, κυρίως των αυριανών καπνιζόντων πολιτών που καταφαίνεται από άλλους ερευνητές και από τη δική μας προσπάθεια είναι πολύ δύσκολη αλλά όχι αδύνατη, με τη συντονισμένη προσπάθεια αξιοποίησης των αποτελεσμάτων των σχετικών ερευνών από τους αρμόδιους εμπλεκόμενους φορείς. BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Βλέπε αγγλικό κείμενο)