«Eάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. που σημαίνει: με τόσα άλλα την ξαναφτιάχνεις.»
Η ΕΛΙΑ Η ΕΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Η ΕΛΙΑ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Η ΕΛΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΣΜΗΤΟΛΟΓΙΑ
Η ΕΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Η Ελιά είναι γνωστή από τους αρχαιότατους χρόνους, και πιθανότατα κατάγεται από το χώρο της ανατολικής Μεσογείου. Ένα από τα κύρια γνωρίσματα των χωρών που βρίσκονται γύρω από την υδάτινη λεκάνη της Μεσογείου είναι η παρουσία ελαιόδεντρων.
Η ΕΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Η καλλιέργεια της ελιάς στην Ελλάδα ξεκίνησε από τα αρχαία χρόνια, δηλαδή χιλιάδες χρόνια πριν. Τόσο στην Κρήτη όσο και στην Ηπειρωτική Ελλάδα έχουμε μαρτυρίες ότι καλλιεργούνταν η ελιά. Σε διάφορους οικισμούς βρέθηκαν ελαιοπυρήνες που αποτελούσαν υπολείμματα τροφής. Επίσης μικρές ποσότητες από ελιές βρέθηκαν από αρχαιολόγους μέσα σε αγγεία.
Το δέντρο της ελιάς στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν ένα σύμβολο ειρήνης, γονιμότητας, εξαγνισμού, ισχύος, νίκης και μετάνοιας, διαδραματίζοντας ένα βασικό ρόλο στην ιστορία και τον πολιτισμό των αρχαίων. Η σημασία του ελαιόλαδου ήταν επίσης ιδιαίτερα μεγάλη, καθώς το λάδι πέρα από την καθημερινή χρήση του στο φαγητό, χρησιμοποιούνταν και σε διάφορες άλλες εφαρμογές, όπως στη βυρσοδεψία, στην υφαντική, στο φωτισμό, στην αρωματοποιία, στη φαρμακευτική, στην ιατρική, αλλά και σε διάφορες λατρευτικές τελετές.
Η ΕΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική παράδοση, πατρίδα της ελιάς είναι η Αθήνα και η πρώτη ελιά φυτεύτηκε από την θεά Αθηνά στην Ακρόπολη. Οι Έλληνες ήταν ο πρώτος λαός που καλλιέργησε την ελιά στον ευρωπαϊκό μεσογειακό χώρο.
Η Ελλάδα θεωρείται μία από τις χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή λαδιου. Πιο συγκεκριμένα η Ελλάδα καταλαμβάνει μετά την Ισπανία και την Ιταλία, την τρίτη θέση σε παγκόσμιο επίπεδο παραγωγής ελαιολάδου και αριθμεί πάνω από 140 εκατομμύρια ελαιόδεντρα που παράγουν περί τους 360.000 τόνους ελαιολάδου ετησίως, εκ των οποίων το 75-80% είναι εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο.
Ειδικότερα το νησί μας, η Λέσβος έχει συνδέσει την ιστορία του με την ελιά. Πιο συγκεκριμένα στους 17.000 τόνους εκτιμάται η παραγωγή ελαιολάδου στη Λέσβο για την περίοδο 2012 2013, σύμφωνα με τη Γενική Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής Βορείου Αιγαίου.
Στην προσπαθεια μας να μάθουμε περισσότερα γι αυτό το ευλογημένο δέντρο, που στηρίζει πολύ την οικονομία του τόπου μας ρωτήσαμε τους παππούδες μας να μας διηγηθούν πως γινόταν παλιά η συγκομιδή της ελιάς, καθώς η τεχνολογία έχει διευκολύνει πολύ τη διαδικασία αυτή τις τελευταίες δεκαετίες. Όσα ακούσαμε μας έκαναν εντύπωση, και κυρίως το πόσο κόπο χρειαζόταν παλιά για να φτάσει στο κιούπι το λάδι ή αλλιώς στις μεγάλες πήλινες σφίδες (έτσι ονομαζόταν παλιά ο χώρος φύλαξης του λαδιού). Παλιότερα όλα γινόταν χειρωνακτικά. Ας αφήσουμε όμως τη διήγηση του Χρήστου Ιντζιρτζη να μας τα πει καλύτερα.
Καβάλα στα μουλάρια όπως μου διηγήθηκε ο παππούς και η γιαγιά γύρω στο 1955 και μέχρι το 1980 από το ξεκίνημα της σαιζόν του λιομαζώματος μετακόμιζαν πολλές οικογένειες από το χωριό μας άνδρες και γυναίκες και παιδιά και μετακόμιζαν κατά τα λαδοχώρια στο ανατολικό τμήμα του νησιού. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν πολύ δύσκολες όμως η όρεξη αλλά και η ανάγκη για δουλειά ήταν πολύ μεγάλη μιας και η μόνη ευκαιρία για να εργαστούν και κυρίως οι γυναίκες ήταν το λιομάζωμα. Με τά λεφτά που έπαιρναν θα εξασφάλιζαν τα προς ο ζην. Οι κοπέλες θα έφτιαχναν την προίκα τους και τα παλικάρια θα συνίφεραν στο να φτιάξουν σπίτια για τις αδερφές τους. Το μεροκάματο για τις γυναίκες ήταν 15 δραχμές και για τους άνδρες 25 δραχμές. Η σαιζόν άρχιζε κατά της 15 Οκτώβρη και τελείωνε το Μάιο ανάλογα με το μαξούλι της σοδιάς.
Τα σπίτια στα οποία έμεναν τα έλεγαν κούλες ήταν διώροφα κτίρια όπου στον πάνω όροφο έμεναν οι άνθρωποι και στον κάτω τα μουλάρια και τα γαϊδουράκια τους. Ξύπναγαν το πρωί απ τα χαράματα και αν το χωράφι που εργαζόταν ήταν πολύ μακριά μπορεί να περπατούσαν μέχρι και 2 ώρες δρόμο γιατί τότε αυτοκίνητα δεν υπήρχαν. Το βράδι που γύριζαν κατάκοποι απ τη δουλειά τα μωρά τους τα άφηναν να τα προσέχουν τα λίγο μεγαλύτερα αδερφάκια τους ενώ τα ποιο μεγάλα πήγαιναν και αυτά στο μεροκάματο. Ρεύμα τότε δεν υπήρχε και τα βράδια μετά το μαγείρεμα και το βραδινό δείπνο με μια λάμπα πετρελαίου και το φως του τζακιού κάθονταν όλοι μαζί παρέα, σε κάθε σπίτι 2 και 3 οικογένειες ξεκουράζονταν απ την κούραση της ημέρας λέγοντας ιστορίες, παραμύθια αλλά πολλές φορές και τραγουδώντας και έτσι περνούσε ο καιρός.
Πάμε τώρα να δούμε πως μάζευαν τον καρπό. Οι γυναίκες μάζευαν πρώτα το χαμολόι και μετά έστρωναν κάτω από τα δέντρα τα πανιά που ήταν μεγάλα κομμάτια ύφασμα από κάμποτο στην συνέχεια αναλάμβαναν οι ραβδιστάδες και με τις τέμπλες τους (βέργες μήκους από 4-5 μέτρα) ανάβαιναν στα δέντρα και ράβδιζαν τον καρπό για να πέσει πάνω στα στρωμένα πανιά. Τον καρπό που συλλέγανε τον συγκέντρωναν φορτώνοντας τον το βράδι στα μουλάρια και τον πήγαιναν στα σπίτια τους μέσα στα κατώγια. Στα σακιά που ήταν τσουβαλιασμένες οι ελιές έριχναν αλάτι ώστε να μην μουχλιάσουν ώσπου να έρθει η ώρα να αλεστούν.
ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΛΑΔΙΟΥ Ένα από τα πιο σημαντικά τρόφιμα της πυραμίδας της Μεσογειακής Διατροφής είναι το ελαιόλαδο. Η αξία του ελαιόλαδου αποδεικνύεται μαζικά τα τελευταία χρόνια, μέσα από επιστημονικές έρευνες που δείχνουν ότι το ελαιόλαδο κρύβει σημαντικά συστατικά που βοηθάνε στην πρόληψη και την αντιμετώπιση πολλών προβλημάτων υγείας, όπως είναι τα καρδιοαγγειακά νοσήματα και διάφορες μορφές καρκίνου.
Η ΕΛΙΑ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Ο καρπός της ελιάς, σπάνια μπορεί να καταναλωθεί χωρίς να υποστεί κάποια επεξεργασία που θα την κάνει πιο γευστική αλλά και θα την διατηρήσει για περισσότερο χρόνο. Μερικές από τις πιο γνωστές διαδικασίες που υφίσταται το προϊόν είναι οι εξής:
Ελιές τσακιστές ή χαραχτές. Πράσινες ελιές σε άρμη με άλλη μέθοδο. Μαύρες ελιές σε άρμη. Μαύρες ελιές ξιδάτες. Μαύρες χαραχτές ελιές.
ΧΡΟΝΟΣ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ Αν η συγκομιδή του ελαιόκαρπου γίνει πολύ γρήγορα (άγουρος καρπός) τότε η απόδοση σε ελαιόλαδο είναι μικρή και η ποιότητα όχι καλή. Με τη πρόοδο της ωρίμανσης αυξάνεται σταδιακά το βάρος του ελαιόκαρπου, μέχρι να συμπληρωθεί η ανάπτυξή του. Στο στάδιο αυτό ο καρπός διατηρείται για ορισμένο χρόνο και μετά αρχίζει να χάνει βάρος και όγκο, ενώ παράλληλα σημειώνεται μερική υδρόλυση των γλυκεριδίων και αύξηση της οξύτητας του ελαιόλαδου που περιέχει.
Είναι φανερό ότι το στάδιο ωρίμανσης δε συμπίπτει χρονικά για όλο τον καρπό, ακόμα και του ίδιου δένδρου. Βέβαια δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι στην πράξη, παρεμβαίνουν ορισμένοι εξωγενείς παράγοντες που ρυθμίζουν το χρόνο συγκομιδής, όπως είναι: η διαθεσιμότητα των εργατικών χεριών η δακοπροσβολή, που επιβάλλει τη συγκομιδή του καρπού το γρηγορότερο η δυνατότητα επεξεργασίας του ελαιόκαρπου στο ελαιουργείο και ορισμένοι άλλοι παράγοντες. Όμως επιβάλλεται, στο μέτρο του εφικτού, να γίνεται συγκομιδή κοντά στο στάδιο της βιομηχανικής ωρίμανσης.
ΤΡΟΠΟΙ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ Συγκομιδή μετά από φυσιολογική πτώση Παλαιότερα η συλλογή του ελαιόκαρπου, ιδιαίτερα, των χονδρόκαρπων ποικιλιών γίνονταν αποκλειστικά με τα χέρια. Μετά από πτώση στο έδαφος. Ο τρόπος αυτός έχει αντικατασταθεί σήμερα, σε μεγάλο βαθμό, με τα πλαστικά δίκτυα ελαιοσυλλογής, τα οποία απλώνονται κάτω από τα δένδρα και συγκρατούν τον ελαιόκαρπο, που φυσιολογικά πέφτει. Η συλλογή του ελαιόκαρπου από τα δίκτυα γίνεται, στην πράξη, σε διάστημα ενός μέχρι δύο μηνών. Τα κύρια μειονεκτήματα τα οποία συνδέονται με τη συλλογή του ελαιόκαρπου μετά από φυσιολογική πτώση στο έδαφος, μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: Μεγάλες φθορές από έντομα και ζώα Σημαντικές μυκητολογικές προσβολές και Απώλεια αρωματικών συστατικών. Συγκομιδή με τα χέρια Στις επιτραπέζιες ποικιλίες ελιάς η συγκομιδή γίνεται πάντα με τα χέρια. Με τη μέθοδο αυτή: Αποφεύγεται ο τραυματισμός του ελαιόκαρπου και προστατεύεται η ποιότητα του περιεχόμενου ελαιόλαδου
Συγκομιδή με ραβδισμό Στις περισσότερες περιπτώσεις, ιδιαίτερα στις μικρόκαρπες ποικιλίες, η συγκομιδή του ελαιόκαρπου γίνεται με ραβδισμό. Τα χρησιμοποιούμενα ραβδιά είναι μικρού ή μεγάλου μήκους ξύλινα ή πλαστικά. Η όλη όμως εργασία γίνεται χειρωνακτικά με τις γνωστές συνέπειες, δηλαδή το αυξημένο κόστος της ελαιοσυλλογής και τη δημιουργία αιχμής απασχόλησης εργατών που καθημερινά γίνονται πιο δυσεύρετοι. Γι αυτό έχει γίνει προσπάθεια τα τελευταία χρόνια για την εφαρμογή της μηχανικής συγκομιδής. Συγκομιδή με ραβδισμό Στις περισσότερες περιπτώσεις, ιδιαίτερα στις μικρόκαρπες ποικιλίες, η συγκομιδή του ελαιόκαρπου γίνεται με ραβδισμό. Τα χρησιμοποιούμενα ραβδιά είναι μικρού ή μεγάλου μήκους ξύλινα ή πλαστικά. Η όλη όμως εργασία γίνεται χειρωνακτικά με τις γνωστές συνέπειες, δηλαδή το αυξημένο κόστος της ελαιοσυλλογής και τη δημιουργία αιχμής απασχόλησης εργατών που καθημερινά γίνονται πιο δυσεύρετοι. Γι αυτό έχει γίνει προσπάθεια τα τελευταία χρόνια για την εφαρμογή της μηχανικής συγκομιδής.
Η ΕΛΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Το λάδι μία από τις πολλές χρησιμότητες που έχει είναι και στην περιποίηση του ανθρώπου. Η ελιά κι όλα τα παράγωγά της είναι πραγματικός θησαυρός για την ομορφιά μας: το λάδι προσφέρει εντατική θρέψη στο δέρμα, τα κουκούτσια είναι ιδανικά για να κάνουν ήπιας μορφής απολέπιση, ενώ τα φύλλα και το εκχύλισμά της καταπολεμούν τις ελεύθερες ρίζες. Μπορεί παλαιότερα το ελαιόλαδο να χρησίμευε μόνο για την παρασκευή των σαπουνιών, σήμερα όμως σχεδόν όλα τα μέρη του δέντρου αξιοποιούνται από την κοσμητολογία χαρίζοντας απίστευτη απαλότητα και λάμψη στην επιδερμίδα και τα μαλλιά μας.
Από την αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν το λάδι της ελιάς για την παραγωγή αρωμάτων και ειδών καλλωπισμού. Κατά την ομηρική εποχή, χρησιμοποιούσαν το λάδι αποκλειστικά για την περιποίηση του σώματος. Ο Οδυσσέας, όταν έφτασε ναυαγός στο νησί των Φαιάκων, απομάκρυνε την σκόνη από το σώμα του και μετά άλειψε το σώμα του με λάδι, που του έδωσαν οι θεραπαινίδες της μουσικής. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως το λάδι εξαφανίζει τις ρυτίδες και καθυστερεί την πτώση την μαλλιών. Οι αθλητές άλειφαν το σώμα τους με μεγάλες ποσότητες ελαιόλαδου, πριν λάβουν μέρος στους αγώνες, και το ίδιο έκαναν και οι πολεμιστές, πριν από την μάχη. Το λάδι που χρησιμοποιούσαν ήταν άριστης ποιότητας και συχνά το αρωμάτιζαν με βότανα και αρωματικά φυτά. Η διαδικασία του καθαρισμού ήταν τελετουργική. Όταν δεν υπήρχαν τα σαπούνια, το λάδι της ελιάς έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ζωή των ανθρώπων.
Στην Μυτιλήνη συνήθιζαν να βάφουν τα φρύδια και της βλεφαρίδες τους με καμένο κλωνάρι ελιάς, ενώ οι γυναίκες παρασκεύαζαν μόνες τους μία κρέμα προσώπου που έβαζαν κάθε βράδυ για μία εβδομάδα περίπου όπου το κύριο συστατικό της ήταν το ελαιόλαδο. Σε άλλη πάλι περιοχή έβαζαν την ρίζα τηςκαρυδιάς 40 ημέρες μέσα στο χώμα και στη συνέχεια την έτριβαν μέσα σε λάδι και έβαφαν με αυτόν τον πολτό τα μαλλιά τους.
Ήδη από την εποχή του Ιπποκράτη το ελαιόλαδο φημιζόταν για τις πολλές θεραπευτικές του ιδιότητες, ιδιαίτερα δε στις δερματικές παθήσεις. Ο Ιπποκράτης χρησιμοποίησε τα φύλλα ελιάς για υποκαπνισμό και τον καρπό της ελιάς για την λευκόρροια. Μεγάλο ποσοστό του ελαιόλαδου αποτελείται από απαραίτητα ω-3, ω-6 και ω-9 λιπαρά. Το λινελαικό οξύ είναι δομικό στοιχείο του υδρολιπιδικού στρώματος της επιδερμίδας. Η έλλειψη του προκαλεί διαδερμική απώλεια νερού και μείωση του χρόνου ζωής των κυττάρων. Εξίσου απαραίτητο είναι και στο λιπαρό δέρμα, αφού όσο απαραίτητο αυξάνεται η περιεκτικότητα στο σμίγμα, τόσο μειώνεται η εμφάνιση ακμής. Το ελαιόλαδο περιέχει σκουαλένιο, ένας από τους φυσικούς ενυδατικούς παράγοντες του δέρματος, ιδανικό για γηρό και σκασμένο δέρμα και την αντιμετώπιση εκζέματος και δερματίτιδας. Σύμφωνα με επιστημονικές μελέτες, το εκχύλισμα των φύλλων, λόγω της ελαι9-ευρωπαινης που περιέχει, έχει ισχυρή δράση ενάντια στις ελεύθερες ρίζες και προστατεύει από την ρύπανση και την ηλιακή ακτινοβολία. Έχει επίσης αντιμικροβιακή και αντιφλεγμονώδη δράση. Στην αρχαιότητα, άλλωστε, που δεν γινόταν χρήση σαπουνιού για την προσωπική υγιεινή, οι άνθρωποι άλειφαν τα μαλλιά και το σώμα τους με λάδι ελιάς για να τα καθαρίσουν, να τα αρωματίσουν και να τα κάνουν πιο απαλά. Eπίσης, άλειφαν με αυτό κάποια από τα ρούχα τους για να τους χαρίσουν γυαλάδα
Στα πλαίσια του περιβαλλοντικού προγράμματος, πραγματοποιήσαμε επίσκεψη στο μουσείο Βρανά στη Γέρα. Το μουσείο κτίστηκε όπως μας είπε στην περιήγηση που έγινε η υπεύθυνη το 1887 από το Νικόλαο Βρανά -παππού του μεγάλου ποιητή Οδυσσέα Ελύτη- στον Παπάδο, μία περιοχή με μεγάλη ελαιοκομική παράδοση. Στην εποχή του υπήρξε σημαντικό βιομηχανικό συγκρότημα. Λειτούργησε ως τις αρχές της δεκαετίας του 70, οπότε εκλεισε. Το 1999 πέρασε στην ιδιοκτησία της εταιρείας Αρχιπέλαγος, που ανέλαβε να το αναστηλώσει και να το μετατρέψει σε μουσείο.
Μετά απ όσα αναφέραμε παραπάνω και τις επισκέψεις που πραγματοποιήσαμε, καταλάβαμε ότι η ελιά αποτελεί βασικό στοιχείο της ζωής μας, καθώς δεν βοηθάει μόνο στην υγιεινή διατροφή μας αλλά γενικά στην επιβίωση μας. Η ελιά είναι συνυφασμένη με όλους τους τομείς, στηρίζει την οικονομία της χώρας και ιδιαίτερα της Λέσβου. Οι ατελείωτοι ελαιώνες του νησιού μας υμνήθηκαν στα έργα πολλών καλλιτεχνών και όχι τυχαία ο Οδυσσέας Ελύτης είπε: «Eάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. που σημαίνει: με τόσα άλλα την ξαναφτιάχνεις.»
Στην εργασία συμμετείχαν όλοι οι μαθητές της Α και Β Λυκείου Άγρας. Γιαννη Ειρήνη Θεοδοσίου Μαρία Ιωσηφέλλης Νίκος Καξηρης Στέλιος Κοκκινέλλη Μυρσίνη Κουλουδή Ευαγγελία Λαλαχού Ειρήνη Μαλακού Μιχαέλα Μέστρου Ευα Περμάχου Πόπη Ρέμα Θάλεια Σκουρτσός Κώστας Στεριανού Μίνα Χυδεριωτου Δήμητρα Χυδηριωτης Μπάμπης Στην πραγματοποίηση της βοήθησαν οι καθηγητές : Υπεύθυνη : Σταυρούλα Ψύλλου (φιλόλογος ) Ανδρομάχη Μητρούσκα (φιλόλογος ) Λητώ Παπαδογιαννάκη (μαθηματικός )