ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ (1909-1993)

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ (1909-1993) ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ ΕΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2001

ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ (1909-1993) ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ ΕΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2001 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΕΝΟΣ ΜΟΝΑ ΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ....3 (Ι. Πολύζος) ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΑΕΕΧΠΛ, ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ 1. Η ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ 1909-1992. Ιστορική προσέγγιση....6 (Λ.Παπαστεφανάκη) 2. ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΥΝΑΜΗΣ 33 (Λ.Παπαστεφανάκη) 3. ΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ : Ν. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ - Α.ΜΠΟ ΟΣΑΚΗΣ 37 (Γ.Μαχαίρας) 4. ΤΑ ΣΤΕΛΕΧΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ. Ο ΑΡΧΙΚΟΣ ΠΥΡΗΝΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ-ΤΕΧΝΙΚΩΝ, 1909-1940..44 (Λ.Παπαστεφανάκη) 5. Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ.. 47 (Ν.Μπελαβίλας) ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ 1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΤΙΡΙΩΝ-ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ 51 (Γ.Μαχαίρας.Μαυροκορδάτου) 2. ΕΡΓΑΤΙΚΟΣ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΣ...69 (.Μαυροκορδάτου- Λ.Παπαστεφανάκη) 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ..75 (Γ.Μαχαίρας.Μαυροκορδάτου) 1. ΜΟΝΑ Α ΥΑΛΟΥΡΓΕΙΟΥ...76 2. ΜΟΝΑ Α ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ... 94 3. ΜΟΝΑ Α ΦΩΣΦΟΡΙΚΟΥ ΟΞΈΩΣ.101 4. ΜΟΝΑ Α ΘΕΙΙΚΟΥ ΟΞΕΩΣ...105 5. ΜΟΝΑ Α Υ ΡΟΧΛΩΡΙΚΟΥ ΟΞΕΩΣ ΚΑΙ ΘΕΙΙΚΩΝ ΑΛΑΤΩΝ 113 6. ΓΕΩΡΓΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ... 118 7. ΑΝΥ ΡΗ ΑΜΜΩΝΙΑ 123 8. Κ.Η.Σ. ΚΑΙ ΑΤΜΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ... 125 9. ΒΟΗΘΗΤΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ.132 - ΜΗΧΑΝΟΥΡΓΕΙΟ - ΛΕΒΗΤΟΠΟΙΕΙΟ - ΦΑΝΟΠΟΙΕΙΟ - ΣΥΝΕΡΓΕΙΟ ΜΟΛΥΒ ΟΥΡΓΕΙΟ -ΠΛΑΣΤΙΚΩΝ ΕΠΕΝ ΥΣΕΩΝ - ΙΜΑΝΤΟΘΕΤΕΙΟ - ΞΥΛΟΥΡΓΕΙΟ - ΣΥΝΕΡΓΕΙΟ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΩΝ ΜΈΣΩΝ - ΗΛΕΚΤΡΟΤΕΧΝΕΙΟ - ΠΡΟΤΥΠΟΠΟΙΕΙΟ - ΤΜΗΜΑ ΣΜΑΕ (ΟΡΓΑΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥ) 10. ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΧΗΜΕΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΑΣ «Ν.ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ»..139 11. ΑΠΟΘΗΚΕΣ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ 143 12. ΣΤΑΘΕΡΑ ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕΣΑ... 145 13. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΥ ΚΑΙ ΙΚΤΥΟΥ ΛΥΜΑΤΩΝ. 147 14. ΣΥΝΕΡΓΕΙΟ ΚΑΥΣΙΜΩΝ ΚΑΙ ΑΤΜΟΠΑΡΑΓΩΓΗΣ..149 15. ΝΕΡΟ (ΚΟΙΝΟ-ΘΑΛΑΣΣΙΟ) - ΠΕΠΙΕΣΜΕΝΟΣ ΑΕΡΑΣ 151 16. ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΥΓΡΩΝ ΑΠΟΒΛΉΤΩΝ.154 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ 1. ΑΡΧΕΣ ΙΑΤΗΡΗΣΗΣ, ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ ΤΟΥΣ...156 (Ε.Μαίστρου) 2. ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ ΕΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ 159 (Γ.Μαχαίρας, Ν.Μπελαβίλας) ΕΠΙΛΟΓΟΣ..168 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..169 5

Το Ερευνητικό Πρόγραµµα «Ανώνυµη Εταιρεία Χηµικών Προϊόντων και Λιπασµάτων- Παρελθόν και Μέλλον ενός Βιοµηχανικού Συγκροτήµατος» ανατέθηκε από το Ίδρυµα Μποδοσάκη στο Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος του Τµήµατος Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ τον Μάρτιο 1999. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΜΑ Α ΕΡΓΑΣΙΑΣ Γ.ΠΟΛΥΖΟΣ αρχιτέκτων-πολεοδόµος, καθηγητής ΕΜ.Π. (επιστ.υπεύθυνος) Ε.ΜΑΙΣΤΡΟΥ, αρχιτέκτων, επικ. καθηγήτρια Ε.Μ.Π.. ΜΑΥΡΟΚΟΡ ΑΤΟΥ, αρχιτέκτων µηχ. Γ. ΜΑΧΑΙΡΑΣ, αρχιτέκτων µηχ. Ν.ΜΠΕΛΑΒΙΛΑΣ, δρ. αρχιτέκτων µηχ., ερευνητής Ε.Μ.Π. Λ.ΠΑΠΑΣΤΕΦΑΝΑΚΗ, ιστορικός. 6

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η ερευνητική οµάδα ευχαριστεί τον Πρόεδρο κ. Σταµάτη Μαντζαβίνο και το µέλος του..σ. του Ιδρύµατος Μποδοσάκη κ. Ιωάννη έτση για την αµέριστη συµπαράσταση τους στην υλοποίηση του προγράµµατος. Ευχαριστεί επίσης τους κ.κ. Πέτρο Παναγιωτόπουλο και Κώστα Κοροµπίλη, εργαζοµένους της Εταιρείας Λιπασµάτων, τον κ. Βαγγέλη Σιδερά, υπεύθυνο του Τεχνικού Αρχείου των Λιπασµάτων και την κα Σούση Κρητικού εργαζόµενη στην Πρότυπο ΚΤΑΕ, για τη βοήθεια τους στην αρχειακή έρευνα. Η έρευνα δεν θα ήταν δυνατόν να ολοκληρωθεί χωρίς την πολύτιµη βοήθεια του τέως γενικού διευθυντή του εργοστασίου Λιπασµάτων κ. Νίκου Λουίζου, στον οποίο απευθύνονται ιδιαίτερες ευχαριστίες. Τέλος εκφράζονται ευχαριστίες προς τον Πρόεδρο της Προτύπου ΚΤΑΕ κ. Χρήστο Φωτίου και την πολεοδόµο κ. Ράνια Κλουτσινιώτη, εκπρόσωπο της οµάδας µελέτης "Τerra Ρosidonia - Λιµενοβιοµηχανική Ζώνη ραπετσώνας- Κερατσινίου" για τη συνεργασία τους. Αθήνα, Ιούνιος 2001 7

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΕΝΟΣ ΜΟΝΑ ΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Ο χώρος του εργοστασίου των Λιπασµάτων της ραπετσώνας κρύβει µία ιστορία που σε λίγο κλείνει έναν αιώνα. Λίγο πριν αυτός ο παραγωγικός αιώνας ολοκληρωθεί τα Λιπάσµατα σφραγίστηκαν από ένα αβέβαιο και µάλλον δυσοίωνο µέλλον. Χώρος µοναδικός λόγω της γεωγραφικής του θέσης, στην είσοδο του εµπορικού λιµανιού του Πειραιά, δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο της Ηετιώνειας Πύλης, µια ανάσα από τις νέες εγκαταστάσεις που κατασκευάζονται για να φιλοξενήσουν κρουαζιερόπλοια, στην απόληξη µιας µικρής, σήµερα, αλλά αύριο πολύ χρήσιµης σιδηροδροµικής γραµµής, στην κυριολεξία «πάνω» στο νέο µεγάλο κυκλοφοριακό έργο της προέκτασης της λεωφόρου Ποσειδώνος προκαλεί για επενδύσεις και «αξιοποίηση». Κληθήκαµε να διερευνήσουµε της δυνατότητες πολεοδοµικής παρέµβασης και το µέλλον του συγκροτήµατος των Λιπασµάτων σε σχέση µε την πόλη του Πειραιά. Επιλέξαµε να καταγράψουµε και να αξιολογήσουµε τα κτίρια και τον µηχανολογικό τους εξοπλισµό σε σχέση µε την ιστορία τους, την αρχιτεκτονική τους αξία, τη µοναδικότητα της τεχνικής τους. Οι προτάσεις που καταθέτουµε ελέγχθηκαν και, εν τέλει, διατυπώθηκαν έχοντας ως κριτήρια: Την αξιοποίηση του κτιριακού πλούτου για µητροπολιτικές ανάγκες, τις ανάγκες του αναµορφωµένου λιµανιού του Πειραιά, αλλά και τις ανάγκες σε υποδοµές πόλης των γειτονικών συνοικιών. Τον εντοπισµό και την περιγραφή µιας κύριας λειτουργίας, µιας χρήσης «ατµοµηχανής», η οποία θα προσδώσει ταυτότητα στο χώρο, θα επιτρέψει την κινητοποίηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας δίπλα στις δηµόσιες επενδύσεις, που µαζί θα εξασφαλίσουν τη βιωσιµότητα της παρέµβασης. Το σεβασµό της µνήµης και της ιστορικότητας του χώρου, των κτιρίων και των µηχανών. Η αποδοχή του τελευταίου αυτού κριτηρίου, µετά την τεκµηριωµένη ανάλυση του χώρου και των εγκαταστάσεων, απέκλεισε εκ προοιµίου κάθε πρόταση αξιοποίησης των Λιπασµάτων µέσω ενός προγράµµατος «εξυγιαντικού» χαρακτήρα, µιας αρχιτεκτονικής - µάρκετινγκ. Ενός σεναρίου ελκυστικού µόνο στην περίπτωση που επικρατήσει η λογική της γρήγορης αποκοµιδής υπεραξιών από την ήδη δροµολογηµένη άνοδο των τιµών γης. Αυτή η µεθοδολογία δεν είναι καινούργια. Από τα πολλά ευρωπαϊκά παραδείγµατα και την εµπειρία 2-3 δεκαετιών εφαρµογής τους, είµαστε πεισµένοι ότι το µέλλον για τους υποβαθµισµένους χώρους της βιοµηχανίας περνάει µέσα από την ολοκληρωµένη ανάπλασή τους, την ήπια επανάχρηση και την επανένταξή τους στην πόλη, µε στόχο τη µίξη των χρήσεων και την περιβαλλοντική αναβάθµιση. ύο σχετικά πρόσφατες περιπτώσεις από την Ευρώπη, σε πολλά σηµεία τους θυµίζουν τη ραπετσώνα. Στην Ιle Seguin, µία βιοµηχανική νησίδα του Σηκουάνα στο Παρίσι, το παλιό εργοστάσιο της Renault επανασχεδιάζεται για να φιλοξενήσει συνδυασµένες χρήσεις πολιτισµού, κατοικίας και πρασίνου υψηλής οικολογικής ποιότητας. 8

Ταυτόχρονα, ο σχεδιασµός λαµβάνει υπόψη του τις ανάγκες σε υποδοµές του γειτονικού αστικού χώρου. Ας µην ξεχνάµε ότι κάθε τέτοια περιοχή έχει δίπλα της και έναν ήµο, συνήθως υποβαθµισµένο από τη µακρόχρονη συνύπαρξη µε τη βιοµηχανία. Ο καθορισµός του τελικού προγράµµατος διαµορφώνεται µετά από έναν εκτεταµένο δηµόσιο διάλογο και έναν επιτυχηµένο αρχιτεκτονικό διαγωνισµό. Στο βιοµηχανικό - λιµενικό κέντρο του Μπιλµπάο, της πρωτεύουσας της Χώρας των Βάσκων στη βόρεια Ισπανία, από τη δεκαετία του 1980 ξεκίνησε µία φιλόδοξη πρόταση αναβάθµισης, µε αντίστοιχες λειτουργίες. Το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Frank Gehry χωροθετήθηκε εκεί που πριν λίγα χρόνια λειτουργούσε η βαριά βιοµηχανία. Βέβαια η ευρωπαϊκή εµπειρία, και πιο συγκεκριµένα τα δύο πιο πάνω παραδείγµατα, δείχνουν ότι η επιτυχία αυτών των σχεδίων, που αποµένει βέβαια να αποδειχτεί στο µέλλον, βασίστηκε στον ενιαίο ολοκληρωµένο σχεδιασµό - σε µία ισχυρή θέση και άποψη - και όχι στον κατακερµατισµό του χώρου, ανάλογα µε περιστασιακές ανάγκες και περιστασιακούς επενδυτές. Την πιθανότητα επιτυχίας έρχονται να στηρίξουν ισχυρά ιδρύµατα - µεγάλες δωρεές, όπως το Ίδρυµα Renault στην περίπτωση της Ιle Seguin και το Ίδρυµα Guggenheim στην περίπτωση του Μπιλµπάο. Ολοκληρωµένες προτάσεις για την αναβάθµιση τέτοιων βιοµηχανικών συγκροτηµάτων, αρχιτεκτονικών «συνόλων» σύµφωνα µε τη διεθνή εµπειρία, µπορούν να υπάρξουν και να επιβιώσουν και στην Ελλάδα. Τα επιτυχή εγχειρήµατα της τελευταίας δεκαετίας µας έχουν διδάξει. Ταυτόχρονα µας κάνουν αισιόδοξους. Στο Λαύριο, το Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκο, έδωσε πνοή στις ερειπωµένες εγκαταστάσεις της πρώην Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου. Σχεδιάστηκε και σήµερα λειτουργεί από το ΕΜΠ. Στην οδό Πειραιώς, η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών εγκαταστάθηκε στα κτίρια της παλιάς εριουργίας, στη Σικιαρίδειο, δηµιουργώντας έναν ελκυστικό χώρο εκπαίδευσης και πολιτισµού. Στη συνέχεια, το βιοµηχανικό µέτωπο αναβαθµίστηκε µε την εγκατάσταση και του Ιδρύµατος Μείζονος Ελληνισµού. Στη Θεσσαλονίκη, οι αναστηλωµένες λιµενικές αποθήκες του Οργανισµού Λιµένος Θεσσαλονίκης φιλοξενούν υψηλής ποιότητας αίθουσες πολιτισµού και το ιεθνές Φεστιβάλ Κινηµατογράφου. Στην Ερµούπολη, παλιά εργοστάσια µετασχηµατίστηκαν σε χώρους έρευνας, σεµιναρίων και πολιτισµού, φιλοξενώντας το Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού και το Βιοµηχανικό Μουσείο. Ακολουθώντας τη µεθοδολογία και τις σύγχρονες τάσεις που αναλύθηκαν πιο πάνω, το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος καταθέτει την παρούσα µελέτη στην οποία παρουσιάζονται: Η ιστορική, κτιριακή και µηχανολογική τεκµηρίωση του συγκροτήµατος Λιπασµάτων για το σύνολο των φάσεων του, των κτιρίων και του εξοπλισµού από το 1909 έως τη διακοπή της λειτουργίας, Η ολοκληρωµένη πρόταση για την ανάπλαση-αναβάθµιση του συγκροτήµατος, που παρουσιάζεται διεξοδικά στο τέλος του τεύχους. ix

Συνοπτικά µόνο θα αναφερθεί εδώ η κατάθεση από την πλευρά της ερευνητικής οµάδας της σύλληψης για τη δηµιουργία του Μεσογειακού Κέντρου Επιστηµών και Τεχνών στο συγκρότηµα Λιπασµάτων µε τις ενότητες χρήσεων: 1. Πολιτισµού. 2. Έρευνας και ανώτατης εκπαίδευσης. 3. Συνεδριακού - Εκθεσιακού κέντρου και τουρισµού. 4. Κατοικίας και κοινωνικών υποδοµών. 5. Αθλητισµού και πρασίνου. Στην περίπτωση της ραπετσώνας χρειάζεται όραµα, διάλογος και τόλµη από όλους τους εµπλεκόµενους φορείς και κυρίως από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, ιδιοκτήτη του χώρου, τους γειτονικούς ήµους ραπετσώνας και Κερατσινίου, τον Οργανισµό Ρυθµιστικού Σχεδίου Αθήνας και, τελικά, το ΥΠΕΧΩ Ε το οποίο θα εγκρίνει τις βασικές παραµέτρους του σχεδιασµού. x

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Α Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΑΕΕΧΠΛ, ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ 1. Η ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ 1909-1992. Ιστορική προσέγγιση. "Γνώρισµα πάσης ζώσης βιοµηχανίας είναι η διαρκής ανανέωσης και ο συγχρονισµός των µέσων της και των µεθόδων παραγωγής" λέει ο Νικόλαος Κανελλόπουλος προς τη Γενική Συνέλευση των Μετόχων της "Ανώνυµης Ελληνικής Εταιρείας Χηµικών Προϊόντων και Λιπασµάτων" το 1935. Αν µε τον όρο «β βιοµηχανική επανάσταση», οι ιστορικοί συνηθίζουν να ορίζουν την εµφάνιση και ανάπτυξη -γύρω στα 1880- των νέων πρωτότυπων τεχνικών συστηµάτων (του ηλεκτρισµού, της πετρελαιοµηχανής, της χηµείας) που προκάλεσαν µια άνευ προηγουµένου διαδικασία επιτάχυνσης της τεχνικής προόδου σε αλληλεξάρτηση µε τις κοινωνικές ζητήσεις και την επιστηµονική έρευνα, τότε πράγµατι, η "Ανώνυµη Ελληνική Εταιρεία Χηµικών Προϊόντων και Λιπασµάτων" υπήρξε σηµαντικό επίτευγµα της β βιοµηχανικής επανάστασης στην Ελλάδα. 1 Κύρια γνωρίσµατα της επιχείρησης υπήρξαν η υιοθέτηση των νέων τεχνολογικών εφαρµογών της χηµείας, η επιστηµονική έρευνα για την υποστήριξη της παραγωγής, ο συνεχής τεχνολογικός εκσυγχρονισµός, οι σύγχρονες µέθοδοι οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας. Η εταιρεία ιδρύθηκε το 1909. Κύριος ιδρυτής της εταιρείας είναι ο Νικόλαος Κανελλόπουλος, αλλά συµµετέχουν επίσης ως µέτοχοι και οι εξής: ο Ιωάννης ροσόπουλος για λογαριασµό της ΕΤΕ και της Ελληνικής Σταφιδικής Εταιρείας, για λογαριασµό της 1 Αναλυτικά για την β βιοµηχανική επανάσταση, βλ. François Caron, Les deux révolutions industrielles du XXe siècle, éditions Albin Michel, Παρίσι 1997. Τράπεζας Αθηνών οι Στέφανος Φραγκιάδης και ηµήτριος Ηλιόπουλος, ο Λουδοβίκος Νικολαϊδης για λογαριασµό της Τράπεζας της Ανατολής, οι Κωνσταντίνος Παναγόπουλος και ηµήτριος Μαλτσινιώτης ως εκπρόσωποι της εταιρείας "Ελληνικά Πυριτιδοποιεία και Καλυκοποιεία", οι βιοµήχανοι Άγγελος Κανελλόπουλος, Λεόντιος Οικονοµίδης και Επαµεινώνδας Χαρίλαος, ο χηµικός Λύσανδρος Χαρίλαος, ο µηχανικός Νικόλαος Βλάγκαλης, οι γεωπόνοι Αριστόβουλος Ζάννος και Εµµανουήλ Ρως, οι δικηγόροι Κωνσταντίνος Ζάννος και Αχιλλέας Μαυρίδης, ο έµπορος Κανέλλος Κανελλόπουλος. Ήδη από την σύσταση της εταιρείας παρατηρούνται δύο αξιοπρόσεκτα για την ελληνική βιοµηχανία φαινόµενα: πρόκειται καταρχήν για µια από τις λιγοστές φορές που µεγάλες ελληνικές τράπεζες συµµετέχουν απευθείας στη συγκρότηση του βιοµηχανικού κεφαλαίου. Γενικά, ο αργός ρυθµός συσσώρευσης του βιοµηχανικού κεφαλαίου ως το 1940 και η διασπορά του κεφαλαίου σε µικρού µεγέθους επιχειρήσεις αποτελούν ένδειξη της απόστασης που οι κύριοι πιστωτικοί οργανισµοί της χώρας κρατούσαν από τη βιοµηχανία περιοριζόµενοι µονάχα σε βραχυπρόθεσµες χρηµατοδοτήσεις. Στις αρχές του 20ου αιώνα ωστόσο, διαφαίνεται µια διαφορετική στάση των µεγάλων τραπεζών απέναντι σε ορισµένες βιοµηχανικές επιχειρήσεις (ναυπηγείο Βασιλειάδη, Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία, Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευµάτων) άµεσης συµµετοχής στο εταιρικά κεφάλαια. Παρά το γεγονός ότι σ'αυτές τις τραπεζικές συµµετοχές παρατηρείται συχνά

διαπλοκή εταιρικών και ατοµικών συµφερόντων, η στροφή των πιστωτικών οργανισµών προς τη βιοµηχανία εξηγείται από την ανάκαµψη του τραπεζικού και νοµισµατικού τοµέα µετά την υποτίµηση του 1893, την αύξηση της νοµισµατικής κυκλοφορίας, τη µείωση της τιµής του ξένου συναλλάγµατος. Η εταιρεία των χηµικών λιπασµάτων υπήρξε ευνοηµένη απ' αυτή τη συγκυρία, αφού η ΕΤΕ και οι τράπεζες Αθηνών και Ανατολής συµµετέχουν στο εταιρικό κεφάλαιο κατά 25%. Το δεύτερο χαρακτηριστικό συνίσταται στο ότι η οµάδα των κεφαλαιούχων που ιδρύει την εταιρεία, µε επικεφαλής τον Νικόλαο Κανελλόπουλο, είναι στην πλειοψηφία τους επιστήµονες (χηµικοί, γεωπόνοι και µηχανικοί), µε σπουδές κυρίως στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης. Το σώµα των ελλήνων τεχνικώνεπιστηµόνων, που συγκροτείται προς το τέλος του 19ου αιώνα, εξασφαλίζει την επάνδρωση της οικονοµίας (στις κρατικές υπηρεσίες, στα τεχνικά έργα και στη βιοµηχανία) µε ένα νέου τύπου στελεχικό δυναµικό που διαθέτει επιστηµονική τεχνική παιδεία. Ένα τµήµα του σώµατος των τεχνικών στρέφεται προς τη βιοµηχανία, αναπτύσσοντας συχνά και επιχειρηµατική δράση. Η στροφή αυτή χρονολογείται από τις αρχές του 20ου αιώνα και συναντάται κατά κύριο λόγο σε ορισµένες µεγάλες επιχειρήσεις (Ελληνικό Πυριτιδοποιείο, ΑΓΕΤ Ηρακλής, ναυπηγεία Βασιλειάδη). Τα "χηµικά λιπάσµατα" αποτελούν λοιπόν µια από τις µεγάλες βιοµηχανίες που οι τεχνικοί της εποχής επιλέγουν ως χώρο δράσης. Τα ιδιαίτερα αυτά χαρακτηριστικά που εντοπίζονται εξαρχής στην ΑΕΕΧΠΛ περιγράφουν σε µεγάλο βαθµό και τη φυσιογνωµία της, µια φυσιογνωµία πολύ διαφορετική από τις µέχρι τότε βιοµηχανικές επιχειρήσεις. Το δεύτερο κύµα της ελληνικής εκβιοµηχάνισης, που βρισκόταν σε εξέλιξη από τη δεκαετία του 1890, παράλληλα µε τη νέα αναπτυξιακή φάση της παγκόσµιας οικονοµίας, έφθασε στα όρια του γύρω στο 1905, καθώς στηριζόταν σε µονάδες µικρού µεγέθους, συχνά χαµηλής τεχνολογίας, εντάσεως εργασίας, βασικών καταναλωτικών αγαθών προορισµένων κυρίως για την περιορισµένη εσωτερική αγορά, χωρίς σηµαντικές και µόνιµες προσβάσεις σε εξωτερικές αγορές. Οι προσπάθειες ανασύνταξης ορισµένων βιοµηχανιών την περίοδο 1906-1914 παρεµβαίνουν µε δυναµικό τρόπο στις νέες οικονοµικές συνθήκες. Πραγµατοποιούνται συγχωνεύσεις εταιρειών, ενισχύονται οι µεγαλύτερες µονάδες, γίνονται επενδύσεις εντάσεως κεφαλαίου, προωθείται ο τεχνολογικός εκσυγχρονισµός. Στις εξελίξεις αυτές, οι νέοι κλάδοι (χηµική βιοµηχανία, οικοδοµική, αστικά δίκτυα, νέα καταναλωτικά αγαθά για αστικά στρώµατα) εµφανίζονται πιο δυναµικοί και αποτελεσµατικοί από τους υποτονικούς παλαιότερους κλάδους (κλωστοϋφαντουργία, µηχανοκατασκευές). Η ίδρυση της εταιρείας χηµικών προϊόντων και λιπασµάτων ολοκλήρωσε την ανάπτυξη της ελληνική χηµικής βιοµηχανίας, που λειτουργούσε ήδη σε ευνοϊκές συνθήκες (µε εγχώριες πρώτες ύλες, προσιτές τεχνικές και πελατεία µεγάλου φάσµατος από τις βιοτεχνίεςβιοµηχανίες µέχρι τα νοικοκυριά). Η εµφάνιση της εταιρείας εκείνη την περίοδο υπήρξε νεωτερική, η επιχείρηση δηλαδή καινοτόµησε σε όλες της εκφάνσεις της (µαζί µε λιγοστές άλλες µεγάλες βιοµηχανικές επιχειρήσεις, όπως της τσιµεντοποιϊας). Η νεωτερικότητα της

ΑΕΕΧΠΛ εµφανίζεται, όπως ήδη αναφέρθηκε, στη συγκρότηση του κεφαλαίου της µε άµεση τραπεζική συµµετοχή. στη στελέχωση της επιχείρησης µε επιστήµονες-τεχνικούς και στον τεχνικό καταµερισµό εργασίας. επίσης, στις µεγάλες επενδύσεις σε σηµαντικές πάγιες εγκαταστάσεις. στην εισαγωγή της νέας τεχνολογίας και τον εκσυγχρονισµό. στην παραγωγή νέων προϊόντων, των χηµικών λιπασµάτων. στη δηµιουργία της αγοράς των λιπασµάτων. ακόµα, στη νέα διαχείριση της εργατικής δύναµης. Την ανέγερση των εγκαταστάσεων της ΑΕΕΧΠΛ ανέλαβε η τεχνική εταιρεία "Α.. Ζαχαρίου και Σία". Το αρχικό οικόπεδο, στο οποίο εγκαταστάθηκε το εργοστάσιο, 200.000 τετρ. πήχεων αγοράστηκε στην πολύ καλή τιµή για εκείνη την εποχή των 125.678 δραχµών. Εξαρχής γινόταν αντιληπτό από την εταιρεία ότι η θέση του εργοστασίου δίπλα στο λιµάνι και τη θάλασσα θα επέτρεπε την εφαρµογή µεγάλης οικονοµίας στις µεταφορές, µειώνοντας σηµαντικά το κόστος παραγωγής. Οι εγκαταστάσεις ολοκληρώθηκαν τον Οκτώβριο του 1910, οπότε και τοποθετείται η έναρξη της λειτουργίας του εργοστασίου. Οι εγκαταστάσεις του 1910 σε κτίρια και µηχανήµατα απαιτούν τη σηµαντική για την εποχή επένδυση του 1.375.000 δρχ. Οι ιδρυτές προνοούν για µελλοντικές επεκτάσεις και βελτιώσεις του παραγωγικού εξοπλισµού. Στα δύο επόµενα χρόνια, 1911-1912, νέα οικόπεδα έχουν αγορασθεί γύρω από την αρχική εγκατάσταση και έχουν επενδυθεί σε εγκαταστάσεις 2.000.000 δρχ. επιπλέον της αρχικής επένδυσης. Το εργοστάσιο παράγει οξέα και χηµικά λιπάσµατα. Η παραγωγή των οξέων (για µη πολεµικούς σκοπούς, για βιοµηχανική χρήση) παραχωρήθηκε στη νεοσύστατη ΑΕΕΧΠΛ από το Ελληνικό Πυριτιδοποιείο και Καλυκοποιείο, το οποίο από το 1900 παρήγαγε θεϊκό χαλκό για τις αµπελοκαλλιέργειες. Η καινούρια εταιρεία παρήγαγε το θεϊκό οξύ από καύση εγχώριου πυρίτη µε το µισό κόστος απ' αυτό του Πυριτιδοποιείου, που χρησιµοποιούσε ως πρώτη ύλη καθαρό θείο. Το θεϊκό οξύ της ΑΕΕΧΠΛ εποµένως είχε φθηνή τιµή πώλησης, όπως εξάλλου και τα παραγόµενα απ' αυτό υδροχλωρικό και νιτρικό οξύ. Από την άλλη µεριά, η χρήση των χηµικών λιπασµάτων ήταν µέχρι τότε περιορισµένη -αν όχι ανύπαρκτη- στην Ελλάδα, ενώ δεν υπήρχε καθόλου εγχώρια παραγωγή. Ο καθηγητής χηµείας στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, Αναστάσιος Χρηστοµάνος, υποστήριζε από το 1901 τη σηµασία της χηµικής λίπανσης για την ανάπτυξη της γεωργικής παραγωγής και τόνιζε επίσης ότι στην Ελλάδα αφθονούσαν ανεκµετάλλευτες πρώτες ύλες για τη βιοµηχανική παραγωγή λιπασµάτων. 2 Η ΑΕΕΧΠΛ παρήγαγε πρώτη χηµικά λιπάσµατα στη χώρα και δηµιούργησε την αγορά τους, έχοντας από την αρχή κρατική υποστήριξη και συµπαράσταση. Με τα νοµοθετικά διατάγµατα ΓΛΙΘ/1911 και 218/1914 "περί προαγωγής της Γεωργίας δια της διαδόσεως των χηµικών λιπασµάτων" δινόταν το πλαίσιο δράσης της εταιρείας σε στενή συνάφεια µε την ανάπτυξη 2 Α. Χρηστοµάνος, «Η µεγάλη βιοµηχανία εν Ελλάδι. Ανεκµετάλλευτοι πηγαί πλούτου», Αθήνα 1901, όπως το παραθέτει ο Γ. Αναστασόπουλος, Ιστορία της ελληνικής βιοµηχανίας, Αθήνα 1947, τ. Β, σ. 767-771.

ΦΩΤ. ΙΣ. 2 Η καµινάδα του Υαλουργείου και ο αγωγός αποβλήτων. ( εκαετία 1930. Αρχείο Ιδρύµατος Μποδοσάκη) της γεωργικής παραγωγής και την κατάργηση της αγρανάπαυσης µέσω της χηµικής λίπανσης. Εκτός από τα οξέα και τα λιπάσµατα, η επιχείρηση σκόπευε από την αρχή και στη δηµιουργία υαλουργείου µε αξιοποίηση των εγχώριων πρώτων υλών για την παραγωγή φθηνού υποπράσινου γυαλιού, κατάλληλου για φιάλες και δαµιζάνες. Όπως τόνιζε ο Λεόντιος Οικονοµίδης το 1909, το µοναδικό υαλουργείο της εποχής, του Αργυρόπουλου, (που λειτουργούσε αρχικά στη Σύρο και από το 1900 στον Πειραιά), είχε καταφέρει να εφαρµόσει την "δι' αερίου τήξιν", χρησιµοποιούσε όµως εισαγόµενες πρώτες ύλες 3 Η επέκταση της επιχείρησης στην υαλουργία δεν αφορά µόνο την ανάγκη φθηνής συσκευασίας των οξέων, όπως έχει υποστηριχθεί. 4 Οι ιδρυτές της ΑΕΕΧΠΛ στόχευαν από την αρχή στην υαλουργία, επειδή η παραγωγή φιαλών θα είχε µία σίγουρη αγορά, αυτή της αναπτυσσόµενης οινοποιίαςοινοπνευµατοποιίας. Η επιχειρηµατική δράση πολλών κεφαλαιούχων της ΑΕΕΧΠΛ στον κλάδο της οινοποιίας εξηγεί το επιχειρηµατικό αυτό εγχείρηµα 5 δεδοµένου ότι η υαλουργία είναι ένας εξαιρετικά δύσκολος βιοµηχανικός κλάδος που απαιτεί υψηλής ποιότητας ειδικευµένη εργασία. Όπως εξάλλου θα φανεί 3 Λ. Οικονοµίδης, «Πρόοδοι της χηµικής βιοµηχανίας εν Ελλάδι», ελτίον Βιοµηχανικής και Εµπορικής Ακαδηµίας, τ. 13, Απρίλιος 1909, όπως το παραθέτει ο Γ. Αναστασόπουλος, ο.π., σ. 826-831. 4 Άποψη που έχει διατυπωθεί, από τους ιθύνοντες της επιχειρήσης προφανώς, στο Πανελλήνιον Λεύκωµα Εθνικής Εκατονταετηρίδος 1821-1921, τ. Β Βιοµηχανία-Εµπόριο, Αθήνα 1923, σ. 147. 5 Ο Λύσανδρος Χαρίλαος, ο Επαµεινώνδας Χαρίλαος και ο Αριστόβουλος Ζάννος εκ των ιδρυτών της ΑΕΕΧΠΛ είναι βασικοί µέτοχοι της "Ελληνικής Εταιρείας Οίνων και Οινοπνευµάτων. και στη συνέχεια, η εµπέδωση της υαλουργικής παραγωγής δεν έγινε αβασάνιστα. Η εξασφάλιση της εσωτερικής αγοράς για τη ζήτηση των φιαλών ήταν εποµένως βασική προϋπόθεση για την επιτυχία του εγχειρήµατος. Καθώς µέχρι την ίδρυση της εταιρείας δεν υπήρχε παραγωγή χηµικών λιπασµάτων στη χώρα, η ΑΕΕΧΠΛ έπρεπε να θέσει τις βάσεις για την κατανάλωση των προϊόντων της, να δηµιουργήσει δηλαδή την αγορά της. Για να εξασφαλίσει τη διάθεση των προϊόντων της, η εταιρεία άρχισε ένα πρόγραµµα συστηµατικής διαφήµισης και προώθησης στην εσωτερική αγορά, αλλά και σε αγορές του εξωτερικού της "καθ' ηµάς Ανατολής". Ορισµένοι από τους ιδρυτές και µετόχους της εταιρείας (ο Ν. Κανελλόπουλος, ο Αρ. Ζάννος, ο Επ. Χαρίλαος, ο Αλ. Ζαχαρίου) είχαν αποτελέσει από το 1904-1906 µέλη του εξαγωγικού συνδέσµου για την προώθηση των βιοµηχανικών προϊόντων στην εσωτερική αγορά, αλλά κυρίως στο εξωτερικό. Υπήρχε εξάλλου την εποχή εκείνη µια γενικότερη έγνοια στους επιχειρηµατικούς κύκλους για την διεύρυνση των αγορών και τις εξαγωγές, καθώς η στενότητα της εσωτερικής αγοράς γινόταν συχνά για τη βιοµηχανική κίνηση. Στην εταιρεία οργανώθηκε ένα ιδιαίτερο γεωπονικό τµήµα, που σκοπό είχε τη διδασκαλία για τη χρήση των λιπασµάτων στη γεωργία, αλλά και τη µελέτη διαφόρων γεωργικών ζητηµάτων σχετικά µε τη χρήση των λιπασµάτων και την ανάπτυξη της γεωργίας στην Ελλάδα. Ο υπεύθυνος του γεωπονικού, ο γεωπόνος Ραϊνόλδος ηµητριάδης, άρχισε να περιοδεύει και να διαφωτίζει µε διαλέξεις και δηµοσιεύµατα τους γεωργούς επισκεπτόµενος σηµαντικές γεωργικές περιοχές στην

ηπειρωτική Ελλάδα, την Κρήτη και την Αίγυπτο. Φαίνεται µάλιστα ότι ήταν ο πρώτος περιοδεύων αντιπρόσωπος της ελληνικής βιοµηχανίας στο εξωτερικό. Για τη διάδοση των προϊόντων, εκτός από τη διαφήµιση και την συστηµατική προώθηση µέσω αντιπροσώπων, ακολουθείται και µια πολιτική µεγάλης παροχής πιστώσεων στους γεωργούς, πολιτική που θα αναλάβει από την επόµενη δεκαετία η Αγροτική Τράπεζα. Τα αποτελέσµατα από την διοχέτευση των προϊόντων ήταν ικανοποιητικά, από την πρώτη κιόλας χρονιά, το 1911, όχι µόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε χώρες της ανατολικής Μεσογείου, των οποίων η εταιρεία αυτοανακηρύσσεται η "φυσική χορηγός". Ο πίνακας 1 δείχνει την κατανάλωση των προϊόντων τα τρία πρώτα χρόνια. Πίνακας 1 Κατανάλωση προϊόντων 1911-1913 (σε χιλιόγραµµα) Προϊόντα 1911 1912 1913 θειϊκό οξύ 1.059.561 1.354.048 1.225.364 υδροχλωρικό οξύ 181.216 288.564 212.818 νιτρικό οξύ 7.514 38.466 23.083 θειϊκός σίδηρος υπερφωσφορικά 351.679 530.937 11.960.925 406.991 18.829.265 µικτά λιπάσµατα 15.039.704 * 2.960.173 4.020.590 * για το έτος 1911, συνολικά µικτά και υπερφωσφορικά λιπάσµατα. Πηγή: Εκθέσεις του.σ. της ΑΕΕΧΠΛ προς τη γενική συνέλευση των µετόχων επί των Ισολογισµών των ετών 1911-1913. Το 1912 αυξάνεται το µετοχικό κεφάλαιο της εταιρείας από 2.000 σε 5.000.000δρχ.. Από τον Ιούλιο 1912 έχει διπλασιαστεί η παραγωγική δύναµη των µονάδων θειικού οξέως και παραγωγής λιπασµάτων. Τη βασική πρώτη ύλη για την παραγωγή του θεϊκού οξέως, τον σιδηροπυρίτη, η εταιρεία την προµηθεύεται από τα µεταλλεία Ερµιόνης. Η επιχείρηση προχωρά σε καθετοποίηση της παραγωγής παράγοντας τα γυάλινα δοχεία (δαµιζάνες) που έχει ανάγκη για την συσκευασία των οξέων. Η µελέτη για το υαλουργείο αρχίζει το 1911. Από την παραγωγή δαµιζάνων υπολογίζεται ότι θα εξοικονοµηθούν περίπου 2 δρχ. για κάθε τεµάχιο, ποσοστό σηµαντικό στο σύνολο του κόστους παραγωγής. Παράλληλα, σχεδιάζεται και η παραγωγή φιαλών κονιάκ και άλλων ειδών λευκού γυαλιού για κοινή χρήση. Η εγκατάσταση του υαλουργείου ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του

1914. Για τις εγκαταστάσεις του (κτίρια, κλίβανοι, µηχανήµατα και εργαλεία) επενδύθηκαν το 1914, 1.640.000 δρχ. εν υπήρξε παραγωγή εκείνη τη χρονιά. Από το 1914 µελετάται και η δηµιουργία τµήµατος υαλοπινάκων, το οποίο λόγω του πολέµου καθυστερεί. Ο Α παγκόσµιος πόλεµος έφερε δυσχέρειες στην παραγωγή του εργοστασίου: από το 1914 µειώθηκε η κατανάλωση των λιπασµάτων, ενώ από το 1915 υπήρχε έλλειψη πρώτων υλών και καυσίµων, υπερτίµηση των προϊόντων, ύψωση των ναύλων, λίγο αργότερα ο γενικός αποκλεισµός και η επιστράτευση ολοκλήρωσαν την εικόνα και είχαν ως αποτέλεσµα την περιστολή των εργασιών και την αργία (ή διακεκοµµένη λειτουργία) πολλών τµηµάτων. Η επιχείρηση έσπευσε να προσαρµοστεί στις περιστάσεις, προσανατολίζοντας την παραγωγή της προς νέα είδη, την απόσταξη υγροπίσσας γαιανθράκων και την παραγωγή ανθρακικής σόδας, απαραίτητη στην παραγωγή περονοσπορίνης και στη σαπωνοποϊία. Στη διάρκεια του πολέµου, το τµήµα που κυρίως λειτούργησε ήταν το τµήµα θεϊκού χαλκού και περονοσπορίνης, το οποίο έπαυσε τη λειτουργία του το 1919 λόγω ελλείψεως χαλκού. Ο πόλεµος ωστόσο είχε και µια άλλη συνέπεια: ώθησε την εταιρεία στην ανεύρεση καύσιµης ύλης και πρώτων υλών. Καθώς τα αποθέµατα γαιανθράκων µειώνονται, όλο και περισσότερες βιοµηχανικές επιχειρήσεις επιδίδονται σε µικρής κλίµακας µεταλλευτικές δραστηριότητες στοχεύοντας στην εκµετάλλευση του εγχώριου λιγνίτη. Στον "επενδυτικό πυρετό" των ετών 1915-1918, η ΑΕΕΧΠΛ δεν έµεινε αµέτοχη. Επεδίωξε να εξασφαλίσει τον τακτικό ανεφοδιασµό της σε καύσιµη ύλη (λιγνίτης) και πρώτες ύλες (σιδηροπυρίτη) και άρχισε να δραστηριοποιείται σε εξορυκτικές δραστηριότητες. Εισέρχεται στον µεταλλευτικό κλάδο αγοράζοντας ή µισθώνοντας µεταλλεία: το 1920 συγχωνεύτηκε στην εταιρεία η µεταλλευτική εταιρεία λιγνιτορυχείων "Μήλεσι". Την ίδια χρονιά ιδρύθηκε η ΑΕ Εκµεταλλεύσεως Μεταλλείων Κασσάνδρας, η οποία ως µισθώτρια, µίσθωσε, για 60 χρόνια, από την παλαιά µεταλλευτική εταιρεία Κασσάνδρας τα µεταλλεία πυρίτη. Τα ορυχεία Ωρωπού, Κορώνης και Πασσά Ευβοίας, ιδιοκτησίας της ΑΕΕΧΠΛ, παράγουν το 1921 πάνω από 30.000 τόννους λιγνίτη, που χρησιµοποιήθηκαν όλοι για χρήση της επιχείρησης. Οι µεταλλευτικές επιχειρήσεις υπήρξαν αρχικά προσωπικές ιδιοκτησίες των µετόχων Ν. Κανελλόπουλου, Κ.Νέγρη και Αρ. Ζάννου και µεταβιβάστηκαν στην εταιρεία µετά τη λήξη του πολέµου. Ένα ιδιόκτητο µικρό ορυχείο, το οποίο αγοράστηκε στη Μήλο, παρείχε τα αναγκαία εγχώριες ορυκτές ύλες για την κατασκευή των φιαλών οινοποιίας και των υαλοπινάκων. Μετά τη λήξη του πολέµου και κυρίως µετά τη λήξη της µικρασιατικής εκστρατείας, η ΑΕΕΧΠΛ µπαίνει σε µια νέα φάση ανάπτυξης µε σηµαντικές επενδύσεις και επεκτάσεις των τµηµάτων της. Στα 1920 το µετοχικό κεφάλαιο της εταιρείας αυξάνει σε 10.000.000 δρχ. Η εταιρεία αγοράζει την ίδια χρονιά το προνόµιο µηχανικής παρασκευής υαλοπινάκων (έναντι 1.000.000 δρχ). Το 1920-21 έγιναν σηµαντικές επενδύσεις στις εγκαταστάσεις του υαλουργείου (ύψους 3.000.000 δρχ) µε προσθήκη κινητηρίων

µηχανών για την καλύτερη χρησιµοποίηση του λιγνίτη ως καύσιµης ύλης, µε επαύξηση και συµπλήρωση των αεριογόνων υαλουργείου. Επιπλέον, η εταιρεία κατέβαλλε το ποσό του 1.000.000 δρχ για την εξαγορά του δικαιώµατος χρήσης του προνοµίου και της προµήθειας των µηχανηµάτων για την µηχανική παραγωγή των υαλοπινάκων µε το σύστηµα Fourcault που είχε µόλις εφευρεθεί στο Βέλγιο. Το τµήµα υαλοπινάκων άρχισε να λειτουργεί και να έχει παραγωγή µέσα στο 1922. Η εταιρεία είναι προσανατολισµένη πάντα και προς τις δύο αγορές, την εσωτερική και την εξωτερική, επειδή κυρίως οι εξαγωγές καθιστούν δυνατή την αύξηση της παραγωγής σε επίπεδα όπου το µέσο και οριακό κόστος παραγωγής είναι χαµηλότερα. Με τη λήξη της µικρασιατικής εκστρατείας, απωλέσθηκε η αγορά της Σµύρνης, αλλά η Αίγυπτος συνεχίζει να προµηθεύεται χηµικά λιπάσµατα από την πειραιώτικη βιοµηχανία, και το ίδιο αρχίζει να κάνει και η Κύπρος. Το 1923 το µετοχικό κεφάλαιο αυξάνεται σε 15.000.000 δρχ. Από το 1927-28 µηχανοποιείται και η παραγωγή της πράσινης υάλου, ενώ ανακαινίζεται και διπλασιάζεται ο κλίβανος υαλοπινάκων. Την ίδια περίοδο, ολοκληρώνεται η εγκατάσταση της αυτόµατης µηχανικής φόρτωσης µε εναέριο σιδηρόδροµο (1927), καθώς και η νέα εγκατάσταση θειικού οξέος (πύργος Ρetersen, 1928), ενώ παύουντη λειτουργία των δύο παλαιών συστηµάτων θειικού οξέος για να ανακαινιστούν. Γενική αρχή της εταιρείας είναι η ετήσια γενναία ενίσχυση του Ενεργητικού µε κρατήσεις για απόσβεση εγκαταστάσεων, αντί της διανοµής µεγαλύτερου µερίσµατος στους µετόχους, τακτική που επιτρέπει τις συνεχείς επεκτάσεις και την ανανέωση του εξοπλισµού. Το 1928 η ΑΕΕΧΠΛ αγοράζει 20.000 µετοχές της "Ανώνυµης ιεθνούς Εταιρείας Μεταλλείων και Εµπορίας Μεταλλευµάτων", που είχε ιδρύσει ο Ν. Κανελλόπουλος. Η ΑΕΕΧΠΛ µισθώνει από τη " ιεθνή Εταιρεία" τα µεταλλεία πυρίτη της Ερµιόνης. Καθώς οι πυρίτες της Ερµιόνης περιέχουν και χαλκό, η ΑΕΕΧΠΛ σχεδιάζει να χρησιµοποιήσει τον χαλκοπυρίτη της Ερµιόνης για την παραγωγή θεϊκού χαλκού, η παραγωγή του οποίου είχε διακοπεί από το 1919 εξαιτίας ακριβώς της έλλειψης της α ύλης. Μεταλλευτικές έρευνες ξεκίνησε η εταιρεία και στην Κύπρο, από το 1926. Οι έρευνες στην Κύπρο απέδωσαν αποτελέσµατα στα µέσα της επόµενης δεκαετίας, όταν εντοπίστηκαν αποθέµατα χρυσοφόρου µεταλλεύµατος και για την ανάκτηση του χρυσού οργανώθηκε εκεί µονάδα κυανιώσεως. Οι µεταλλευτικές δραστηριότητες, που συνοδεύουν την ΑΕΕΧΠΛ σε όλη την πορεία της, έχουν εξαρχής δύο στόχους : α) Την εξασφάλιση πρώτων και καύσιµων υλών για το εργοστάσιο και β) την εξόρυξη µεταλλευµάτων για εξαγωγή. (Η εξορυκτική δραστηριότητα του µεγαλύτερου µεταλλείου της επιχείρησης, της Κασσάνδρας, για την περίοδο 1927-1980, φαίνεται στο παράρτηµα, στον Πίνακα 12) Η ΑΕΕΧΠΛ έτυχε µεγάλης υποστήριξης από το κράτος και τις τράπεζες, γεγονός που εξηγεί σε µεγάλο βαθµό και την µακροβιότητα της επιχείρησης. Το 1925 υπογράφηκε η Σύµβαση του ηµοσίου µε την Εταιρεία Λιπασµάτων για την ενίσχυση της παραγωγής λιπασµάτων. Η σύµβαση επέτρεπε στην εταιρεία να συνάπτει οµολογιακά δάνεια,

των οποίων η πρόσοδος θα φορολογείται µόνο προς 5% απαλλασσοµένη από κάθε άλλο φόρο. Το προνόµιο αυτό θα ίσχυε για όλα τα οµολογιακά δάνεια που θα συνάπτει η εταιρεία µέσα σε περίοδο 12 ετών. Το πλεονέκτηµα αυτό διευκόλυνε τη σύναψη οµολογιακού δανείου 200.000 λιρών Αγγλίας. Ο βασικός τραπεζικός οργανισµός της χώρας, η ΕΤΕ, ενδιαφερόµενη για χρηµατοδότηση εταιρειών µε µονοπωλιακή θέση στην αγορά, παρείχε την εγγύηση της στην ΑΕΕΧΠΛ το 1925 για την κάλυψη µέρους του οµολογιακού δανείου των 200.000 λιρών, ίσου µε 60.000 λίρες Αγγλίας. Τρία χρόνια αργότερα, το 1928, η ΕΤΕ αγόρασε µετοχές της εταιρείας λιπασµάτων, επιδιώκοντας την ενίσχυση της εταιρείας σε µια δύσκολη στιγµή. Το 1930 η ΕΤΕ παρείχε την εγγύηση της για τη σύναψη του µεγάλου οµολογιακού δανείου 600.000 λιρών Αγγλίας Η εικόνα της αναπτυσσόµενης επιχείρησης το µεσοπόλεµο αποτυπώνεται στις έρευνες της εποχής. 6 Στα 1928, οι εγκαταστάσεις της ραπετσώνας υπολογίζονται σε 400.000.000 δραχµές, συµπεριλαµβανοµένων δε και των µεταλλευτικών εγκαταστάσεων φτάνουν τα 600.000.000 δρχ. Τα υπόλοιπα κεφάλαια της επιχείρησης υπολογίζονται σε περίπου 80.000.000 δρχ. Στο συγκρότηµα της ραπετσώνας εργάζονται 1.850 εργάτες και εργάτριες (950 στο τµήµα χηµικών προϊόντων και λιπασµάτων, 900 στο υαλουργείο). Η κινητήρια δύναµη της επιχείρησης είναι 1.830 ίπποι που παράγονται από ατµοµηχανές και πετρελαιοµηχανές. Αναλυτικά η κινητήρια δύναµη των εργοστασίων φαίνεται στον πίνακα 2. Η ετήσια κατανάλωση λιγνίτη από την ΑΕΕΧΠΛ αποτελεί το µεσοπόλεµο το 25% περίπου της συνολικής ετήσιας παραγωγής των ελληνικών λιγνιτορυχείων. Η ετήσια κατανάλωση καυσίµων για όλα τα τµήµατα του εργοστασίου το 1928 δείχνει ότι η κύρια καύσιµη ύλη είναι ο λιγνίτης (Πίνακας 3). 6 Ν. Μικέλης, «Αι χηµικαί βιοµηχανίαι», στο Υπουργείο Εθνικής Οικονοµίας, Η ελληνική βιοµηχανία. Εκθέσεις και Πορίσµατα, Αθήνα 1931, σ. 283-308.

Πίνακας 2 Κινητήρια δύναµη, 1928 τµήµα λιπασµάτων-χηµικών 2 ατµοµηχανές 300 και 150 ίππων σύνολο 450 ίππων 2 πετρελαιοµηχανές 380 και 250 ίππων σύνολο 630 ίππων Σύνολο 1080 ίππων τµήµα υαλουργείου 2 πετρελαιοµηχανές 650 και 100 ίππων σύνολο 750 ίππων Γενικό σύνολο 1830 ίππων Πίνακας 3 Κατανάλωση λιγνίτη στην ΑΕΕΧΠΛ, 1928 Γαιάνθρακας 10.000 τόννοι λιγνίτης 36.000 τόννοι πετρέλαιο 2.100 τόννοι ΦΩΤ. ΙΣ. 4 Κλίβανοι Υαλουργείου (δεκαετία 1930, αρχείο Ιδρύµατος Μποδοσάκη)

ΦΩΤ. ΙΣ.5 Βιβλιάριο γεωπόνου του επαρχιακού δικτύου. (,αρχείο ΑΕΕΧΠΛ) Η νέα κεντρική εγκατάσταση παραγωγής κινητήριας δύναµης µε ντηζελοµηχανές ολοκληρώνεται το 1933 και αντικαθιστά τις παλαιές ατµοµηχανές. Το 1934 ολοκληρώνεται η ανέγερση των νέων εγκαταστάσεων παραγωγής φωσφορικής αµµωνίας και πυκνών υπερφοσφωρικών λιπασµάτων. Η εταιρεία αναζητά συνεχώς τη βελτίωση και διαφοροποίηση των προϊόντων της. Για παράδειγµα, νέα γεωργικά φάρµακα παράγονται και προωθούνται από το ξεχωριστό τµήµα, που δηµιουργείται το 1928: περονοσπορίνη, γαλάκτωµα πετρελαίου, θειασβέστιο, κολλοειδές θείο, αρσενικικός µόλυβδος, δαυλιτίνη. Τα επόµενα χρόνια παράγονται: θειοχαλκίνη (1930), αρσενικούχος και νικοτινούχος θειοχαλκίνη, µελιγκρίνη σκόνη (1931), καµπιοκτόνο, πρασαγγουρίνη (1933) εντοµοκτόνα οικιακής χρήσης οξάλ και καπνοξάλ (1936), µέχρι το 1940 έχουν παραχθεί και οξυχλωριούχος χαλκός, αρσενικώδες νάτριο και χαλκίνη. Οι επιστηµονικές ερευνητικές δραστηριότητες της εταιρείας επεκτείνονται. Αυξάνεται ο αριθµός των εφαρµοστών γεωπόνων στις επαρχίες και ενισχύεται µε νέα στελέχη το κεντρικό εργαστήριο ερευνών (1934). Στην επιχείρηση εργάζονται το 1934, 25 χρόνια δηλαδή µετά την έναρξη των εργασιών: 4.000 εργάτες και εργάτριες, 105 επιστάτες, 115 υπάλληλοι, 16 χηµικοί, 22 µηχανικοί, 25 γεωπόνοι και 6 ιατροί, χωρίς να υπολογίζονται όσοι απασχολούνται στο δίκτυο της εταιρείας στην ύπαιθρο. Η παραγωγή εκτείνεται σε ένα ευρύ φάσµα χηµικών προϊόντων, λιπασµάτων, γεωργικών φαρµάκων και υαλουργικών ειδών. Στο διάγραµµα "Πορεία παραγωγής προϊόντων" διακρίνεται η ποικιλία των προϊόντων και των πρώτων υλών που χρησιµοποιούνται. 7 Προϊόντα που εξάγονται είναι το θειϊκό οξύ, τα ανάµικτα λιπάσµατα, τα γεωργικά φάρµακα, οι υαλοπίνακες και υπολείµµατα πυριτών. Η ΑΕΕΧΠΛ είναι µια από τις λίγες ελληνικές βιοµηχανίες που εισήγαγαν την έρευνα στη στρατηγική τους. Αρχικά η έρευνα διεξάγεται στο Τµήµα Ερευνών και Εφαρµογής και από το 1938 στο Ινστιτούτο Χηµείας "Ν. Κανελλόπουλος". Στο Τµήµα Ερευνών και Εφαρµογής και αργότερα στο Ινστιτούτο διεξαγόταν εφαρµοσµένη γεωργική (εδαφολογική) έρευνα, ενώ στον τοµέα της χηµείας εκτελούνταν µελέτες για βελτιώσεις των εγκαταστάσεων και προστασία του περιβάλλοντος, καθώς και έρευνες σχετικά µε τη βελτίωση των λιπασµάτων και των χηµικών προϊόντων. Εδώ, εγκαινιάστηκε η σύνταξη µιας σειράς εδαφολογικών χαρτών της Ελλάδας, µε πρώτο εδαφολογικό χάρτη αυτόν της Κρήτης το 1935. Παράλληλα µε την παραγωγή των εργοστασίων, τον εκσυγχρονισµό των µονάδων και την επιστηµονική έρευνα σχεδιάζεται η διεύρυνση των παραγόµενων προϊόντων και η επέκταση των µονάδων. Το 1937 για παράδειγµα, σχεδιάζεται η παραγωγή µεταλλικών χρωµάτων από εγχώριες πρώτες ύλες, σχέδιο που δεν υλοποιείται. 7 Το διάγραµµα προέρχεται από διαφηµιστικό φυλλάδιο της ΑΕΕΧΠΛ «25 έτη, 1909-1934», που εντοπίστηκε στο Αρχείο Κων. Α. Βοβολίνη, φάκελος «Ν. Κανελλόπουλος».