ΑΛΕΞ ΙΙΑ ΤΣΑ ΓΓΚΑ ΡΡΗ,, π εε ρρ ι οο δδ ι κκ όό Τ ααχ υυ δδ ρρ όό μμ οο ςς,, εεφ ηη μμ εε ρρ ί δδ αα Τ αα Ν έέ αα ""Μ ι αα νν ύύχ ττ αα σ ττ ηη ΓΓ υυ άά ρρ οο "" "Σαι κάποιος θέλεις να'; Τόλμα τότε κάτι άξιο να σε στείλει στη Γυάρο και τη φυλακή». Αυτά τα λόγια έρχονται ξανά και ξανά στο μυαλό. Τόπος ξερός, άνυδρος. Δέντρα ελάχιστα. Ζέστη αφόρητη. Ο ήλιος πυρώνει, αν και είναι ήδη αργά το απόγευμα. Αποβιβάζομαι στο νησί, κοιτάζω το φουσκωτό που χάνεται στη φουρτουνιασμένη θάλασσα και το μόνο που μπορώ να σκεφτώ είναι «τι γυρεύω εγώ εδώ;». Γυάρος. Μόλις 13 μίλια μακριά από τη Σύρο. 15 από την Άνδρο και άλλα τόσα από την Τήνο. Την αποκάλεσαν Θανατονήσι. Νησί του Διαβόλου. Νταχάου της Μεσογείου. Βαστίλη. Νεκροταφείο. Όλα αυτά μαζί και ξεχωριστά. Και πολύ περισσότερα. Σίγουρα πολύ περισσότερα. Κοιτάζω ολόγυρα. Ερημιά. Μπροστά μου υψώνεται το επιβλητικό κτίριο της φυλακής. Με δυσκολία ανοίγω τη σκουριασμένη πια από το χρόνο και την αλμύρα καγκελόπορτα και μπαίνω στο εσωτερικό. Το σκοτάδι πηχτό. Δεν μπορώ να διακρίνω τίποτε άλλο παρά μόνο τα τεράστια σκαλοπάτια που οδηγούν σ 'ένα στενό, μακρύ διάδρομο. Η μούχλα και η υγρασία, σε συνδυασμό με τη δυσωδία από τα περιττώματα και τα κουφάρια των αρουραίων και των αγριοκάτσικων, που υπάρχουν στο εσωτερικό, κάνουν την ατμόσφαιρα αποπνικτική. Νομίζω ότι βρίσκομαι εγκλωβισμένη σε πηγάδι. Τάφος υγρός. Θέλω να φύγω. Το σκοτάδι, ωστόσο, με ρουφάει ολοένα και πιο βαθιά. Η Μ Α ΡΡ Τ Υ ΡΡ ΙΙ Α Μ ΙΙ Α Σ Φ Υ Λ Α Κ ΙΙ Σ Μ Ε Ν Η Σ! Προχωρώ. Δεξιά και αριστερά υπάρχουν θάλαμοι. Άλλοι μικροί, άλλοι μεγαλύτεροι. Τα παράθυρα, αν και αρκετά μικρά και σε μεγάλο ύψος, επιτρέπουν να περάσουν κάποιες αχτίδες φωτός, κάνοντας έτσι την κατάσταση υποφερτή. Κάποιοι θάλαμοι οδηγούν σε υπαίθριους χώρους, οι οποίοι όμως περιστοιχίζονται από πανύψηλους τοίχους, μισογκρεμισμένους πια. Στο εσωτερικό υπάρχουν σκαλοπάτια, που οδηγούν σε άλλες αίθουσες. Φορές αναγκάζομαι να γυρίσω προς τα πίσω, για να βρω τον προσανατολισμό μου. Σωστός λαβύρινθος. Πού και πού σκοντάφτω σε αγκαθωτά συρματοπλέγματα, τα οποία άλλοτε χρησιμοποιούνταν για τη σίγουρη αποτροπή οποιασδήποτε προσπάθειας απόδρασης. Απόδραση για πού, αλήθεια; Σε πολλά δωμάτια δεν υπάρχει πρόσβαση πια, καθώς μεγάλα κομμάτια τσιμέντου έχουν αποκολληθεί φράζοντας την είσοδο. Έχω την εντύπωση ότι, με την παραμικρή κίνηση, το έδαφος θα υποχωρήσει και θα βρεθώ στο κενό. Το κτίριο, τόσο επιβλητικό εξωτερικά, εσωτερικά μοιάζει να καταρρέει. Παντού γύρω μου εικόνες εγκατάλειψης, ερήμωσης, καταστροφής. Ανεβαίνω στο δεύτερο πάτωμα, το οποίο είναι πανομοιότυπο με τα υπόλοιπα. Ο όροφος αυτός, ωστόσο, έχει ξεχωριστή σημασία. Εδώ κλειδώθηκαν 340 γυναίκες για να αναγκαστούν να υπογράψουν δήλωση.
[[Α κκ οο λλ οο υυθ εε ί μμ αα ρρ ττ υυ ρρ ί αα μμ ι αα ςς Λ αα μμπ ρρ άά κκ ισσι αα ςς,, ττ ηη ςς Μ αα ρρ ί αα ςς Πί νν ι οο υυ-κ αα λλ λλ ήή ]] «Ήμασταν διπλά φυλακισμένες. Φυλακισμένες μέσα στη φυλακή, καταλαβαίνεις;». Μου λέει η Μαρία Πίνιου-Καλλή, η οποία συνελήφθη στις 21 Μαΐου 1967, λίγο πριν προλάβει να φύγει για τη Γένοβα, όπου την περίμενε η αδερφή της. Ήταν μόλις 23 χρόνων. «Θυμάμαι, Μας πήγαν πρώτα στη Σύρο, για να μας μεταφέρουν αρ γότερα με ένα σαπιοκάραβο στη Γυάρο. Εκεί ήταν συγκεντρωμένο πλήθος κόσμου, ανάμεσά τους και ο πατέρας μου, κρατώντας στα χέρια του ένα μπουκέτο τριαντάφυλλα. Όλοι φώναζαν "πού τους πάτε, αφήστε τους ανθρώπους". Εγώ εκείνη τη στιγμή, και για πρώτη φορά, συνειδητοποίησα ότι με πάνε στη φυλακή. Πρόσεξε! Όχι εξορία. Φυλακή! Έχει διαφορά. Η φυλακή είναι πολύ χειρότερη. Στη σκέψη αυτή, πέφτω κάτω. Ουρλιάζω. Κλαίω. Με την άκρη του ματιού μου βλέπω τον πατέρα μου πιασμένο από μια κολόνα να καταρρέει. Ξάφνου, αλλάζ ω ρότα, σηκώνομαι όρθια κι αρχίζω να τραγουδάω σε τζαζ, εύθυμο ρυθμό και χτυπώντας παλαμάκια "ένας λύκος καπετάνιος απ τη Σύρα, ένας λύκος καπετάνιος απ' τη Σύρα". Τότε, ο πατέρας μου ορθώνει το ανάστημά του και φωνάζει "κοιτάξτε, όλοι! Αυτή είναι η κόρη μου, η λεβέντισσα"». Σύμφωνα με τον Πλίνιο, σε αυτόν το φρικαλέο βράχο υπήρχε άλλοτε μια πολιτεία, οι κάτοικοι της οποίας εκδιώχθηκαν από τους πελώριους ποντικούς, που έχουν μείνει ως σήμερα οι κυρίαρχοι του νησιού. Μέσα στους αιώνες, τρεις φορές χρησιμοποιήθηκε το νησάκι αυτό. Ο εξόριστος στη Γυάρο, εκτός από την απομόνωση, τη βία των δεσμωτών του, τα ψυχολογικά και σωματικά βασανιστήρια, είχε να αντιμετωπίσει και τον εφιάλτη των γιγαντιαίων τρωκτικών.
Φ Υ Λ Α Κ Η Α Π Ο Α Ι Μ Α Κ Α Ι Α Λ Α Τ Ι Λένε ότι η φυλακή είναι χτισμένη με αίμα και αλάτι. Κι όχι άδικα. Από τα μέσα του 1947, όταν ο εμφύλιος στην Ελλάδα μεσουρανεί, μεταφέρονται στο νησί οι πιο «επικίνδυνοι», κι από τότε αυτός εδώ ο βράχος μετατρέπεται σε εργαστήρι θανάτου. Χιλιάδες κρατούμενοι σκάβουν το βουνό και κουβαλούν στους ώμους τους πέτρες, για να χτιστούν τα κτίρια των φυλακών. Μένουν σε σκηνές, εκτεθειμένοι στα στοιχεία της φύσης, χωρίς τρόφιμα, χωρίς πόσιμο νερό. Στη Γυάρο δεν υπήρχε δουλειά. Υπήρχε μόνο δουλεία, βασανιστήρια, εκδίκηση, θάνατος. Ανάμεσα στους φυλακισμένους αυτής της περιόδου και ο πατέρας τής Μαρίας Πίνιου-Καλλή. Τι τραγική ειρωνεία! Έχτισε το κτίριο που θα φυλάκιζε χρόνια αργότερα την ίδια του την κόρη. Η ίδια μου λέει ότι η ζωή της αποτελείται από αλλεπάλληλους κύκλους. «Στη Γ υάρο φοβήθηκα, ερωτεύτηκα, πόνεσα, σκέφτηκα, αποφάσισα. Τώρα πια ξέρω και ανατρέπω. Σε άλλους μπορεί να λειτούργησε αρνητικά. Σε μένα όχι. Την προσωπική μου τραγωδία τη μετέτρεψα σε τύχη και κάθε κακή εμπειρία σε ερωτική. Στη φυλακή συνάντησα τον Λάμπρο Βα ζαίο, πρώην συμφοιτητή μου στην Ιατρική, στρατιωτικό γιατρό και επικεφαλής του νοσοκομείου. Εκείνος με έκανε γιατρό της φυλακής και μαζί συμμαχήσαμε για να διώχνουμε από τη Γυάρο τους αρρώστους και τους ηλικιωμένους. Κατά τη διάρκεια της παρουσίας μου εκεί, δεν υπήρξαν σωματικά βασανιστήρια. Μόνο ψυχολογικά. Η στέρηση της ελευθερίας, των βασικών κανόνων υγιεινής, πόσιμου νερού και φαρμάκων αρκούσε για να μετατρέψει απλά περιστατικά σε χρόνιες ψυχικές παθήσεις». Έχει ήδη αρχίσει να ξημερώνει κι εγώ αποφασίζω, πριν φύγω, να κάνω μια στερνή βόλτα σε αυτό το ερημονήσι. Περνώ για τελευταία φορά την τεράστια πύλη της φυλακής. Βλέπω τους
όρμους, τον πρώτο, το δεύτερο, τον τρίτο. Λίγο παραπέρα το διοικητήριο, τα παρατηρητήρια, το νοσοκομείο, το νεκροταφείο. Τα περισσότερα κτίρια-μισογκρεμισμένα πια-συνεχίζουν σθεναρά να αντιστέκονται στα στοιχεία της φύσης. Στέκουν εδώ αδιαφορώντας για τις αλλεπάλληλες ψεύτικες υποσχέσεις για διαφύλαξη του τόπου, για ανακήρυξη του σε τόπο μνήμης. Έτσι, σε πείσμα των καιρών.
Η π ρ α γ μ α τ ιι κ ή Γ υ ά ρ ο ς Διάβασα στην «Κυριακάτικη» της 25/4/2004 το ρεπορτάζ για τη Γυάρο. Εκείνο που μου έκανε εντύπωση ήταν το εβδομαδιαίο σιτηρέσιο, όπως το έδωσε στη δημοσιότητα η χούντα. Διαβάζοντάς το, ομολογώ ότι έτρεξαν τα σάλια μου για το πλούσιο αυτό Μενού. Για την αλήθεια, λοιπόν, θα σας διηγηθώ ένας σχετικό περιστατικό: Ήμαστε μια συντροφιά έξι κρατούμενοι, φίλοι από την ίδια γειτονιά, με «Αρχηγό», λόγω ηλικίας, τον Θοδωρή, τον Δάσκαλο. Ήταν ηλικιωμένος και εμείς 35άρηδες και 40άρηδες. Ο Δάσκαλος, βετεράνος των εξοριών, είχε φέρει μαζί του μια κατσαρόλα και ένα κουταλοπίρουνο. Οι περισσότεροι κρατούμενοι δεν είχαμε τίποτα μαζί μας. Λιγοστοί είχαν κάτι κύπελλα. Πήγαινε λοιπόν ένας από την παρέα των Έξι με την κατσαρόλα και έπαιρνε έξι μερίδες φαγητό. Ο Δάσκαλος έχοντας το κουτάλι έτρωγε ανθρωπινά, εμείς οι υπόλοιποι βουτούσαμε στην κατσαρόλα την μπουκιά το ψωμί και ό,τι πιάσουμε. Εκείνος που βουτούσε την τελευταία μπουκιά έπρεπε να πλύνει την κατσαρόλα. Μια μέρα, ως συνήθως, είχαμε φασόλια ξερά, κάτι μικρά σαν γαρμπίλι από μωσαϊκά δάπεδα. Αφού φάγαμε, ο τυχερός ήμουν εγώ για να πλύνω την κατσαρόλα. Όταν επέστρεψα στον θάλαμο είδα τον Δάσκαλο κουλουριασμένο να βογκάει και να τον έχει περιλούσει κρύος ιδρώτας. Με πρόλαβε ένας συγκρατούμενος και του έκανε την ερώτηση. - Τι έχεις, Δάσκαλε; - Τι να 'χω, δεν βλέπεις που μας ταΐζουν με τις ΖΩΟΤΡΟΦΕΣ που στέλνουν οι Αμερικάνοι; Όντως, λοιπόν, τόσο παλαιότερα στη Μακρόνησο όσο και μετέπειτα στη Γυάρο μάς τάιζαν τις ΖΩΟΤΡΟΦΕΣ που έστελναν οι Αμερικάνοι. Τα άλλα πλούσια σιτηρέσια που έδινε στη δημοσιότητα η χούντα ήταν εκ του πονηρού. Βασίλης Παπαθανασίου (Ελευθεροτυπία, 15/5/2004)
Μαρτυρία εξορισθέντος στη Γυάρο, στη διάρκεια της επτάχρονης Δικτατορίας Ο Γιώργος Μάστορας [ ] στη Γυάρο έκανε για έναν ολόκληρο χρόνο, από τον Ιούλη του '67 μέχρι τον Ιούλη του '68, οπότε και μεταφέρθηκε στο Παρθένι της Λέρου. Από τον ίδιο χώρο πέρασε και ο αδερφός του, το 1947. Και να, που τώρα αγνάντευε και πάλι τον Τέταρτο Όρμο, όπου έζησε 12 φριχτούς μήνες. «Δεν εκπληρώθηκαν τα οράματά μας και οι αγώνες που κάναμε, μας λέει. Ανησυχώ, γιατί βλέπω ότι σήμερα πάνε να καταργήσουν ό,τι πέτυχαν οι εργαζόμενοι με πολύχρονους και σκληρούς αγώνες». Όταν τον ρωτήσαμε για τις συνθήκες κράτησης, ο Γ. Μάστορας ήταν φειδωλός. Με το «τσιγκέλι» απαντούσε στις ερωτήσεις μας. «Το 1967, μας είπε, δεν είχαμε τόσο πολλούς σωματικούς βασανισμούς, όσο το 1947. Στη διάρκεια της χούντας, ανυπόφορη ήταν η ψυχολογική πίεση που ασκούσαν πάνω στους κρατούμενους, όταν με διάφορα μέσα θέλανε να καταρρακώσουν τα "πιστεύω" μας». [ ] Γιώργος ΓΕΩΡΓΟΥΒΙΑΣ
1 9 6 7-1 9 6 8 Α Π Ο Τ Η Ν Π Α Λ Η Ε Ν Α Ν Τ ΙΙ Α Σ Τ Η Χ Ο Υ Ν Τ Α ΓΓ ι αα ττ ηη σ ω ττ ηη ρρ ί αα ττ ω νν π οο λλ ι ττ ι κκ ώ νν κκ ρρ αα ττ οο υυ μμ έέ νν ω νν Η μμ αα ρρ ττ υυ ρρ ί αα μμ ι αα ςς αα γγ ω νν ί σ ττ ρρ ι αα ςς Μια συζήτηση με την αγωνίστρια Ναυσικά Παπαδάκη Φλέγκα έχει ενδιαφέρον. Κατάγεται από το Μικρό Χωριό Ευρυτανίας και μένει στην Πεύκη. Είναι η συντρόφισσα του βετεράνου της Εθνικής Αντίστασης, Βαγγέλη Παπαδάκη. Του Τάσου Λευτεριά, καπετάνιου της ΧΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, στη Ρούμελη, και στον Εμφύλιο διοικητή της 77 Μονάδας του ΔΣΕ στ' Άγραφα - Κόζια - κα. Ύστερα από μια κρίση της κλονισμένης υγείας του, που τον βασάνισε πολύ, τον επισκεφθήκαμε μόλις βγήκε από το «Σισμανόγλειο». Η Ναυσικά είναι αυτή που έγραψε στην Κατοχή το τραγούδι για τον πρωτοκαπετάνιο Άρη: «Βαριά στενάζουν τα βουνά/ κι ο ήλιος σκοτεινιάζει/ το δόλιο το Μικρό Χωριό/ και πάλι ανταριάζει». Που κοσμεί, με πολλά άλλα ποιήματα και τραγούδια της, το Δημοτικό Σχολείο - Μουσείο του χωριού της. Με την ευκαιρία αυτή, η κουβέντα μας ήρθε και στα χρόνια της «Μαύρης Επταετίας». Μας μίλησε σχετικά με τις κινητοποιήσεις των γυναικών για τη σωτηρία των πολιτικών κρατουμένων. Και δημοσιεύουμε σήμερα, στον «Ριζοσπάστη», τη μαρτυρία της. «Ε νν ττ οο λλ ήή ττ ηη ςς Κ Υ Π!» Ήμουν μία από τις γυναίκες που τρέχαμε, από την πρώτη μέρα του πραξικοπήματος της Χούντας. Έτρεχα για τον Βαγγέλη, που τον πήραν εκείνο το πρωί από το κρεβάτι, άρρωστο με καρδιολογικά προβλήματα. Και κατέληξε στη Γυάρο. Δεν ήξερα πού ήταν. Άρχισα απ' το Τμήμα στην Πεύκη, πήγα στη Ν. Ιωνία, ύστερα στη Γενική Ασφάλεια. Παντού με διώχνανε, με βρίζανε. «Ειδικά για τον Παπαδάκη - μου είπε ο διοικητής του Τμήματος Πεύκης - ήρθε εντολή από την ΚΥΠ!». Είχε έρθει ένα τζιπ και τον πήρε. Απ' άλλες γυναίκες έμαθα, ότι τους συγκέντρωναν στον Ιππόδρομο. Τράβηξα για το Φάληρο. Με πήρε ένας ανιψιός μου, που ήταν υπάλληλος στον ΟΗΕ, με το αυτοκίνητό του. Μόλις είδαν την ταμπέλα του ΟΗΕ φρύαξαν, την πετάξανε. Και μας διώξανε «κακήν κακώς».
Η Ναυσικά Παπαδάκη - Φλέγκα Έ ξξ ω αα π όό ττ οο υυ π οο υυ ρρ γγ εε ί οο Άρχισα να πηγαίνω στο υπουργείο Ασφαλείας. Μαζί με άλλες γυναίκες, πηγαίναμε συνέχεια. Είπαμε, μεμονωμένα δε λύνεται το ζήτημα. Πρέπει όλες μαζί να κινηθούμε. Ρωτάμε «πότε δέχεται ο υπουργός»; Υπουργός ήταν ο Τοτόμης. Μας απαντούν: «Ο υπουργός δε δέχεται κανένα. Θα σας δέχεται ο Γενικός Γραμματέας, κ. Λαδάς, κάθε Τρίτη». Κάθε Τρίτη, λοιπόν, πηγαίναμε από τις 5.30 πμ. Πιάναμε σειρά. Μαζευόμασταν περίπου 100 γυναίκες, μάνες, αδελφές συλληφθέντων. Μας έδιναν αριθμό. Από το πρωί ως τις 3, που τέλειωνε το επισκεπτήριο, περιμέναμε. Το πρώτο αίτημα που βάζαμε ήτανε «να επιτραπεί επισκεπτήριο»! Να πάμε να δούμε τους δικούς μας στη Γυάρο. Η απάντησή τους ήτανε άρνηση. Οι αστυνομικοί μας έδιωχναν. Εμείς επιμέναμε. Αυτό κράτησε μέχρι το 1968. Και, τελικά, μόνο το Πάσχα επέτρεψαν επισκεπτήριο στη Γυάρο. Ο Λαδάς, μια μέρα, φέρθηκε βάναυσα στη σύζυγο του Δήμου Τσόκα (Φώτη Παρνασιώτη, αντάρτη του ΕΛΑΣ), που του είπε: «ο άντρας μου δεν είναι κομμουνιστής. Είναι μαρξιστής». «Έξω»! φωνάζει οργίλος. Και την έδιωξε. Μια άλλη μέρα, ενώ περιμέναμε έξω, ακούμε: «Φεύγει ο Λαδάς»!.. Τρέχουμε προς το αυτοκίνητο, που μπήκε. Αλλά δεν ήταν αυτός. Ήταν ο Τοτόμης. Μια γυναίκα, μάλιστα, δε θυμάμαι το όνομά της, ενός δικηγόρου κρατουμένου, ορμάει πάνω στο καπό του αυτοκινήτου, τη στιγμή που έβαζε μπρος. Πώς δε σκοτώθηκε... (σ.σ. Ήταν η Αθηνά του Κοσμά Θεοφανόπουλου). Τ αα υυ π οο μμ νν ήή μμ αα ττ αα Ενώ πλησίαζε το Πάσχα, μου 'ρθε η ιδέα να γράψω ένα υπόμνημα. Λέει η Αρώνη «δεν έχομε χαρτί». Ο περιπτεράς, δίπλα, μας άκουσε και μας έκανε νόημα. Πήγε μια και το πήρε. Κάθισα στο πεζοδρόμιο και το 'γραψα. Παρακαλέσαμε τον περιπτερά και μας έδωσε ακόμα τρεις κόλλες. Κάθισα και έγραψα και τ' άλλα.
Ένα προς την προεδρία της κυβέρνησης. Ένα προς τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, τη Γαλλική Ραδιοφωνία, το BBC. Κι ένα προς τον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο. Λέει η Αρώνη, μέχρι τη 1 η ώρα θα τρέξω να τα δακτυλογραφήσω. Έβγαλε και αντίγραφα. Δώσαμε και στις εφημερίδες. Αλλά καμιά δεν τα δημοσίευσε. Στον Λαδά δώσαμε το ένα υπόμνημα. Αρχίσαμε και όλες μαζί να φωνάζουμε. Και αναγκάστηκε να δώσει την υπόσχεση ότι «Το Πάσχα θα τσουγκρίσουμε όλοι μαζί το αυγό». Του λέμε: «Μπορούμε να πάμε να το δημοσιεύσουμε αυτό που είπατε στις εφημερίδες;». «Να πάτε! Να πάτε!» απαντάει. Ζητάμε να πάμε και στην προεδρία. «Να πάτε», λέει. «Ναι, αλλά πρέπει να μας κλείσετε ραντεβού», απαντούμε. «Χωρίς ραντεβού δε μας βάζουνε μέσα». «Τώρα, λέει, θα σας δεχθούν! Πηγαίνετε Χαλκοκονδύλη και Γ Σεπτεμβρίου. Είναι ειδικό γραφείο που κλείνει τα ραντεβού με την Προεδρία». Αυτό όμως ήτανε φιάσκο. Τη Μ. Τετάρτη πάμε στην Προεδρία. Έπρεπε να πάει μια επιτροπή από τρεις. Εμείς πήγαμε όλες, καμιά 50αριά. Έφτασα στις 10 πμ, γιατί έτρεξα πρώτα σε ραντεβού με δημοσιογράφο της «Γκάρντιαν» κι έδωσα το υπόμνημα. Μέχρι εκείνη την ώρα, είχαν πιάσει 45 γυναίκες. Όταν πλησίασα πιάνουν κι εμένα. Μας πάνε στο Τμήμα Κολωνακίου και μας κατεβάζουν στα υπόγεια. Φοβερή κατάσταση εκεί κάτω. Διαμαρτυρόμαστε. Χτυπάμε την πόρτα. Λιποθυμάει μια γιαγιά. (Δε θυμάμαι όνομα). Βάζει τις φωνές η Χαρά Κεπέση. «Είμαι ερυθροσταυρίτισσα, λέει, κι έχω δώσει όρκο»! Έρχονται, παίρνουν τη γιαγιά. Λιποθυμάει και η μάνα του Τσόκα. Οι φωνές συνεχίζονται. Κατεβαίνει ο διοικητής κι αρχίζει να μας βρίζει χυδαιότατα (πόρνες κλπ.). «Εμείς έχουμε ιστορία, του λέω. Δεν μπορείς να μας βρίζεις». «Πάρτε την απάνω», διατάζει. Με παίρνουν. Εκεί βρίσκω τη Χαρούλα και την Αρώνη, που τις πήραν πρωτύτερα. Ο δδ όό ςς Μ π οο υυ μμ π οο υυ λλ ί νν αα ςς Μας φορούν χειροπέδες, μας κατεβάζουν κάτω και μ' ένα αστυνομικό αυτοκίνητο μας μεταφέρουν στη Γενική Ασφάλεια. Στο άντρο της Οδού Μπουμπουλίνας. Εκεί μας πήρανε τις βέρες, τα ρολόγια, τις ζώνες. Μας κατεβάζουν στα υπόγεια. Και μας κλείνουν σ' ένα κρατητήριο τις τρεις. Ήταν τόσο στενό. Τι θα γίνει τώρα, λέμε. Θα μας στείλουν στο δικαστήριο. Η Αρώνη έκλαιγε για το κοριτσάκι της. (Το είχε αφήσει στο θυρωρό της πολυκατοικίας). Από κει μέσα έχω μια τραγική εικόνα. Όπως καθόμαστε, ακούμε ένα νεαρό παλικάρι. Σφύριζε, σφύριζε συνέχεια ένα τραγούδι. Και χτυπούσε την πόρτα να του ανοίξουν. Αυτός ο ήχος μου 'χε καρφωθεί στην ψυχή. Σφύριζε ένα σκοπό του Μίκη Θεοδωράκη. Ένα σφύριγμα άλλο πράμα. Κι από την ώρα που κλειστήκαμε εκεί κάτω μέχρι τη νύχτα. Ανέβηκα στο φεγγίτη. Κοιτάω κάτω και τι να ιδώ. Ένα παιδί ίσαμε 20 χρονώ. Φοιτητής πρέπει να 'ταν. Τα πόδια του πρησμένα. Δεν μπορούσε να πατήσει. Και σερνότανε κάτω μέσα στα νερά. Πολύ το είχανε βασανίσει. Στις 10 η ώρα τη νύχτα φωνάζουνε τ' όνομά μου. Με ανεβάζουν απάνω. Και με πάνε στο γραφείο ενός αστυνόμου, που τον έβλεπα πρώτη φορά. «Ξέρεις ποιος είμαι εγώ»! μου λέει. «Όποιος και να είσθε μου είναι αδιάφορο», απαντώ. «Εγώ είμαι ο Λάμπρου»! (σ.σ. σε άλλους έλεγε «ο βασανιστής Λάμπρου»! Ο Βασίλης Λάμπρου, ο πρώτος της τριαντρίας, με Μάλλιο και Μπάμπαλη. Αυτός την «έβγαλε καθαρή». Μετά τη Χούντα ούτε δικάστηκε, ούτε διώχθηκε).
Λοιπόν, μου παρατηρεί. «Δεν ντρέπεσαι, εσύ από αυτή την οικογένεια, να την προσβάλλεις» Τρέχει ο αδελφός σου να σε βρει. Τι θέλεις, κύριε Φλέγκα, του λέω. Μήπως έχετε εδώ την αδελφή μου, ρωτάει. Λέγεται Παπαδάκη». Διαμαρτυρήθηκα για την κράτησή μας. «Ήσουν πρωτοστατούσα», μου λέει. Και με απειλεί. «Θα σε στείλω στρατοδικείο»! «Κι εσείς θα το πληρώσετε, κ. Λάμπρου», του απαντώ. «Έχουν ειδοποιηθεί οι ξένοι δημοσιογράφοι»... Άρχισε να σκέφτεται. «Άντε πήγαινε, λέει. Φύγε»!... «Δε φεύγω, αν δεν έρθουν και οι άλλες. Μαζί μάς φέρατε μαζί θα φύγουμε». Την Αρώνη την άφησαν στις 12 τα μεσάνυχτα. Ύστερα άφησαν και την Κεπέση. Ο Ε ρρ υυ θ ρρ όό ςς Σ ττ αα υυ ρρ όό ςς Στην «Γκάρντιαν» έδωσα το υπόμνημα. Έπρεπε να δώσω και στη «Μοντ», στο BBC και στον Ερυθρό Σταυρό. Αρχίσαμε να κινούμαστε πιο οργανωμένα. Γιατί, στην αρχή, τρέχαμε αυθόρμητα, ασυντόνιστα. Οι περισσότερες δε γνωριζόμαστε μεταξύ μας. Κάναμε μια τριμελή επιτροπή. Συνεδριάζαμε, παίρναμε αποφάσεις. Πήγαμε στον Ερυθρό Σταυρό. Η Χαρούλα, σαν ερυθροσταυρίτισσα, έκλεισε ραντεβού. Πρόεδρος ήταν ο Γεωργακόπουλος. Μας δέχθηκε. Αλλά η στάση του δεν ήταν καλή. Εμένα, μόλις άκουσε τ' όνομά μου, μου επιτέθηκε: «Ξέρεις εσύ, Παπαδάκη, ότι ο Λευτεριάς σκότωσε 13 αδελφούλες του ΕΣ στο Καρπενήσι;». Του απαντώ: «Το Καρπενήσι, κύριε πρόεδρε, δεν είχε ποτέ Ερυθρό Σταυρό. Εγώ είμαι γέννημα - θρέμμα και ξέρω. Δεν έχει ούτε τώρα, μετά τόσα χρόνια από την απελευθέρωση». Τέλος, πάντων, τι θέλετε; λέει. Δώστε το υπόμνημα. Και σε λίγες μέρες έρχεται ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός με επικεφαλής τον Κολαντόν. Κρατάει επαφή η Χαρά. Κι όταν ήρθε, δέχτηκε 15 γυναίκες. Του εκθέσαμε την κατάσταση. Διαμαρτυρηθήκαμε έντονα, γιατί δε μας επιτρέπουν να δούμε τους δικούς μας στο κολαστήριο της Γυάρου. Απαιτήσαμε να τους επισκεπτόμαστε, έστω κάθε τρεις μήνες. Υποσχέθηκε να κάνει ό, τι μπορεί. Ο «μμ υυ σσ ττ ι κκ όό ςς δδ εε ί π νν οο ςς» Ξέχασα να πω για την επίσκεψή μας στην Αρχιεπισκοπή. Ήταν τη Μ. Παρασκευή. Έπρεπε να δώσουμε το υπόμνημα στον Ιερώνυμο. Μας έκλεισε ραντεβού ο Χατζηφώτης. Πήγαμε πολλές γυναίκες. Μαζευτήκαμε εκεί, από διάφορες μεριές, όταν τέλειωνε η λειτουργία. Ήρθε ο Χατζηφώτης. Μας λέει ότι ο αρχιεπίσκοπος δεν μπορεί να μας δει. Εμείς επιμείναμε: Να μας δεχθεί, να δώσουμε το υπόμνημα και να μας πει, εάν θα κάνει κάτι ως αρχηγός της εκκλησίας. «Ε, όχι!» επιμένει. Τότε βγήκε ο Χριστόδουλος. Ο οποίος ήταν γραμματέας της Ιεράς Συνόδου. Δε μας μίλησε άσχημα. «Δώστε το υπόμνημα, λέει. Θα το πάω εγώ μέσα. Επειδή ο μακαριότατος είναι κουρασμένος. Θα το διαβάσει και θα σας απαντήσει». Και πράγματι. Όταν γύρισε, μας έδωσε την εξής υπόσχεση. «Την Τρίτη του Πάσχα ο Μακαριότατος θα είναι στη Γυάρο. Στο λόγο της τιμής του! Εκεί που λέγονταν αυτά, έρχεται κάποια (νομίζω η Λιναρδάτου) και μας πληροφορεί ότι «έξω γέμισε ασφαλίτες και θα μας συλλάβουν»! Έγινε αναστάτωση. Βάλαμε τις φωνές: «Ειδοποιήσατε την Ασφάλεια να μας πιάσει. Δε φεύγουμε! «Εμείς, απαντούν, δεν ειδοποιήσαμε την Ασφάλεια»... «Δεν κατηγορούμε εσάς», πετάχτηκα. Αλλά κάποιοι την ειδοποίησαν. Πού ήξερε η Ασφάλεια να 'ρθει στην Αρχιεπισκοπή,
τέτοια μέρα! Εμείς ήρθαμε εδώ προσεκτικά και λίγες - λίγες. Σα να πηγαίναμε σε «μυστικό δείπνο»! Εντάξει! Εντάξει! μας καθησύχασαν. Κατέβηκαν κάτω και είπαν στους ασφαλίτες να φύγουν. Έτσι, βγήκαμε κι εμείς. Και σκορπίσαμε... Όταν επέτρεψε η Χούντα επισκεπτήριο στη Γυάρο πήγα και είδα τον άντρα μου. Άρρωστος, σε άσχημη κατάσταση. Τον μετέφεραν και στο νοσοκομείο, στη Σύρο. Τον επισκέφθηκα κι εκεί. Οι συνθήκες κακές. Και η παρακολούθηση άγρια. Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία... Για την αντιγραφή: Γ. Μ
Ό ρ γ ιι ο σ υ λ λ ή ψ ε ω ν κ α ιι δ ιι ω γ μ ώ ν Μ α ρ τ υ ρ ίί ε ς γ ιι α τ ιι ς π ρ ώ τ ε ς μ έ ρ ε ς τ η ς χ ο ύ ν τ α ς.. Π ρ ώ τ α θ ύ μ α τ α ο ιι κ ο μ μ ο υ ν ιι σ τ έ ς Ήταν ξημερώματα 21 Απρίλη 1967. Έξι το πρωί. Ομάδα αστυνομικών, από το τμήμα της γειτονιάς, χτυπά την πόρτα. "Ακολουθήστε μας". Αυτό ήταν. Η μεγάλη νύχτα είχε ήδη αρχίσει. Ακολουθούν κρατητήριο, Ιππόδρομος ή Καραϊσκάκη, Πειραιάς, αρματαγωγό, Γυάρος. Ο δρόμος προς την εξορία άνοιγε. Σχεδόν με τον ίδιο τρόπο για χιλιάδες αγωνιστές. Οι κομμουνιστές, όπως πάντα, στην πρώτη τη γραμμή. Σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που άνοιγε ο δρόμος και πριν λίγα χρόνια για τον Αη Στράτη, το Μακρονήσι, την Ικαρία, το Τρίκερι... Τις πρώτες 24 ώρες χιλιάδες αγωνιστές, πατριώτες, δημοκράτες, συλλαμβάνονται και στοιβάζονται στα μεταγωγικά, σε σχολεία, σε αποθήκες. Η Ελλάδα γίνεται ένα μεγάλο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Έξω μένουν οι μάνες, οι γυναίκες, τα παιδιά. Δεν ξέρουν τι γίνεται μέσα. Όλα είναι πιθανά, βασανιστήρια, εκτελέσεις... Και το βασανιστικό ερώτημα "πού θα τους πάνε;". Και έγιναν βέβαια και βασανιστήρια, και εκτελέσεις, και τα ξερονήσια γέμισαν. Τα μέλη και τα στελέχη του ΚΚΕ βρέθηκαν από στην πρώτη στιγμή στο κέντρο του στόχαστρου. Δύο στελέχη του ΚΚΕ, που μας αποχαιρέτησαν το 1997, η Ρούλα Κουκούλου και ο Γιώργης Τρικαλινός, ήταν από τους πρώτους που συνελήφθησαν. Ο δρόμος που ξεκινούσε ήταν γνωστός και από το παρελθόν. Τις μαρτυρίες τους καταγράφει ο "Ρ" στις 21 Απρίλη 1988. ΡΡ οο ύύ λλ αα Κ οο υυ κκ οο ύύ λλ οο υυ "Μας έπιασαν πρωί στις 21 Απρίλη, έλεγε η Ρούλα Κουκούλου. Πραγματικά αιφνιδιαστήκαμε. Έμενα, μετά την αποφυλάκισή μου, στο ίδιο σπίτι με τη συντρόφισσα Αύρα Παρτσαλίδου, στους Αμπελόκηπους. Το προηγούμενο βράδυ, φεύγοντας από τα γραφεία της ΕΔΑ, ρώτησα έναν από την ηγεσία της, αν υπήρχε καμία πληροφορία ανησυχητική. Η απάντηση ήταν "ησυχία". Το πρωί, συνήθιζα να σηκώνομαι πριν από τις 7 και άκουγα τα νέα. Η κοπέλα από τον αντικρινό μαγαζάκι μού έφερνε εκείνη την ώρα την "Αυγή". Κτύπησε το κουδούνι, λίγα λεπτά νωρίτερα από το συνηθισμένο. Πήγα να πάρω την εφημερίδα και βρέθηκα μπροστά σε δύο της Ασφαλείας. Είπαν ότι κηρύχτηκε στρατιωτικός νόμος και μας ζητούν να πάμε στο αστυνομικό τμήμα της περιφέρειας. Ειδοποίησα την Αύρα. Τους είπα να περιμένουν να ετοιμαστούμε. Ο ένας ρώτησε: "Θα πάρετε πράγματα, γιατί;" Γιατί, του είπα, έχουμε εμπειρία από δικτατορία. Θα τη γνωρίσετε τώρα και εσείς. Μου φάνηκαν στενοχωρημένοι. Στο τμήμα, ο διοικητής, με κατεβασμένο το κεφάλι, είπε μόνο: "Πηγαίνετε τις κυρίες κάτω". Σε λίγες μέρες τον διοικητή τον έδιωξαν, γιατί δεν έδειξε ζήλο. Ήταν δημοκρατικός. Από το τμήμα, με άλλους συγκρατούμενους, μας μετέφεραν στον Ιππόδρομο". Οι πρώτες ώρες δε χωρούσαν δράση. Εκείνη την ώρα οι σύντροφοι χρειάστηκαν να μαζέψουν το μυαλό τους, να σκεφτούν και να προγραμματίσουν:
"Το πρώτο που νιώσαμε ήταν το οδυνηρό αίσθημα της καινούριας πραγματικότητας. Για τη δοκιμασία που περίμενε το λαό, το κίνημα, το Κόμμα. Η αγωνία και ο κίνδυνος για τη ζωή των άλλων συντρόφων και αγωνιστών. Και, μαζί με αυτά, ο πόνος, η σκέψη ότι αιφνιδίασαν, ότι υπήρχαν αυταπάτες. Θυμάμαι, βγαίνοντας από τη φυλακή, είχαμε αρχίσει να βλέπουμε κενά και αδυναμίες από τη διάλυση των κομματικών οργανώσεων. Μα με τη δικτατορία, με το να σαρωθούν όλα τα στελέχη και να μην υπάρχει - για πρώτη φορά - αντίδραση λαϊκή, φανερώθηκε έντονα τι βαρύ λάθος έγινε με τη διάλυση των οργανώσεων. Γιατί, πώς να γίνει αντίσταση χωρίς οργανώσεις του ΚΚΕ;". Οι πρώτες σκέψεις έδωσαν γρήγορα τη θέση τους στη δράση. Μπορεί αυτή να ήταν περιορισμένη. Όμως, πριν ακόμα περάσει το πρώτο 24ωρο, οι κρατούμενες οργανώνονταν: "Στον Ιππόδρομο έβαλαν τις γυναίκες σε χωριστό θάλαμο. Από την πρώτη μέρα, βγάλαμε μια επιτροπή για τα άμεσα. Ανταλλάξαμε απόψεις και καταλήξαμε να ζητήσουμε από το διοικητή να απολυθούν δύο συντρόφισσες έγκυες, να ζητήσουμε φάρμακα για τις άρρωστες, να ειδοποιηθούν τα σπίτια μας, να επικοινωνήσουμε με συγγενείς και γνωστούς συγκρατούμενούς μας. Βγάλαμε βάρδιες για το βράδυ, για να μην εισβάλουν και μας βρουν στον ύπνο. Δεν υπήρχε ασφάλεια ζωής, ούτε μας είχαν ακόμα αριθμήσει και καταγράψει. Κάποια στιγμή έτυχε να είμαι όρθια. Κοίταξα έξω από μια τζαμένια πόρτα. Είδα να έρχεται τρέχοντας ένας νεαρός υπολοχαγός, έξαλλος, με προτεταμένο το αυτόματο. Πρόλαβα να πω "ψυχραιμία, έρχεται ένας εξαγριωμένος". Όπως ήμουν μπροστά, όρμησε σε μένα, πρόβαλε το αυτόματο και άρχισε να γρυλίζει: "Τι τους είπες;". Απάντησα ήσυχα "κουβεντιάζουμε". Πήγε ξέφρενος στις άλλες κρατούμενες. Απάντησαν το ίδιο ήσυχα. Αυτός άφρισε, απείλησε και έφυγε. Μετά μάθαμε ότι ο εξαγριωμένος φασίστας, μόλις λίγα λεπτά πριν, είχε δολοφονήσει εν ψυχρώ τον σύντροφό μας Ελλή. Δε θα ξεχάσω ποτέ το βλέμμα αυτού του χουντικού φονιά. Μου ήρθε στο νου αυτό που έλεγε ο Χίτλερ, ότι θέλει να βλέπει στα μάτια των στρατιωτών του τη λάμψη του κτήνους. Δεν ήταν ανθρώπινα μάτια αυτά. Ήταν βλέμμα άγριου θηρίου σε επίθεση. Μετά φύγαμε για τη Γυάρο. Αυτές ήταν οι πρώτες μας εντυπώσεις, από την πρώτη μας προσπάθεια για αντίσταση. Μετά οργανώθηκε στα στρατόπεδα η ζωή μας και δίναμε και εμείς τη μάχη, όπως οι άλλοι σύντροφοί μας από την παρανομία και τις φυλακές. Και ήταν νίκη αυτής της μάχης του αγώνα του λαού μας και της νεολαίας, το ότι αναγκάστηκαν να διαλύσουν τα στρατόπεδα, δύο χρόνια πριν από την κατάρρευση της χούντας...". ΓΓ ι ώ ρρ γγ ηη ςς Τ ρρ ι κκ αα λλ ι νν όό ςς Ο δρόμος της εξορίας για τον Γιώργη Τρικαλινό άνοιξε μόλις λίγες ώρες μετά την κήρυξη του πραξικοπήματος. Το δρόμο αυτό τον περπάτησε μέχρι τέλους, μέχρι τη διάλυση των στρατοπέδων. "Δεν είχε κλείσει χρόνος έξω από τη φυλακή, έλεγε στο "Ρ" το 1988. Ήμασταν σε αυστηρό κλοιό παρακολούθησης. Την παραμονή ακριβώς ήμουν σε μια δουλειά της ΕΔΑ, στο Παγκράτι. Κατά τις 12, γύρισα στο σπίτι. Στις 6 το πρωί, τρεις από το Αστυνομικό Τμήμα της Κυψέλης ήρθαν στο σπίτι. "Δικτατορία", μου είπαν και μου ζήτησαν να ακολουθήσω. Εκεί, είχαν ήδη μεταφέρει και άλλους. Στην πλατεία, κοντά στο τμήμα της Κυψέλης που με μετέφεραν, είχε μαζευτεί πολύς
κόσμος. Ήταν οι πρώτες διαμαρτυρίες ενάντια στο πραξικόπημα. Ένας κόσμος που αποδοκίμαζε τις συλλήψεις. Πρώτες σκέψεις και ανησυχίες: Τι έκτασης είναι οι συλλήψεις; Έμεινε κανένας έξω; Βέβαια, σε λίγο, που θα με μετέφεραν στον Ιππόδρομο, θα διαπίστωνα το μέγεθος των συλλήψεων. Ο Φλωράκης, ο Λουλές, ο Παπαγιάννης, η Κουκούλου, η Παρτσαλίδου, χιλιάδες ήταν στο Ιππόδρομο. Μείναμε στο τμήμα μέχρι το μεσημέρι, μετά γραμμή στον Ιππόδρομο. Μας έκλεισαν στους στάβλους. Μας βασάνιζε να μάθουμε τι γίνεται έξω. Κάποιος σύντροφος κατάφερε να φέρει ένα ραδιόφωνο. Χώθηκα κάτω από την κουβέρτα να ακούσω Αθήνα, Μόσχα, Λονδίνο, να ενημερωθούμε. Μείναμε εκεί τρεις μέρες, μετά λιμάνι του Πειραιά, αρματαγωγό, Γυάρος". Ξεκινώντας για την εξορία, σημείωνε ο Γ. Τρικαλινός, το μυαλό πάει σε αυτά που αφήνεις πίσω. Κι έχει ιδιαίτερη σημασία για την πορεία του καθένα, πώς τα σκέφτεται. "Όταν ήρθαν, έλεγε, για να πιάσουν εμένα, με το γιο μου και τις δύο αδελφές μου, στεναχωρέθηκα που τους άφησα. Αλλά εμείς είχαμε κι έχουμε κάνει τις επιλογές μας. Άλλωστε δεν ήταν η πρώτη φορά. Πολλές φορές ήρθε η ζωή να επιβεβαιώσει την απόφασή μας, με το όποιο κόστος. Γράφω σε ένα βιβλίο μου ότι είναι μεγάλο πράγμα να είσαι κομμουνιστής, ακόμα μεγαλύτερο να είσαι κομμουνιστής πατέρας. Είναι σημαντικό να διαλέγεις το δρόμο της εξορίας και της φυλακής, κι όταν ακόμα αφήνεις πίσω το παιδί, τη γυναίκα σου. Τέλος πάντων, αυτά έμεναν πίσω. Ήμουν κρατούμενος. Το κύριο ήταν να κρατηθούμε όρθιοι οι χιλιάδες εξόριστοι. Καθήκον πρώτο: Να οργανώσουμε τη ζωή μας, για ν' αντισταθούμε στη δικτατορία".