Ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού από μαθητές της Ε τάξης του Δημοτικού σε μαθησιακό περιβάλλον ανοιχτής διερεύνησης σχετικά με την αειφορία τοπικών κοινοτήτων: το παράδειγμα του Αμμοχωρίου Ευαγγελία-Ζωή Μπαρά Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας evaeva13@hotmail.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα αναρτημένη εργασία περιγράφει την ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού και την παρουσίασή του σε Φεστιβάλ Φυσικών Επιστημών και Τεχνολογίας (ΦΕ/ΤΧ). Στο όλο εγχείρημα μαθητές της Ε τάξης Δημοτικού σχολείου στην ευρύτερη περιοχή της Φλώρινας, ασχολήθηκαν με την έννοια της βιωσιμότητας. Στην εισαγωγή, περιγράφεται η σημασία του θέματος που επιλέχθηκε, η αειφόρος - βιώσιμη ανάπτυξη καθώς και το περιβάλλον μάθησης ανοιχτής διερεύνησης στο οποίο αναπτύχθηκαν τα υλικά. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται πρόκειται να περιγραφεί η Διδακτική Μαθησιακή Σειρά και το εκπαιδευτικό υλικό που κατασκευάστηκε. Τέλος, στην εργασία παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των ιχνογραφημάτων και των ερωτηματολογίων που χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση της διαδικασίας. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Αειφόρες κοινότητες, μη τυπική εκπαίδευση, διερευνητικό μοντέλο μάθησης, Φεστιβάλ Φυσικών Επιστημών. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αναγνώριση του Προβλήματος Οι δραστηριότητες του ανθρώπου κατά τους περασμένους αιώνες, που αποσκοπούσαν στην ανάπτυξη του ανθρώπινου πληθυσμού κοινωνικά και οικονομικά, επέφεραν σοβαρές συνέπειες στο περιβάλλον, οι οποίες τώρα επισημαίνονται σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό όχι μόνο από τους επιστήμονες, αλλά γίνονται αντιληπτές και από το ευρύτερο κοινό. Σε αυτές τις συνέπειες περιλαμβάνονται (Σκορδούλης & Σωτηράκου, 2009): οι κλιματικές μεταβολές η ρύπανση της ατμόσφαιρας η ρύπανση των υδάτων και η υποβάθμιση του εδάφους η καταστροφή των δασών 1102
η απειλή κατά της βιοποικιλότητας οι βιομηχανικές καταστροφές και η πυρηνική απειλή. Πτυχές-πυλώνες της Βιώσιμης Ανάπτυξης Παράλληλα με την εκτεταμένη συζήτηση και χρήση της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης με βάση την έκθεση Brundtland (1987), υπήρξε και μια γενικότερη αναγνώριση των τριών βασικών πυλώνων οι οποίοι την συγκροτούν. Πιο συγκεκριμένα, οι πυλώνες αυτοί είναι η οικονομία, το περιβάλλον και η κοινωνία (Harris, 2000). Οι τρείς αυτοί πυλώνες της αειφορίας βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση. (McKeown, 2002). Επομένως, για την υλοποίηση της βιώσιμης ανάπτυξης θα πρέπει να συνδυαστεί η κοινωνική πρόοδος, που υπολογίζει τις ανάγκες όλων των πολιτών, με την αποτελεσματική περιβαλλοντική διαχείριση και με την διατήρηση υψηλών ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης (Αραβώσης, 2007). Περιβάλλον Ανακάλυψης-Διερεύνησης Η διερεύνηση είναι «η συνειδητή διαδικασία διάγνωσης προβλημάτων, κριτικής θεώρησης πειραμάτων και διάκρισης εναλλακτικών λύσεων, σχεδιασμού ερευνών, διερεύνησης εικασιών, αναζήτησης πληροφοριών, κατασκευής μοντέλων, συζήτησης με ομοίους και διατύπωσης συνεκτικών επιχειρημάτων» (Linn, Davis & Bell, 2004, p4 στους Στυλιανίδου κά 2011 ). Σύμφωνα με την Χαλκιά (2010) «απόηχος» του μοντέλου διερεύνησης αποτελεί η μάθηση μέσω μικρών ερευνών. Μέσα από αυτήν την μέθοδο επιδιώκεται οι μαθητές να κινητοποιηθούν, ώστε να βρίσκουν ένα ερώτημα ή ένα πρόβλημα που τους ενδιαφέρει και να αναζητούν πληροφορίες γι αυτό, πραγματοποιώντας μικρές έρευνες και διερευνώντας. Αξιοποιώντας, λοιπόν το μοντέλο της ελεύθερης διερεύνησης επιδιώκεται η απόκτηση δεξιοτήτων επιστημονικής διερεύνησης. Ερευνητικά Ερωτήματα Για να ελεγχθεί η επιτυχία του συγκεκριμένου προγράμματος, ως προς τους στόχους που είχαν τεθεί διατυπώθηκαν δύο ερευνητικά ερωτήματα, όπως παρουσιάζονται παρακάτω. 1. Πώς εξελίσσονται οι απόψεις των μαθητών σχετικά με την αειφόρο κοινότητα; 2. Ποια συναισθήματα δημιουργήθηκαν στους μαθητές από την συμμετοχή τους στο Φεστιβάλ ΦΕ/ΤΧ; ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Η διδακτική παρέμβαση πραγματοποιήθηκε στο Δημοτικό Σχολείο Αμμοχωρίου Φλώρινας, στα πλαίσια του Φεστιβάλ ΦΕ/ΤΧ. Περιλάμβανε 18 συναντήσεις, από δύο διδακτικές ώρες η κάθε μία. Οι συναντήσεις αυτές με τους μαθητές, χωρίζονται σε 4 στάδια με βάση τους στόχους, που τίθενται σε κάθε στάδιο. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται συνοπτικά τα στάδια και οι κύριες δραστηριότητες της παρέμβασης. 1103
Πίνακας 1: Τα στάδια της παρέμβασης ΣΤΑΔΙΑ Στάδιο 1 ο Στάδιο 2 ο Στάδιο 3 ο Στάδιο 4 ο ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Δημιουργία ομάδας «oικολόγων» εισαγωγή στο θέμα Δημιουργία αρχικών ιχνογραφημάτων για την έκφραση των αντιλήψεων των παιδιών Σχεδιασμός έρευνας και μελέτης Σχεδιασμός μακέτας Δημιουργία κατασκευής Δημιουργία και έλεγχος κανόνων παιχνιδιού Πρόβα του Φεστιβάλ στο σχολείο Δημιουργία τελικών ιχνογραφημάτων Παρουσίαση της κατασκευής στο Φεστιβάλ Επίσκεψη των άλλων «επιστημονικών ομάδων» Εικόνα 2: Κατασκευή επιτραπέζιου Εκπαιδευτικό Υλικό Η κατασκευή (εικόνα 3) που δημιουργήθηκε από τους μαθητές είναι ένα μοντέλο απεικόνισης του Αμμοχωρίου και ταυτόχρονα αποτελεί τρισδιάστατο και διαδραστικό επιτραπέζιο παιχνίδι μέσα από το οποίο το Αμμοχώρι μετατρέπεται σε ένα πιο βιώσιμο χωριό. Το εκπαιδευτικό παιχνίδι αποτελείται από μία βάση από μακετόχαρτο πάνω στην οποία τοποθετήθηκαν κτήρια κατασκευασμένα από μακετόχαρτο, παιδική χαρά, γήπεδο ποδοσφαίρου, το ποτάμι του χωριού από κομμάτια καθρέφτη και δρόμους από χαρτόνι. Επίσης, η κατασκευή περιλαμβάνει κάδους ανακύκλωσης ανεμογεννήτριες και Φωτοβολταϊκά που χρησιμοποιούνται κατά την διάρκεια του παιχνιδιού. Τέλος, το επιτραπέζιο διαθέτει δυο πιόνια, δύο ζάρια και τους κανόνες του παιχνιδιού. 1104
Εικόνα 2: τελικό αποτέλεσμα εκπαιδευτικού υλικού Φεστιβάλ Φυσικών Επιστημών και Τεχνολογίας Το 2 ο Φεστιβάλ ΦΕ/ΤΧ πραγματοποιήθηκε στο τέλος της σχολικής χρονιά του 2014, την παγκοσμία μέρα για το περιβάλλον, σε ανοιχτό χώρο στο ποτάμι της Φλώρινας. Στην επιστημονική μας «γωνιά», οι μαθητές καλωσόριζαν τους επισκέπτες και τους παρουσίαζαν την κατασκευή τους (εικόνα 4). Στη συνέχεια εξηγούσαν τους κανόνες το παιχνιδιού και έτσι το παιχνίδι ξεκινούσε (εικόνα 5). Εικόνα 3: Παρουσίαση κατασκευής και κανόνων παιχνιδιού ΜΕΘΟΔΟΣ Συμμετέχοντες Στο Φεστιβάλ ΦΕ/ΤΧ, συμμετείχαν έξι μαθητές (4 αγόρια και 2 κορίτσια). Η πλειοψηφία των μαθητών είχε χαμηλή επίδοση στις ΦΕ. Συλλογή και ανάλυση των δεδομένων Τα δεδομένα της έρευνας, σε σχέση και με τα δύο ερευνητικά ερωτήματα, συλλέχθηκαν μέσω με την χρήση των ιχνογραφημάτων και των ερωτηματολογίων. Σχετικά με τα ιχνογραφήματα, σχεδιάστηκαν τόσο στην αρχή των διδακτικών παρεμβάσεων όσο και στο τέλος των διδακτικών παρεμβάσεων για να ελεγχθεί το πρώτο 1105
ερευνητικό ερώτημα. Την πρώτη φορά δόθηκε σε κάθε μαθητή ένα φύλλο Α4 και τους ζητήθηκε να απεικονίσουν το πως φαντάζονται στο μέλλον το χωριό τους (ιδεατό χωριό). Την δεύτερη φορά τους ζητήθηκε να σχεδιάσουν πως φαντάζονται τώρα το ιδεατό - βιώσιμο χωριό τους. Tα ιχνογραφήματα αναλύθηκαν με την μέθοδο ανάλυσης περιεχομένου (content analysis) Το ερωτηματολόγιο (σχήμα 1) δόθηκε την ημέρα του Φεστιβάλ μετά την λήξη των εργασιών. Το ερωτηματολόγιο αποτελούνταν από τρεις ερωτήσεις κλίμακας τριών σημείων (τύπου Λίκερτ). Σκοπός του ερωτηματολογίου ήταν να διερευνηθεί το δεύτερο ερευνητικό ερώτημα μέσα από την άμεση καταγραφή των συναισθημάτων που προκάλεσε στους μαθητές η εμπειρία του Φεστιβάλ με την χρήση οπτικών συναισθηματικών εκφράσεων. Σχήμα 1: Το ερωτηματολόγιο μέτρησης των συναισθημάτων των μαθητών για το Φεστιβάλ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ιχνογραφήματα Στις εικόνες 4 και 5 φαίνονται 2 ιχνογραφήματα, ένα πρίν την διδακτική παρέμβαση και ένα μετά που απεικονίζουν τις ιδεές των μαθητ λων σχετικά με το πώς θα ήθελαν να είναι το χωριό τους. 1106
Εικόνα 4: αρχικό ιχνογράφημα σχετικά με το πώς θα ήθελε να είναι το χωριό του Εικόνα 5: τελικό ιχνογράφημα σχετικά με το πώς θα ήθελε να είναι το χωριό του Πίνακας 1: Συχνότητα εμφάνισης κατηγοριών στα αρχικά και τελικά Ιχνογραφήματα των μαθητών. Αριθμός μαθητών Κατηγορίες Αρχικό ιχνογράφημα Τελικό ιχνογράφημα Καθαρό ποτάμι 2 - Ζώα που βοσκούν έξω από το χωριό 1 - Παιδική χαρά 1 - Η κοινότητα του χωριού γίνεται κύκλος - 1 με λουλούδια Ασφαλτόδρομος 1 5 1107
Πράσινο δένδρα - 6 Κάδοι ανακύκλωσης γυαλιού - 6 Κάδοι ανακύκλωσης χαρτιού - 5 Σπίτια - 5 Ανεμογεννήτριες - 4 Κάδοι ανακύκλωσης πλαστικού - 4 Κάδοι κομποστοποίησης - 4 Φωτοβολταϊκά - 4 Κάδοι ανακύκλωσης ηλεκτρικών - 3 συσκευών Κάδοι ανακύκλωσης αλουμινίου - 3 Κάδοι ανακύκλωσης μπαταριών - 3 Αυτοκίνητα - 3 Πεζοδρόμια - 3 Ποδήλατα - 2 Ποδηλατόδρομος - 1 Τοπική καλλιέργεια τροφίμων - 1 Κάδοι ανακύκλωσης λαμπτήρων - 1 Από την ανάλυση των ιχνογραφημάτων (πίνακας 1), στα αρχικά ιχνογραφήματα των μαθητών η κατηγορία «καθαρό ποτάμι» εμφανίστηκε στα ιχνογραφήματα δύο (2) μαθητών, ενώ οι υπόλοιπες κατηγορίες εμφανίστηκαν από μία φόρα. Όπως φαίνεται στον πίνακα στα τελικά ιχνογραφήματα, οι κατηγορίες «κάδοι ανακύκλωσης γυαλιού» και «πράσινο - δένδρα» εμφανίστηκαν περισσότερο με συχνότητα εμφάνισης έξι (6). Ακολουθούν οι κατηγορίες «δρόμοι» «σπίτια» και «κάδοι ανακύκλωσης χαρτιού» με πέντε (5) «Ανεμογεννήτριες», «Φωτοβολταϊκά», «κάδοι κομποστοποίησης» και «κάδοι ανακύκλωσης χαρτιού» με 4. Οι κατηγορίες «πεζοδρόμια», «αυτοκίνητα, «κάδοι ανακύκλωσης αλουμινίου», «κάδοι ανακύκλωσης μπαταριών» και «κάδοι ανακύκλωσης ηλεκτρικών συσκευών» με 3. Η κατηγορία «ποδήλατα» με 2. Τέλος, οι υπόλοιπες κατηγορίες εμφανίστηκαν στα ιχνογραφήματα των μαθητών από μία φόρα. Ερωτηματολόγιο Όλοι οι μαθητές ανταποκρίθηκαν θετικά σχετικά με την εμπειρία τους στο Φεστιβάλ. ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα που προκύπτουν από τα ιχνογραφήματα φαίνεται ότι υπάρχει εξέλιξη στις απόψεις των μαθητών σχετικά με την αειφόρο κοινότητα, μετά την διδακτική παρέμβαση. Πιο συγκεκριμένα, στα τελικά ιχνογραφήματα υπάρχει ποσοτική και ποιοτική βελτίωση των κατηγοριών, οι οποίες σχετίζονται με βιώσιμες όψεις των κοινοτήτων, δηλαδή παρουσιάζονται περισσότερες και ποιοτικά καλύτερες κατηγορίες. 1108
Επίσης, σημαντικό είναι ότι οι κατηγορίες αυτές εμφανίζονται στα τελικά ιχνογραφήματα όλων των μαθητών το οποίο συνάδει με την επιτυχία αυτής της διδακτικής παρέμβασης Επιπλέον, διαπιστώνουμε ότι όλοι οι μαθητές όχι μόνο εξέφρασαν θετικά συναισθήματα για τη διαδικασία του Φεστιβάλ αλλά και ενδιαφέρθηκαν να συμμετέχουν και την επόμενη σχολική χρονιά. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αραβώσης Κ. (2007), Τουρισμός, Περιβάλλον και Βιώσιμη Ανάπτυξη Η περίπτωση της Ελλάδας, Παρουσίαση στην Διημερίδα με θέμα: «Τοπική Αυτοδιοίκηση και Τουριστική Ανάπτυξη» που διοργάνωσε το Δίκτυο Ελλήνων Απόδημων Αιρετών Αυτοδιοίκησης της Ευρώπης, Σότσι, Ν. Ρωσία. Σκορδούλης, Κ. & Σωτηράκου, Μ. (2009). Περιβάλλον, επιστήμη και εκπαίδευση. Εκδόσεις Leader Books. Στυλιανίδου, Φ., Κουλούρης, Π. & Σωτηρίου Σ. (2011). Τρόποι προαγωγής της διερευνητικής μάθησης των Φασικών Επιστημών με την αξιοποίηση των ΤΠΕ. Πρακτικά 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Ένταξη και χρήση των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία» Πάτρα 28-30 Απριλίου, σελ. 1215-1218. Τρούλη, Σ., Κοντοπόδης, Μ. & Graeser, S. (2012). Το Παιδικό και Εφηβικό Ιχνογράφηµα στην Εκπαιδευτική και Ψυχολογική Έρευνα. Ιστορία, Μεθοδολογικά Ζητήματα και Παραδειγματική Ανάλυση. Χαλκιά, Κ.(2010). Διδάσκοντας φυσικές επιστήμες. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Harris, J.M. (2000). Basic Principles of Sustainable Development. Global Development and Environment Institute, Working Paper 00-04. McKeown R. (2002). Education for Sustainable Development Energy, Environment and Resources. Center University of Tennessee. Funded by the Waste Management Research and Education Institution. 1109