ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ιστορία της στρατηγικής συνεργασίας ΗΠΑ Τουρκίας έχει μια διάρκεια εβδομήντα πέντε χρόνων, κατά την οποία οι διμερείς σχέσεις γνώρισαν ανάπτυξη αλλά επίσης σημαδεύτηκαν από εντάσεις και διαφωνίες, αποτέλεσμα κυρίως των διαφορετικών προτεραιοτήτων των δύο χωρών. Οι σελίδες που ακολουθούν παρουσιάζουν την ιστορία της εξέλιξης της στρατηγικής σχέσης ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Τουρκία κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1980 και του 1990. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο διαγράφεται έντονα η ιστορία της υποστήριξης των στρατηγικών σχεδίων των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή από την Άγκυρα. Ο λόγος είναι ότι ανάμεσα στα πολλαπλά θέματα τα οποία αποτέλεσαν αντικείμενο διαλόγου και αντιπαράθεσης ανάμεσα στην Άγκυρα και την Ουάσιγκτον σε αυτή την περίοδο, τούτο το ζήτημα κατείχε κεντρική θέση και επηρέασε, κατά τη γνώμη μου, αποφασιστικά την αμερικανική πολιτική προς την Τουρκία και, σε τελική ανάλυση, τη δυναμική των διμερών σχέσεων. Η κεντρική εικόνα που αναδύεται από την παρούσα αφήγηση είναι αυτή μιας διμερούς στρατηγικής σχέσης η οποία, παρά τη λήξη της έντασης ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου (και μάλιστα ήδη από τα τέλη της προεδρίας Reagan), και παρά τις αλλαγές στο εσωτερικό της Τουρκίας, αποδείχθηκε δύσκολο να εννοιολογηθεί εκατέρωθεν, αλλά κυρίως από την Ουάσιγκτον, με αναφορά σε όρους διαφορετικούς των «σκληρών» όρων ασφάλειας που είχαν διαμορφώσει τον διμερή διάλογο στα χρόνια της ψυχροπολεμικής έξαρσης. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι μέσα από την παρούσα αφήγηση δεν επιδιώκεται να προσφερθεί μια λεπτομερής και πλήρης ιστορική επισκόπηση ούτε των πολλαπλών πτυχών, οι οποίες συνέστησαν το εύρος και βάθος των σχέσεων των δύο χωρών, ούτε όλων των διαδικασιών που καθόρισαν τον χαρακτήρα τους σε αυτήν την περίοδο. Ο στόχος του βιβλίου είναι πολύ πιο περιορισμένος. Τούτο προσπαθεί να αποδώσει με αδρές πινελιές κάποιες σημαντικές παραμέτρους που έχει προσπε-
16 ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ράσει η δεσπόζουσα ανάλυση, οι οποίες, ωστόσο, έδωσαν σχήμα και σημασία στη διμερή σχέση, ενώ παράλληλα γέννησαν σημαντικά προβλήματα. Απώτερος σκοπός του βιβλίου είναι να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης των σχέσεων ΗΠΑ Τουρκίας. Η ανάγκη κατανόησης του «πώς» και «γιατί» όσον αφορά τη διαμόρφωση του χαρακτήρα και της δυναμικής τούτης της διμερούς σχέσης έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον σήμερα, ιδίως για το μη τουρκικό κοινό. Εδώ και μια δεκαετία οι αμερικανο-τουρκικές σχέσεις έχουν εισέλθει σε μια περίοδο σημαντικής καμπής, καθώς η τουρκική ηγεσία, στο σύνολό της, επιδιώκει να αναπτύξει, προς έκπληξη και συχνά προς μεγάλη δυσαρέσκεια των Α- μερικανών ιθυνόντων, έναν νέο τόνο στον διάλογό της με την Ουάσιγκτον, διεκδικώντας ουσιαστικά να καταστήσει την Άγκυρα ισότιμο συνομιλητή των ΗΠΑ. Οι σελίδες που ακολουθούν εμφορούνται από την πεποίθηση ότι η ερμηνεία της τουρκικής στάσης, αλλά και της αμερικανικής αντίδρασης, έχει πολλά να ωφεληθεί από την ιστορική αναδίφηση στην αμέσως προηγούμενη περίοδο. *** Μέχρι σήμερα η δεσπόζουσα ερμηνεία της εξέλιξης της στρατηγικής σχέσης ΗΠΑ Τουρκίας στις δεκαετίες του 1980 και του 1990 στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικώς στην παρουσίαση και ανάλυση γεωπολιτικών παραγόντων. Πιο συγκεκριμένα, η ερμηνεία αυτή μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: H αναβίωση των σοβιετικών προκλήσεων στα τέλη της δεκαετίας του 1970, σε συνδυασμό με την επανάσταση στο Ιράν, και οι επακόλουθες ανησυχίες ασφάλειας τόσο στην Ουάσιγκτον όσο και στην Άγκυρα οδήγησαν κατά τη δεκαετία του 1980 στην αναθέρμανση των σχέσεων μεταξύ των δύο νατοϊκών συμμάχων, οι οποίες, για έναν συνδυασμό λόγων, βρίσκονταν σε κρίση. Στην πράξη αυτό σήμαινε τη στρατιωτική και οικονομική στήριξη της Τουρκίας. Όσον αφορά τις διμερείς σχέσεις στη δεκαετία του 1990, αυτές ε- κλαμβάνονται από τη δεσπόζουσα ανάλυση ωσάν να ανήκουν σε ξεχωριστή περίοδο, λόγω του τέλους του Ψυχρού Πολέμου, και ερμηνεύονται ως εξής: Η μείωση της στρατηγικής αξίας της Τουρκίας για τα συμφέροντα των ΗΠΑ μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, σε συνδυα-
ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 17 σμό με την επιθυμία της Άγκυρας να συνεχιστεί η στρατηγική της συνεργασίας με την Ουάσιγκτον, λόγω των κινδύνων ασφάλειας που ε- γκυμονούσε το νέο ρευστό περιβάλλον γύρω από τα τουρκικά σύνορα, οδήγησαν τον Πρόεδρο Turgut Özal στην απόφαση στήριξης από την Τουρκία των αμερικανικών-συμμαχικών επιχειρήσεων στον Πόλεμο του Κόλπου το 1991, ενάντια στη θέληση όχι μόνο της αντιπολίτευσης αλλά και της στρατιωτικής ηγεσίας. Ως αποτέλεσμα της συνεργασίας της Τουρκίας στις αρχές της νέας δεκαετίας, η αξία της Τουρκίας ανανεώθηκε στα μάτια της Ουάσιγκτον, καθώς αυτή θεωρήθηκε στρατηγικό κεφάλαιο για την προάσπιση των συμφερόντων των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή. Άλλωστε, πάντα σύμφωνα με τη δεσπόζουσα ερμηνεία, κατά την ίδια περίοδο, φαινόταν ότι η Τουρκία θα μπορούσε να στηρίξει επίσης την πολιτική των ΗΠΑ παίζοντας σταθεροποιητικό ρόλο στην περιοχή της Κασπίας και της νοτιο-ανατολικής Ευρώπης. Έτσι, εγκαινιάσθηκε μια νέα περίοδος αναθέρμανσης των σχέσεων. Οι διμερείς σχέσεις κλυδωνίστηκαν μετά την εκλογή του Bill Clinton λόγω του κουρδικού ζητήματος, επειδή η κυβέρνησή του είχε ιδιαίτερη ευαισθησία για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά τελικώς στην Ουάσιγκτον επικράτησαν οι παραπάνω στρατηγικοί υπολογισμοί. Ως αποτέλεσμα, κατά τη δεύτερη θητεία της Προεδρίας Clinton, οι διμερείς σχέσεις γνώρισαν πρωτοφανή άνθιση παρά την ύπαρξη διαφωνιών και προβλημάτων. Ωστόσο, η υπερβολική έμφαση στην ανάλυση των εξελίξεων στο διεθνές σύστημα κατά τις δεκαετίες 1980 και 1990, η οποία χαρακτηρίζει την κυρίαρχη βιβλιογραφία, δεν αρκεί για να γίνει κατανοητή η ανάπτυξη και ο χαρακτήρας της πορείας των αμερικανο-τουρκικών σχέσεων σε αυτή την περίοδο. Έτσι, η ανάγκη ερμηνείας πολλαπλών αιτίων σε διάφορα επίπεδα ανάλυσης και της μεταξύ τους σύνδεσης είναι ολοφάνερη. Με άλλα λόγια, η μακρο-ανάλυση, ενώ αναμφίβολα προσφέρει απαντήσεις σε αρκετά ερωτήματα, αφήνει σημαντικά κενά και δημιουργεί αρκετούς προβληματισμούς, όπως τούτο το βιβλίο επιχειρεί να δείξει. Μερικοί από αυτούς μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Εάν η αντίληψη αναβίωσης της σοβιετικής απειλής στην περίοδο 1978-79 καθόρισε την απόφαση της Άγκυρας να ανασυστήσει τους στρατηγικούς δεσμούς της με τις ΗΠΑ, πώς εξηγείται το ότι οι διπλωματικές προσπάθειες της τουρκικής κυβέρνησης προς αυτήν την κατεύθυνση χρονολο-
18 ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ γούνταν από πολύ νωρίτερα; Τι ρόλο έπαιξε ως προς την εξέλιξη της διμερούς σχέσης η τεράστια αμερικανική επένδυση στην Τουρκία μέσω καθαρής και έμμεσης στρατιωτικής βοήθειας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980; Δεν πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στο ότι η τουρκική στρατιωτική ηγεσία είχε την πρωτοβουλία (από την πλευρά της Άγκυρας) της ανάπτυξης των στρατηγικών δεσμών ανάμεσα στις δύο χώρες στη δεκαετία του 1980, αλλά επίσης και στη δεκαετία του 1990, και στο τι σήμαινε αυτό για τη διαμόρφωση των σχέσεων; Μπορούμε, λόγω μιας σημαντικής συστημικής αλλαγής, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, να απομονώσουμε τη δυναμική που καθόρισε τις σχέσεις Άγκυρας Ουάσιγκτον στη δεκαετία του 1980 από αυτή των απαρχών της δεκαετίας του 1990; Με λίγα λόγια, μήπως τα αίτια της συμμετοχής της Τουρκίας στον Πόλεμο του Κόλπου μπορούν να ανιχνευθούν μέσα από την εξέταση των διμερών σχέσεων στο παρελθόν και όχι μόνο των μελλοντικών επιδιώξεων της τουρκικής ηγεσίας; Πώς διαφοροποιείται στην πραγματικότητα η στρατηγική σημασία της Τουρκίας στα μάτια της Ουάσιγκτον μετά τη συμμετοχή της στον Πόλεμο του Κόλπου από πριν; Μήπως η ανανέωση του στρατηγικού ενδιαφέροντος των ΗΠΑ για την Τουρκία σημειώνεται πραγματικά κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990 και όχι στις αρχές της δεκαετίας του 1990; Εάν ναι, ποιοι ήταν οι καθοριστικοί παράγοντες που ανανέωσαν το αμερικανικό ενδιαφέρον για την Τουρκία στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990; Ποια η σχέση ανάμεσα σε Ουάσιγκτον Τελ Αβίβ Άγκυρα στα μέσα της δεκαετίας του 1990, και ποια η σημασία της για τις αμερικανοτουρκικές σχέσεις; Και τέλος, ποιες ήταν οι πιέσεις και οι διαδικασίες οι οποίες καθόρισαν τον τρόπο με τον οποίο αναδιατυπώθηκε το αμερικανικό ενδιαφέρον προς την Τουρκία σε αυτή την περίοδο; Κατά τη διάρκεια των τελευταίων επτά ετών, προσπάθησα να προτείνω κάποιες απαντήσεις στους παραπάνω προβληματισμούς μέσα από τη μελέτη της βιβλιογραφίας και νέου ερευνητικού υλικού που προέκυψε ως αποτέλεσμα ενός μεγάλου αριθμό συνεντεύξεων με Αμερικανούς, Τούρκους και Ισραηλινούς αξιωματούχους και σημαντικούς αναλυτές στον χώρο των αμερικανο-τουρκικών σχέσεων. Ελπίδα μου είναι ότι ο αναγνώστης θα εκτιμήσει την ύπαρξη μιας πληθώρας παραμέτρων, συχνά σε αλληλεπίδραση μεταξύ τους, οι οποίες έχουν καθορίσει την ανάπτυξη και
ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 19 εξέλιξη των σχέσεων ΗΠΑ Τουρκίας στην υπό εξέταση περίοδο. Και επίσης θα αναγνωρίσει ότι το βιβλίο αυτό στοχεύει μόνο να του κεντρίσει το ενδιαφέρον για μερικές από αυτές, όσες έκρινα ότι έχουν αξιοσημείωτη σημασία, αλλά δεν έχουν τύχει ιδιαίτερης προσοχής. *** Η γέννηση κάποιων από τους προβληματισμούς που με απασχόλησαν οφείλεται στους συλλογισμούς άλλων αναλυτών, όπως αυτό σημειώνεται ξεκάθαρα στο κείμενο. Παράλληλα, η συνεισφορά των συνεντεύξεων ήταν ανεκτίμητη. Οι περισσότεροι από τους Αμερικανούς και Τούρκους αξιωματούχους οι οποίοι δέχτηκαν να μου παραχωρήσουν μία ή και περισσότερες συνεντεύξεις (κάτι συχνά απαραίτητο στα πλαίσια της διαδικασίας διασταύρωσης των στοιχείων), είχαν άμεση γνώση των σύγχρονων γεγονότων και αποφάσεων που καθόρισαν τις διμερείς σχέσεις σε αυτή την περίοδο, ενώ μερικοί εμπλέκονταν στη χάραξη αυτών των αποφάσεων. Από την πλευρά τους οι Ισραηλινοί αξιωματούχοι με τους οποίους συνομίλησα είχαν άμεση γνώση της δυναμικής η οποία είχε α- ναπτυχθεί ανάμεσα στην Άγκυρα το Τελ Αβίβ και την Ουάσιγκτον από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και μετά. Οι περισσότεροι από αυτούς με τους οποίους συνομίλησα ήταν πρόθυμοι, συχνά με την προϋπόθεση της ανωνυμίας λόγω του ότι βρίσκονταν σε ενεργή υπηρεσία, να μοιραστούν μαζί μου σημαντικές πληροφορίες οι οποίες δεν βρίσκονται στις επίσημες εκδοχές των γεγονότων που προέρχονται από τις εμπλεκόμενες κυβερνήσεις. Έτσι τούτο το βιβλίο δεν επιχειρεί μόνο να εξετάσει με μια διαφορετική οπτική την εξέλιξη της διμερούς σχέσης, αλλά επίσης να φωτίσει, για πρώτη φορά απ όσο γνωρίζω, κάποιες πτυχές οι οποίες μέχρι σήμερα έχουν παραμείνει στη σκιά. Μια από αυτές αφορά στις διαπραγματεύσεις της Ουάσιγκτον με την Άγκυρα στις παραμονές του Πολέμου του Κόλπου και ειδικότερα τη στάση της τουρκικής στρατιωτικής ηγεσίας. Οι Τούρκοι επιτελάρχες μπορεί να μην ήταν ευχαριστημένοι με την ιδέα της υποστήριξης από τουρκικό έδαφος των αμερικανικών πολεμικών επιχειρήσεων, αλλά, αντίθετα με την ευρέως αποδεκτή αντίληψη, δεν έφεραν αντίρρηση, και δεν μπορούσαν άλλωστε να φέρουν α-
20 ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ντίρρηση. Ο λόγος ήταν ότι ουσιαστικά η επωφελής για την Τουρκία σχέση με τις ΗΠΑ της προηγούμενης δεκαετίας είχε οικοδομηθεί γύρω από τη δυνατότητα αμερικανικής χρήσης των τουρκικών βάσεων για επιχειρήσεις στη Μέση Ανατολή. Μια άλλη πτυχή που φωτίζεται είναι το πώς το φιλο-ισραηλινό λόμπι και η ισραηλινή πρεσβεία στην Ουάσιγκτον προώθησαν στην αμερικανική πρωτεύουσα την ατζέντα της Άγκυρας, με απώτερο σκοπό την ενίσχυση και εμβάθυνση των δεσμών της Άγκυρας με το Τελ Αβίβ. Και παράλληλα, πώς η ίδια η Άγκυρα μέσα από το οργανωμένο πλέον φιλοτουρκικό λόμπι ήταν σε καλύτερη θέση, από ποτέ πριν, να προωθεί τα αιτήματά της στα αμερικανικά κέντρα αποφάσεων. Επίσης, όπως προκύπτει από την έρευνα πάνω στην οποία τούτο το βιβλίο στηρίζεται, και αντίθετα με τη δεσπόζουσα άποψη μεταξύ των μελετητών, η αμερικανική κυβέρνηση είχε και άμεση και καθοριστική εμπλοκή όσον αφορούσε την απόφαση της Άγκυρας να υπογράψει συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας με το Ισραήλ στη δεκαετία του 1990. Επιπλέον, το βιβλίο δείχνει ότι η ιδέα της αμερικανικής κυβέρνησης ότι η Τουρκία στη μεταψυχροπολεμική περίοδο αποτελούσε κράτος «πρώτης γραμμής» για τη Δύση, ιδέα πάνω στην οποία οικοδομήθηκε η αναγέννηση των διμερών σχέσεων μετά από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, στην πραγματικότητα ήταν ταυτόσημη με την ιδέα που προσπαθούσε από τις αρχές της δεκαετίας να προωθήσει για την Τουρκία η ίδια η τουρκική ηγεσία. Βεβαίως δεν αμφιβάλλω ότι νέα στοιχεία θα προστεθούν καθώς τα αρχεία της περιόδου που με απασχόλησε σε αυτή τη μελέτη θα αρχίσουν να ανοίγουν, και επίσης ως αποτέλεσμα περαιτέρω έρευνας, ιδίως όσον αφορά τις πεποιθήσεις και την ψυχολογία των βασικών Τούρκων παικτών και των ομάδων γύρω τους. Αυτά τα στοιχεία ευελπιστώ ότι θα βοηθήσουν να κατανοήσουμε ακόμη καλύτερα τα «πώς» και τα «γιατί» που αφορούν τις διμερείς σχέσεις, και θα συντελέσουν στο να επισημανθούν ελλείψεις ή και παρανοήσεις στην παρούσα μελέτη της οποίας βασική έγνοια, σε τελική ανάλυση, είναι να θέσει ερωτήματα.