Каналдағы судың өтімін анықтау

Каналдағы судың өтімін анықтау

Жоспары Кіріспе Негізгі бөлім 1.Каналдар және оны ң түрлері 2. Каналдардағы су өтімін анықтау Қорытынды

Кіріспе Мелиорация (лат. melioratio жақсарту) жерді жақсартуға бағытталған техникалы қ және шаруашылы қ - ұйымдастырушылы қ шаралар жиынтығы. Топырақты сумен, ауамен, қоректік заттармен қамтамасыз ету тәртібін жақсартуға, оны жел, су эрозиясы сияқты қатерлі құбылыстардан қорғауға мүмкіндік береді. Мұны ң негізінде ауыл шаруашылы қ дақылдары мен мал азығы ретінде өсірілетін шөптерден ұдайы мол өнім алуға болады. Мелиорацияны ң Қазақстан үшін айрықша мәні бар: республика жеріні ң басым бөлігін шөлді, шөлейтті және жартылай шөлейтті аймақтар алып жатыр. Оларды ң әрдайым суландыруды қажет ететіндігін адам баласы қола, темір дәуірлерінен бастап-а қ білген. Сыр өңірі, Шу-Талас аймағы мен Іле алабы, Сарыарқа өлкесіндегі көптеген ортағасырлы қ қалалардан ежелгі суландыру жүйелері табылды ( қара Қазақстанны ң ежелгі қалалары). Қазақстанда мелиорация жұмыстарын жүргізу нәтижесінде 1928 жылы 671 мы ң гектар, 1940 жылы 1153 мы ң гектар, 1985 жылы 2172 мы ң гектар суармалы егістік болды. 20 ғасырды ң соңына қарай 54 мы ң гидротехникалы қ құрылыс салынды. Ол мақта, күріш, бидай, жүгері, жүзім, сондай-а қ өзге де дақылдарды, бау-бақша, мал азықты қ өнімдерді өсіруге көп мүмкіншіліктер туғызды.

1.Каналдар және оны ң түрлері Су ғ армалы жерлерде ә рт ү рлі каналдар болады. Қ андай да канал болмасын, ол су ғ армалы жерге суды дер кезінде, белгілі м ө лшерде жеткізіп отыруы қ ажет. Каналдар ашы қ т ү рде (к ә дімгі жер каналы), жабы қ т ү рде ( құ быр) болып келеді. Каналды ң к ө лдене ң қ имасы белгілі е ң істікте белгшенген су ө тімін қ амтамасыз ететіндей ж ә не кішігірім ауданды болуы қ ажет. Каналдарда ғ ы су де ң гейлері бірінен-бірі жо ғ ары болып отырады. Е ң кіші каналдардагы (уа қ ытша ары қ ) су де ң гейі су ғ армалы жерден 5-10 см жо ғ ары, ал танап каналында ғ ы су де ң гейі уа қ ытша ары қ га ғ ы су де ң гейінен 10-15 см биік болуы керек. Ү лкен каналдарды ң екі жа ғ ынан ауылшаруашылы қ механизмдері ж ү ріп т ұ ратын ені 3 метрлік жол болады

Ашы қ каналдарды ң т ү рлері. а) трапеция; б) көпжақты; в) овал; г) сатылы; д) үшбұрышты; е) жалпақ бүрышты.

Каналды ң к ө лдене ң қ имасы ә рт ү рлі болады: трапеция - к ә дімгі жер каналы; парабола науа каналдар; тікб ұ рышты темір бетон блоктардан салын ғ ан каналдар; д өң гелек к ұ бырдан салын ғ ан каналдар; ү ш б ұ рышты - ары қ қ аз ғ ышпен тартыл ғ ан уа қ ытша ары қ. М ұ ндай формалы құ рылыс канал қ абыр ғ асыны ң мы қ тылыгын қ амтамасыз етеді. Танапты қ, уа қ ытша каналдар ү шб ұ рышты, ал ү лкен магистраль каналдар парабола т ә різді болып келеді. Каналдардын к ө лдене ң қ ималары

Жер бетіні ң, е ң істігіне қ арай қ ия жерлерге салынган каналды ң эр т ү рі болады : ү йінді канал; жартылай ү йме, жартылай, толы ғ ымен ж ә не бір жа ғ ы қ азыл ғ ан бір жа ғ ы ү йме каналдар. М ұ ны ң ішінде е ң қ ауіптісі ү йме каналы болады. Егер топыра қ сапалы т ү рде ү йілмесе, су каналды онырып, б ұ зып кетуі ы қ тимал. Жерасты суыны ң де ң гейін т ө мендету ү шін тере ң дігі 2,5-3 метрден асатын каналдар қ азылады. М ұ ндай каналды коллектор деп атайды. Егер де канал суды жо ғ ары де ң гейдегі су қ оймасынан немесе к ө л- дерден алатын болса, онда каналды ң барлы қ бойында су суармалы егістіктен бнік болып т ұ рады. Егер су козіндегі су де ң гейі канал отетін жерлерден т ө мен болса, онда канал бойына бір-екі жерден сорап бекетін салу ғ а тура келеді. Каналды жобала ғ ан кезде о ғ ан мынадай талаптар қ ойылады: - канал бойын ж ә не о ғ ан жа қ ын орналас қ ан жерлерді су басып қ алмауы керек ж ә не ол жерлер батпа қ танбауы қ ажет, канал ж ү ретін жерлер инженерлік (геологиялы қ ж ә не гидро- логиялы қ ) тэргіпте зертгелуі қ ажет; каналды кешенді пайдалану м ү мкіндігі; - каналды пайдалану ғ а ы ңғ айлы жа ғ дай жасау. Каналды жобала ғ ан кезде арнайы жасал ғ ан техникалы қ құ жаттарды пайдалан ғ ан ж ө н.

2. Каналдардағы су өтімін анықтау Каналдарды гидравликалың есептеу (канал суы бірқалыпты галган жагдайда): - қимасы трапеция тәріздес каналдарды дың су өтімі: бұл жерде, су өтімінің сипаттамасы; суғару жылдамдығының сипаттамасы y С - Шези коэффициенті. Оның мәнін мына теңдеумен анықтайды:

Бұл жерде, R- гидравикалы қ радиус, бұд жерде, - каналды ң су жүретін көлдене ң қимасыны ң ауданы, м²

χ - каналды ң ылғалданған кабырғасыны ң ұзындыгы, м. Теңдеудегі, в канал түбіні ң ені, м; m - канал қабырғасыны ң көлбеуі; Һ каналдағы суды ң тереңдіп, м. Каналды есептегендегі е ң маңызды мәселе ондағы суды ң тереңдігі ( һ). Оны таңдау арқылы анықтаган жөн. Демек, суды ң тереңдігін (h) үш-төрт рет әртүрлі мағанасын алып, каналды ң басқа көрсеткіштерін анықтайды, оны кесте бойынша жүргізген дұрыс

Берілг ен мәліме ттер Канал к ө рсеткіштерін аны қ тау т ә ртібі Анықталған канал көрсеткіштері h, м ω χ R h 1 ω 1 χ 1 R 1 W 1 K 1 h 2 ω 2 χ 2 R 2 W 2 K 2 h 3 ω 3 χ 3 R 3 W 3 K 3 h 4 ω 4 χ 4 R 4 W 4 K 4

Осы мәлімет бойынша К = f (h) сұлбасын түрғызады. Содан со ң (алғашқы мәлімет) бойынша h0 ( қажетті) мәнін осы сұлбалардан табады. Каналдағы су ағу жылдамдығы ( V) каналды жуыпшаймауы керек және каналда тұнба заттар шөкпеуі қажет, яғни V ш V V ж, Бұл жерде, V ш - тұнба заттарды ң шөкпеуін қамтамасыз ететін кіші су ағу жылдамдығы, м/с; V ж - каналды жуып шайып кетпейтін су ағу жылдамдығы, м/с.

Канал шайылып немесе тұтығып қалмауы үшін е ң үлкен және е ң кіші су ағу жылдамдығы анықталады. Каналды ң еңістіғіне де көп көңіл бөлу қажет. Егер де канал кішігірім еңістікпен жүргізілетін болса көптеғен үйме биік жалдарды қажет етеді. Біра қ өте көп суғармалы жерлерғе су бере алады. Ал каналды үлкен еңістікпен жүргізсе, топыра қ қазу жұмысы азаяды, біра қ көп жерлерге су апара алмайды. Гидравликалы қ есептеуді е ң кіші каналдан алу керек. Есептеу алдында каналды ң мына корсеткіштері белгілі болуы керек: су өтімі (Q), еңістік (i) және топыра қ бедері коэффицненті (h). Осыларға сүйене отырып, каналдағы суды ң деңгейін ( Һ) және канал түбі енін /в/ табады. Ол үшін «в» немесе «һ» мәнін әртүрлі етіп қабылдайды. Есепті Агроскин кестесі арқылы жүргізіген ыңғайлы. Одан со ң е ң кіші және өте көп су өтімін жібергендегі каналдағы су деңгейін анықтайды

Каналдағы суды ң тереңдігін болжауды Гиршканны ң теңдеуімен анықгауга болады, яғни: бұл жерде, А - коэффиңиент, 0,7-1,0. Каналдағы суды ң ағу жылдамдыгы топыра қ шаю жылдамдығынан төмен, тұтығып қалатын жылдамдықган жоғары болуы керек, яғни V ш V V Т Канал жалыны ң биіктігін тасқын суды жіберуге лайықты етіп жа- сайды. Каналды есептеп болған со ң оны ң бойлау сұлбасын тұрғызады. Бұл сұлбада канал түбі мен оны ң бетіні ң мәнін, жалын т.б. белгілерін кө рсетеді.

Тынымсыз жұмыс істейтін каналдарды ң барлы қ көрсеткіштері үш су өтімге байланысты ( Q кіші,q қалы,q ф ) есептеледі. Соңцықган осы үш өтімге байланысты каналдьщ суға толуында да үш көрсеткіш болады (h кіші,h қалың,h ф ). Егер де канал аз еңістікті болса биіктікті ң (z) мәні 0,05-0,1 м арасында, ал еңістігі үлкен болса (z) мәні 0,2-0 м болады. ң

Ә р каналды ң басында су б ө лгіш құ рылым болады. Осы жерде ү лкен каналдардагы су де ң гейі одан су а ғ атын каналда ғ ы су де ң гейінен су б ө лгіштегі к ү лама биіктігі (z) жогары болуы керек. Каналда ғ ы су де ң гейін қ алы ң тасынды кезде ү лкен (Q к ) су ө тімі ж ү ргенде одан су алатын канал ғ а Q ү лкен су ө тімін беруге болатын болуы керек. М ұ ндай жа ғ дайда канал бойында ғ ы су кететін қ ал қ ан ар қ ылы қ алыптастырады. Беткейлер суар ғ ан кезде уа қ ытша ары қ та ғ ы су де ң гейі суарылатыш егістіктен 10 15 20 см биік болуы қ ажет.

Қорытынды Қ орытындылай келе, мелиорацияны ң Қ аза қ стан Республикасында қ ажетгілігі, біріншіден, оны ң ш ө л, ш ө лейт жэне су ж ү ргісі ы ңғ айсыз жерлерде орналасуы болса, екіншіден, жиі қ айталанып отыр ғ ан қү р ғ а қ шылы қ салдарынан ауылшаруашылы қ да қ ылдары ө німіні ң т ө мендеуі немесе тіпті ө сімдікті ң шы қ пай қ алуында болып отыр. Сонды қ тан да мелиорацияны қ азіргі жа ғ дайда жэне келешекте республикамызды ң азы қ -т ү лік ба ғ дарламасын ө ркендету мен оны ң қ ауіпсіздігі жолында ғ ы шешуші шара деп қ арау керек

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!!!