ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΦΡΑΓΚΟΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΥ

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός του βιβλίου είναι η κατανόηση του τρόπου παραγωγής πολιτικής σε παγκόσμιο επίπεδο. Προς αυτή την κατεύθυνση, εξετάζει τις κεντρικές έννοιες καθώς και τις κύριες θεωρητικές προσεγγίσεις της παγκόσμιας πολιτικής μέσα από μια σύγχρονη και κριτική ματιά. Με αυτό το υπόβαθρο, εξετάζει και αναλύει όλες τις κατηγορίες δρώντων της παγκόσμιας πολιτικής και τη συνεργατική αλληλόδρασή τους. Ειδικότερα, εξετάζει τον σύγχρονο ρόλο του κράτους, την εξάπλωση των αρμοδιοτήτων του αλλά και των προκλήσεων που αντιμετωπίζει, με μια παράλληλη συζήτηση των δομών περιφερειακής ολοκλήρωσης και παγκόσμιας διακυβέρνησης, καθώς και των μη κρατικών δρώντων (επιχειρήσεις και ΜΚΟ) που σε πολλές περιπτώσεις συμπράττουν στη διαμόρφωση και λήψη αποφάσεων. Στόχευση του βιβλίου είναι να κατανοήσουν οι αναγνώστες τις περίπλοκες διαδικασίες μέσα από τις οποίες οι διαφορετικοί δρώντες διαμορφώνουν την πολιτική στο παγκόσμιο σύστημα. Συνολικά, το σύγγραμμα επιδιώκει την απομάκρυνση από απλουστευτικές και μονο-παραγοντικές θεωρήσεις και την κατάδειξη της πολυπλοκότητας των διαδικασιών και των δομών της παγκόσμιας πολιτικής μέσα από την αύξηση των κατηγοριών των διεθνών δρώντων, καθώς και των πολλαπλών οδών μέσω των οποίων αυτοί συν-διαμορφώνουν το παγκόσμιο σκηνικό. Επιχειρεί, στο ίδιο πλαίσιο, να καταδείξει και τη μετάβαση από τη διεθνή στην παγκόσμια πολιτική και να πλαισιώσει τα παραδοσιακά ζητήματα που άπτονται του εθνικού συμφέροντος με την ανάδειξη της ανάγκης παροχής παγκόσμιων δημόσιων αγαθών. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου (κεφάλαια 1-2), το εννοιολογικό και θεωρητικό πλαίσιο, εξετάζονται οι κεντρικές έννοιες και οι θεωρητικές προσεγγίσεις της παγκόσμιας πολιτικής. Το πρώτο κεφάλαιο έχει στόχο τη γνωριμία των φοιτητών/τριών με τις κύριες έννοιες της παγκόσμιας πολιτικής και την κατάδειξη της εξέλιξης και ανασημασιοδότησής τους. Στόχος του κεφαλαίου είναι να καταδείξει την εξέλιξη και ανασημασιοδότηση των κεντρικών εννοιών της παγκόσμιας πολιτικής. Εκκινά από τις έννοιες της ισχύος, της εθνικής κυριαρχίας και του εθνικού συμφέροντος, την εξέλιξη και τα είδη τους, και πώς το περιεχόμενό τους διαφοροποιείται κατά περίπτωση στο σημερινό παγκόσμιο σύστημα. Στη συνέχεια, προχωρά στη συζήτηση κάποιων εννοιών

2 16 ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΦΡΑΓΚΟΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΥ που έχουν εισέλθει στην επιστήμη των Διεθνών Σχέσεων τις τελευταίες δεκαετίες, όπως παγκόσμια νομιμότητα, νομιμοποίηση και λογοδοσία και παροχή παγκόσμιων δημόσιων αγαθών. Ειδικότερα, το Κεφ. 1 στοχεύει να αποδώσει ευσύνοπτα το σύνολο των εννοιών που είναι απαραίτητες για την κατανόηση των ζητημάτων και προκλήσεων που απασχολούν σήμερα την παγκόσμια πολιτική. Το δεύτερο κεφάλαιο συζητά και αναλύει τόσο τις δεσπόζουσες όσο και τις εναλλακτικές θεωρητικές προσεγγίσεις της παγκόσμιας πολιτικής. Τα α- ξιώματα και οι υποθέσεις εργασίας της ρεαλιστικής σχολής αποτελούν το α- παραίτητο σημείο εκκίνησης. Η ίδια η εξέλιξη της σκέψης εντός της ρεαλιστικής σχολής, καθώς και η πλαισίωσή της από σημαντικές παραδοχές της φιλελεύθερης-νεοφιλελεύθερης σχολής είναι δηλωτική της δυναμικής φύσης του παγκόσμιου πεδίου και της αντίστοιχης ανάγκης ανάπτυξης πολλαπλών υποθέσεων εργασίας που θα εξηγήσουν ικανοποιητικά το εύρος των ζητημάτων της παγκόσμιας πολιτικής. Προς αυτή την κατεύθυνση, είναι απαραίτητη, πέρα από την κεντρική θεωρητική συζήτηση στην επιστήμη των Διεθνών Σχέσεων, η εξέταση και ανάλυση των κύριων θέσεων της μαρξιστικής σχολής, του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού καθώς και της κρίσιμης συνεισφοράς μερικών εναλλακτικών θεωρήσεων, όπως ο φεμινισμός, η μετα-αποικιοκρατία και η οικολογία. Το δεύτερο μέρος, Δρώντες, δομές και διαδικασίες της παγκόσμιας πολιτικής, αποτελείται από έξι κεφάλαια. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται το κράτος στον 21ο αιώνα (ρόλος, αρμοδιότητες και προκλήσεις). Παραδοσιακά, το κράτος αποτελεί τον βασικό δρώντα στο διεθνές σύστημα. Ωστόσο, η φύση, ο ρόλος και η σημασία του μετεξελίσσονται. Ενώ το κράτος αποκτά ένα διευρυνόμενο φάσμα αρμοδιοτήτων, είναι ταυτόχρονα υποχρεωμένο για λόγους αποτελεσματικότητας και νομιμοποίησης να μοιραστεί το πεδίο εξουσίας με μια σειρά από άλλους δρώντες. Αυτό λαμβάνει χώρα, πρώτον, στη συνεργασία και σύγκρουση του κράτους με επιμέρους κοινωνικές ομάδες και, δεύτερον, σε επίπεδο περιφερειακών και παγκόσμιων διακυβερνητικών οργανισμών, που διευκολύνουν τη σύμπραξη των κρατών προς εκπλήρωση των στόχων τους στο παγκόσμιο σύστημα. Η κρατική πολιτική δεν μπορεί να εξετάζεται χωρίς την παράλληλη μελέτη άλλων δρώντων και δομών. Πολιτικές που αφορούν στην οικονομική ανάπτυξη και ευημερία και στην αντιμετώπιση μιας σειράς προβλημάτων (όπως η υπερθέρμανση του πλανήτη), δεν μπορούν να υλοποιηθούν από κανένα κράτος μονομερώς. Τα ζητήματα αυτά αφορούν όλα τα μέρη του κόσμου, και κατ επέκταση όλους τους ανθρώπους επάνω στη γη.

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 17 Στο τέταρτο κεφάλαιο, και στη βάση του συμπεράσματος του προηγούμενου κεφαλαίου, η πιο ενδεικτική διαφοροποίηση του ρόλου του κράτους εντοπίζεται στο πεδίο της περιφερειακής ολοκλήρωσης. Προς αυτή την κατεύθυνση, το κεφάλαιο θα εξετάσει πώς η περιφερειακή ολοκλήρωση διευκολύνει τη δημιουργία δομών ομαδοποιημένης ή συλλογικής κυριαρχίας εντός των οποίων το κράτος μεταφέρει μέρος των αρμοδιοτήτων του σε υπερεθνικά όργανα. Παράλληλα, θα αναλύσει πώς η μεταφορά αυτή σηματοδοτεί την ενδυνάμωση του ρόλου του κράτους στα συγκεκριμένα πεδία πολιτικής και πώς αυτές οι περιφερειακές δομές τροφοδοτούν εκ νέου τη συζήτηση και α- νανοηματοδότηση του εθνικού συμφέροντος, παράγοντας διαφορές στην πρόσληψη και χάραξη πολιτικής σε κρατικό επίπεδο. Επιπλέον, το τέταρτο κεφάλαιο θα εξετάσει πώς η περιφερειακή ολοκλήρωση δημιουργεί νέους ι- σχυρούς πόλους στο παγκόσμιο σύστημα. Η ανάλυση αντλεί κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, από το παράδειγμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς εξετάζει ευσύνοπτα και άλλα εγχειρήματα περιφερειακής ολοκλήρωσης. Στο πέμπτο κεφάλαιο, παρουσιάζεται το σύστημα των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). Η παρουσίαση των βασικών του οργάνων θα πλαισιωθεί από μια κριτική ανάλυση του ρόλου και της συνεισφοράς τους στην παγκόσμια πολιτική διακυβέρνηση, αλλά και των εγγενών αδυναμιών και παθογενειών του. Επίσης, η ανάλυση θα εστιάσει στην ανοιχτή φύση του συστήματος, και ειδικότερα στον περιφερειακό αλλά συμπληρωματικό ρόλο οργανωμένων συμφερόντων και μη κυβερνητικών οργανισμών, καθώς και στις γραφειοκρατικές του δομές. Κατά συνέπεια, το πέμτπτο κεφάλαιο δεν θα περιοριστεί στην ανάλυση κεντρικών ζητημάτων «υψηλής πολιτικής», αλλά θα επεκταθεί και στα ζητήματα «χαμηλής πολιτικής», όπως η ανάπτυξη, η ανθρωπιστική βοήθεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το περιβάλλον και ο πολιτισμός. Σκοπός του έκτου κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει τους κύριους πυλώνες της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης. Πιο συγκεκριμένα, μελετά τους τρεις οργανισμούς του συστήματος του Μπρέτον Γουντς (Bretton Woods), το ρόλο, τη σημασία και την εξέλιξή τους. Ειδικότερα, οι οργανισμοί αυτοί δεν αναλύονται μόνο ως φόρα όπου τα κράτη-μέλη συντονίζουν τις οικονομικές τους πολιτικές, αλλά και ως δρώντες που αναπτύσσουν ανεξάρτητη δυναμική που δεν ευθυγραμμίζεται πάντα με τις εθνικές προτιμήσεις και επιδιώξεις των κρατών-μελών τους. Τέλος, αναλύεται και ο ρόλος και η αυξανόμενη σημασία των ad hoc διακυβερνητικών οργανισμών (π.χ., G8/G20), που λειτουργούν σε διακυβερνητικό επίπεδο και διαδραματίζουν κατά περίπτωση σημαντικό ρόλο στις παγκόσμιες οικονομικές πολιτικές. Το έβδομο κεφάλαιο αναλύει τον κομβικό ρόλο των αγορών και των εταιρειών στην παγκόσμια πολιτική. Η ανάλυση θα λάβει χώρα σε δύο επίπεδα.

4 18 ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΦΡΑΓΚΟΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΥ Πρώτον, και στη βάση των παραδοχών του κεφαλαίου 3, η κρατική πολιτική γίνεται αντιληπτή ως αποτέλεσμα επιμέρους οικονομικών και κοινωνικών συμφερόντων, όπου κεντρική θέση κατέχουν οι εταιρικοί δρώντες. Ειδικότερα, με την κυριαρχία του νεο-φιλελευθέρου οικονομικού παραδείγματος η αυξημένη οικονομική τους ισχύ τους προσδίδει αντίστοιχη πολιτική ισχύ. Δεύτερον, οι παγκόσμιες εταιρείες αποτελούν παράγοντες που συμμετέχουν σε διεθνείς διαπραγματεύσεις, συνεργάζονται και συγκρούονται τόσο με εθνικές κυβερνήσεις, όσο και εντός των παγκόσμιων οικονομικών οργανισμών. Δεδομένου ότι αποτελούν τις «δυνάμεις πίσω από το θρόνο», μια πλήρης α- νάλυση της παγκόσμιας πολιτικής δεν μπορεί να γίνει χωρίς αναφορά στο ρόλο τους. Στο πλαίσιο που διέπει ολόκληρο το βιβλίο, το όγδοο κεφάλαιο αναλύει τον συχνά αφανή αλλά κατά περίπτωση καταλυτικό ρόλο της παγκόσμιας κοινωνίας πολιτών και των ΜΚΟ στην κατεύθυνση και παραγωγή της παγκόσμιας πολιτικής. Ειδικότερα, δεν εξετάζεται μόνο πώς αυτοί λειτουργούν ως μοχλοί πίεσης, αλλά και πώς δραστηριοποιούνται ολοένα και περισσότερο σε υπερεθνικό επίπεδο. Αν και με όρους παραδοσιακής κατανόησης της ισχύος ο ρόλος τους εκλαμβάνεται ως περιορισμένος, στο κεφάλαιο αυτό αναλύεται πώς η φύση των παγκόσμιων προβλημάτων, καθώς και τα υφιστάμενα κενά στη δομή της παγκόσμιας διακυβέρνησης, επιτρέπουν στην παγκόσμια κοινωνία πολιτών και τις ΜΚΟ ευρύτερα περιθώρια ανάληψης πρωτοβουλιών, δημιουργίας συμμαχιών και εξάσκησης πίεσης προς την κατεύθυνση παροχής παγκόσμιων δημόσιων αγαθών και βελτίωσης της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Στο ένατο κεφάλαιο εξετάζεται η επίδραση των ΜΜΕ στην εξωτερική πολιτική των κρατών και γενικότερα στο πεδίο των διεθνών σχέσεων/παγκόσμιας πολιτικής. Μέσω της επισκόπησης των ερμηνευτικών προσεγγίσεων που έχουν επιχειρηθεί αναλύεται πώς και πότε η παρέμβαση των ΜΜΕ «μεταβάλλει» την ημερήσια θεματολογία και ατζέντα αλλά και το πλαίσιο στο οποίο εξελίσσονται οι διεθνείς σχέσεις. Η θέση που αναπτύσσεται είναι ότι τα ΜΜΕ αποτελούν σημαντικό παράγοντα των διεθνών σχέσεων η σημασία του οποίου δεν μπορεί να αγνοηθεί. Εξετάζεται, επίσης, η πρόσφατη και πλούσια θεωρητική συζήτηση γύρω από το ρόλο και τη λειτουργία των ΜΜΕ στο χώρο της παγκόσμιας πολιτικής και των παγκόσμιων προβλημάτων/συγκρούσεων, και ειδικότερα πώς θα μπορούσαν σήμερα τα ΜΜΕ να κατανοήσουν τις αλλαγές και τα προβλήματα που λαμβάνουν χώρο σε παγκόσμιο επίπεδο και πώς θα μπορούσαν να συμβάλλουν στη δημιουργία νέων τρόπων καταγραφής και παρουσίασης του σημερινού αλληλεξαρτώμενου κόσμου.

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 19 Το τελευταίο δέκατο κεφάλαιο αναλύει πώς η μετατόπιση από τη διεθνή στην παγκόσμια πολιτική έχει διευκολύνει και την πλαισίωση του εθνικού συμφέροντος από την αυξημένη έμφαση στην παροχή και διασφάλιση των δημόσιων αγαθών. Βέβαια, η μετατόπιση αυτή παραμένει ασύμμετρη και χαρακτηρίζεται από την επιβολή των συμφερόντων των μεγάλων δυνάμεων, καθώς και την απουσία διαφάνειας και λογοδοσίας που συχνά διέπει τη λειτουργία των παγκόσμιων δρώντων. Αυτή η πραγματικότητα πολλές φορές δημιουργεί τάσεις αμφισβήτησης της παγκοσμιοποίησης, καθώς και την ανάδυση πολιτικών φορέων που επιθυμούν την περιχαράκωση των κρατών. Με βάση αυτό το σκεπτικό, το κεφάλαιο αυτό αναλύει με ποιους τρόπους θα μπορούσε η λειτουργία των παγκόσμιων δρώντων να ισορροπήσει ανάμεσα στην επιθυμία των κρατών να διατηρήσουν και να ελέγχουν, όπου αυτά μπορούν, τη διαμόρφωση της οικονομικής και κοινωνικής τους πολιτικής, και στην αναπόφευκτη διασυνδεσιμότητα και τρωτότητα που σήμερα χαρακτηρίζει την παγκόσμια πολιτική.