ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 08/03/2009 Οι μητέρες της πρωτοπορίας Της Σταυρούλας Παπασπύρου Δύο από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές φωνές του 20ού αιώνα, η ρωσίδα ποιήτρια Μαρίνα Τσβετάγεβα και η Βρετανίδα συγγραφέας Βιρτζίνια Γουλφ, δύο γυναίκες που έδωσαν την ίδια χρονιά τέλος στη ζωή τους, «συναντιούνται» αυτές τις μέρες στις προθήκες χάρη σε δύο βιβλία: το «Μια ζωή μέσα στην φωτιά» με τις γραπτές εξομολογήσεις της Τσβετάγεβα την έκδοση των οποίων επιμελήθηκε ο βουλγαρικής καταγωγής φιλόσοφος και κριτικός Τσβετάν Τοντόροφ (μετ. Μ. Κατσίκα - Α. Χαχλά, εκδ. «Εστία»), και το «Ιδιοφυής και μόνη», μια βιογραφία της Γουλφ από τον γερμανό ιστορικό Βέρνερ Βάλντμαν (μετ. Μ. Μπαλάφα, εκδ. «Μελάνι»). Κι άλλες δύο γυναίκες, η Γερτρούδη Στάιν, μια ακόμη από τις σημαντικές εκπροσώπους του μοντερνισμού, μαζί με την επί σαράντα χρόνια σύντροφό της Αλις Τόκλας, πρωταγωνιστούν στο «Δυο ζωές» της αμερικανίδας δημοσιογράφου Τζάνετ Μάλκομ (μετ. Ρ. Χάτχουτ, εκδ. «Scripta»). Τι είδους «διάλογος», άραγε, αναπτύχθηκε ανάμεσα στη ζωή και το έργο τους; Και πόσο καθοριστικός παράγοντας στάθηκε το φύλο τους στη διαδρομή τους; * Η Μαρίνα Τσβετάγεβα, «η πιο Ρωσίδα απ' όλους μας στην τρομερή, μοναδικά ισχυρή της γλώσσα» σύμφωνα με τον Μπόρις Πάστερνακ, γεννήθηκε στη Μόσχα το 1892. Ο πατέρας της ήταν καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης και ιδρυτής του σημερινού Μουσείου Πούσκιν, και η μητέρα της ταλαντούχος πιανίστα. Με εκπλητική ευχέρεια λόγου, η νεαρή Μαρίνα δημοσίευσε την πρώτη της ποιητική συλλογή στα είκοσι, όταν η ρωσική καλλιτεχνική ζωή βρισκόταν στο απώγειό της, κι αφότου πέρασε από μιά φάση «καθαρού» ρομαντισμού, υιοθέτησε μιά στάση που θα διατηρούσε στο ακέραιο έκτοτε, ν' αναζητά δηλαδή την υπαρξιακή πληρότητα στο ποιητικό της έργο και στις προσωπικές της σχέσεις. Οπως σημείωνε χαρακτηριστικά το 1919, «τίποτα δεν ξεπερνά τη χαρά με την οποία παρατάω το τετράδιό μου για 1
έναν άνθρωπο, παρά μόνο η χαρά με την οποία παρατάω έναν άνθρωπο για το τετράδιό μου»... Ωστόσο, η μοίρα της δέθηκε άρρηκτα με την Οκτωβριανή Επανάσταση. Ο σύζυγός της, Σεργκέι Εφρόν, θα πολεμήσει τους Κόκκινους στο πλευρό των Λευκών, η δευτερότοκη κόρη της θα πεθάνει νήπιο από την πείνα, κι η ίδια θα φύγει για το εξωτερικό μαζί με τη μεγάλη της κόρη και τον μοναχογιό της. Ο Εφρόν -τον οποίο δεν θα εγκατείψει ποτέ, παρά τις κατά καιρούς περιπέτειές της, όχι αναγκαστικά σεξουαλικές, με άνδρες και γυναίκες- δεν θ' αντέξει για πολύ τον ξεριζωμό του. Προκειμένου να επιστρέψει στη Ρωσία θα γίνει πράκτορας των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών και θα χρεωθεί μια σειρά από δολοφονίες -ανάμεσά τους και του γιου του Τρότσκι- γεγονός που για την Τσβετάγεβα σήμαινε ακόμα μεγαλύτερη απομόνωση στους κύκλους των αυτοεξόριστων στο Παρίσι συμπατριωτών της... Λίγο μετά την επιστροφή και της ίδιας στη Μόσχα, την περίοδο των σταλινικών εκκαθαρίσεων, ο άντρας της εκτελείται και η μεγάλη της κόρη οδηγείται στα σιβηρικά γκουλάγκ. Δεν τους ξαναείδε. Ως το 1941 που αυτοκτόνησε, έζησε μέσα στην απόλυτη ένδεια, χωρίς να καταφέρει να δημοσιεύσει ξανά ποιήματά της - η τελευταία της συλλογή είχε εκδοθεί το '28 στο Παρίσι. Όλο αυτό το διάστημα, όμως, η Τσβετάγεβα δεν έπαψε να εξομολογείται είτε μέσω επιστολών είτε μέσα από τα μηνύματα που έκλεινε στα τετράδιά της. Αυτές τις σημειώσεις έβαλε ο Τοντόροφ στη σειρά, θεωρώντας ότι αποτελούν το «πιο ολοκληρωμένο έργο της», την αυτοβιογραφία της. Απ' τη μεριά του μάλιστα συγκρίνει την προσωπικότητά της μ' εκείνη του Βαν Γκογκ. Με τη διαφορά ότι η Τσβετάγεβα αποδέχτηκε «τον προαιώνιο ρόλο των γυναικών να φροντίζουν τους άλλους» και «επέλεξε να γίνει μητέρα», με το ίδιο πάθος που την διακατείχε σε ό,τι έκανε στη ζωή της. 2
* Η Βιρτζίνια Γουλφ (1882-1941) δεν έκανε παιδιά. Υπήρξε όμως η «θετή μητέρα» μιας ολόκληρης γενιάς μοντέρνων λογοτεχνών, καθώς με το έργο της σηματοδότησε, όπως και ο Τζόις, την αφετηρία μιας καμπής στην αφηγηματική τεχνική, μιας γραφής που προσπαθεί ν' αποτυπώσει τη συνεχή ροή των ιδεών, των σκέψεων και των συναισθημάτων του ανθρώπου. Μεγαλωμένη στον συμβατικό κόσμο της βικτωριανής εποχής και στην άκαμπτη διανόηση του Κέμπριτζ, η συγγραφέας της «Κυρίας Ντάλαγουεϊ» και των «Κυμάτων» έψαχνε επίμονα ένα δρόμο που θα της επέτρεπε να ζει ελεύθερα και αυτόνομα ως γυναίκα, χωρίς όμως η στάση της «να συνοδεύεται από την κραυγαλέα και ένθερμη καταπολέμηση των πατροπαράδοτων αντιλήψεων» σύμφωνα με τον Βέρνερ Βάλντμαν. Στο «Ιδιοφυής και μόνη» ο τελευταίος υπογράφει μια σύντομη όσο και μεστή βιογραφία της Γουλφ. Δίνει το στίγμα του οικογενειακού και πνευματικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ανατράφηκε ως δευτερότοκη κόρη του Λέσλι και της Τζούλια Στίβεν (οι καλλιεργημένοι γονείς της είχαν και οι δύο αποτυχημένους γάμους στο ενεργητικό τους) στέκεται στο σύμπλεγμα κατωτερότητας απ' το οποίο η Βιρτζίνια υπέφερε μπροστά στους μορφωμένους της φίλους (ως κορίτσι δεν είχε λάβει τυπική σχολική εκπαίδευση), μιλά για τους νευρικούς της κλονισμούς που άρχισαν να την ταλαιπωρούν ήδη από την εφηβεία (έπειτα από διαδοχικές απώλειες μελών της οικογένειάς της), όπως φυσικά μιλά και για τη συμμετοχή της στον περίφημο κύκλο διανοουμένων του Μπλούμσπερι και τον γάμο της με τον Λέοναρντ Γουλφ που τόσο της στάθηκε, παρεμβάλλοντας διαρκώς αποσπάσματα από τα ημερολόγιά της και από το συγγραφικό της έργο. «Για έναν ψυχίατρο» σημειώνει ο Βάλντμαν, «τα έργα της Γουλφ μπορούν ν' αποτελέσουν πολύτιμο υλικό μελέτης για μια περίπτωση ψυχασθένειας». Ωστόσο, «τα βιβλία της μας δείχνουν πολύ περισσότερα: σε αυτά αποτυπώνεται η προσπάθεια μιας υπερευαίσθητης γυναίκας να εκφραστεί μέσα από την ένταση του υπαρξιακού της δράματος και ν' απεικονίσει τη μοναξιά του σύγχρονου 3
ανθρώπου στη δίνη μιας κοινωνίας των μαζών. Το ότι στα μυθιστορήματά της κατάφερε να παρουσιάσει αυτή τη σύγχυση τόσο αριστοτεχνικά, είναι εκείνο που χαρακτηρίζει τη μεγαλοφυΐα της». * Πώς δύο ηλικιωμένες εβραίες λεσβίες, η Γερτρούδη Στάιν και η Αλις Τόκλας, κατάφεραν να γλιτώσουν από τους ναζί στη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου; Γιατί επέλεξαν να ζήσουν σε ένα αγρόκτημα κοντά στη Λυών, αντί να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, τις ΗΠΑ, ενώ είχαν τη δυνατότητα για κάτι τέτοιο; Και γιατί τα γραπτά της Στάιν παραμένουν δυσπρόσιτα ακόμα και σε μορφωμένους αναγνώστες, παρά τις απόπειρες ανάλυσής τους από πλήθος μελετητών; Αυτά είναι τα ερωτήματα στα οποία επιχειρεί να δώσει απαντήσεις η Τζάνετ Τζάκσον στο «Δυο ζωές», βιβλίο που θα ξαφνιάσει όσους περιμένουν μια τυπική βιογραφία του παραπάνω θρυλικού ζεύγους ή πληροφορίες για το φημισμένο παρισινό σαλόνι της Στάιν, πόλο έλξης για πρωτοπόρους ζωγράφους και λογοτέχνες από τον Πικάσο και τον Ματίς ώς τον Χέμινγουέι. Μια σχέση σαν πόλεμος Αρθογράφος μεταξύ άλλων του «Νιου Γιόρκερ», η Τζάνετ Μάλκομ υποστηρίζει ότι ακόμη και τα πιο ερμητικά γραπτά της Στάιν είναι αυτοβιογραφικά κατά βάθος, αλλά για να τα ξεκλειδώσει κανείς χρειάζεται... λοστό, καθώς οι ακαδημαϊκοί μελετητές τους, δεν κατάφεραν να προσφέρουν ώς τώρα τα κατάλληλα εργαλεία γι' αυτό. Από τη μεριά της πάντως το επιχειρεί, αφιερώνοντας ένα ολόκληρο κεφάλαιο του βιβλίου της στην αποκωδικοποίηση του πιο δύσκολου απ' όλα τα έργα της Στάιν, της «Δημιουργίας των Αμερικανών». Το πορτρέτο που προσφέρει η ίδια των δύο γυναικών, της «λεπτής, άσχημης, σφιγμένης, ξινισμένης» Αλις και της Γερτρούδης, η γοητεία της οποίας «ήταν τόσο έκδηλη όσο και το πάχος της», είναι αρκούντως ηλεκτρισμένο, ενώ κι οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι που βίωσαν μαζί, παραλληλίζονται με τον πόλεμο που μαινόταν ανάμεσά τους, έναν πόλεμο ενίοτε αδυσώπητο. 4
Όσο για το μυστήριο της ασυλίας τους από τις διώξεις των εβραίων, αυτή χρεώνεται από τη Μάλκομ στον στενό τους φίλο Μπερνάρ Φράι, σύμβουλο του στρατηγού Πετέν και υπεύθυνο γιά το θάνατο πολλών εβραίων επί γερμανικής κατοχής, μολονότι καμιά τους δεν αναγνώρισε την προστασία του. Ενδεχομένως όμως να μην ένιωσαν ποτέ απολύτως ασφαλείς. Ισως γι' αυτό, καταλήγει η Μάλκομ, να πήρε η Στάιν αποστάσεις από τις εβραϊκές της καταβολές. 5