Γραπτή εξέταση στο μάθημα ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

Γραπτή εξέταση στο μάθημα ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Τάξη: Γ Λυκείου Τμήμα: Βαθμός: Ονοματεπώνυμο: Καθηγητής: Δ. ΣΟΛΩΜΟΣ Ο Κρητικός... Τρία ἀστροπελέκια ἐπέσανε, ἕνα ξοπίσω στ ἄλλο, πολὺ κοντὰ στὴν κορασιά, μὲ βρόντημα μεγάλο τὰ πέλαγα στὴν ἀστραπὴ κι ὁ οὐρανὸς ἀντήχαν, οἱ ἀκρογιαλιὲς καὶ τὰ βουνὰ μ ὅσες φωνὲς κι ἂν εἶχαν.... Σὰν πρῶτα ἐγὼ τὴν ἀγαπῶ καὶ θὰ κριθῶ μ αὐτήνη». «Ψηλὰ τὴν εἴδαμε πρωί τῆς τρέμαν τὰ λουλούδια, στὴ θύρα τῆς Παράδεισος ποὺ ἐβγῆκε μὲ τραγούδια ἔψαλλε τὴν Ἀνάσταση χαροποιὰ ἡ φωνή της, κι ἔδειχνεν ἀνυπομονιὰ γιὰ νὰ μπει στὸ κορμί της ὁ οὐρανὸς ὁλόκληρος ἀγρίκαε σαστισμένος, τὸ κάψιμο ἀργοπόρουνε ὁ κόσμος ὁ ἀναμμένος καὶ τώρα ὀμπρὸς τὴν εἴδαμε ὀγλήγορα σαλεύει ὅμως κοιτάζει ἐδῶ κι ἐκεῖ καὶ κάποιονε γυρεύει»).... καὶ ξετυλίζει ὀγλήγορα κάτι ποὺ ἐκεῖθε βγαίνει, κι ὀμπρός μου ἰδοὺ ποὺ βρέθηκε μία φεγγαροντυμένη. Ἔτρεμε τὸ δροσάτο φῶς στὴ θεϊκιὰ θωριά της, στὰ μάτια της τὰ ὁλόμαυρα καὶ στὰ χρυσὰ μαλλιά της.... Ἐκοίταξε τ ἀστέρια, κι ἐκεῖνα ἀναγαλλιάσαν, καὶ τὴν ἀχτινοβόλησαν καὶ δὲν τὴν ἐσκεπάσαν κι ἀπὸ τὸ πέλαο, ποὺ πατεῖ χωρὶς νὰ τὸ σουφρώνει, κυπαρισσένιο ἀνάερα τ ἀνάστημα σηκώνει, κι ἀνεῖ τσ ἀγκάλες μ ἔρωτα καὶ μὲ ταπεινοσύνη, κι ἔδειξε πάσαν ὀμορφιὰ καὶ πάσαν καλοσύνη. Τότε ἀπὸ φῶς μεσημερνὸ ἡ νύχτα πλημμυρίζει, κι ἡ χτίσις ἔγινε ναὸς ποὺ ὁλοῦθε λαμπυρίζει.... Δὲν εἶν ἀηδόνι, κρητικὸ ποὺ σέρνει, τὴ λαλιά του σὲ ψηλοὺς βράχους κι ἄγριους ὅπ ἔχει τὴ φωλιά του, κι ἀντιβουΐζει ὁλονυχτὶς ἀπὸ πολλὴ γλυκάδα ἡ θάλασσα πολὺ μακριά, πολὺ μακριὰ ἡ πεδιάδα, ὥστε ποὺ πρόβαλε ἡ Αὐγὴ καὶ ἔλιωσαν τ ἀστέρια, κι ἀκούει κι αὐτὴ καὶ πέφτουν της τὰ ρόδα ἀπὸ τὰ χέρια.... Λαλούμενο, πουλί, φωνή, δὲν εἶναι νὰ ταιριάζει, ἴσως δὲ σώζεται στὴ γῆ ἦχος ποὺ νὰ τοῦ μοιάζει δὲν εἶναι λόγια ἦχος λεπτός... δὲν ἤθελε τὸν ξαναπεῖ ὁ ἀντίλαλος κοντά του. Ἂν εἶν δὲν ἤξερα κοντά, ἂν ἔρχονται ἀπὸ πέρα σὰν τοῦ Μαϊοῦ τὲς εὐωδιὲς γιομίζαν τὸν ἀέρα, γλυκύτατοι, ἀνεκδιήγητοι... μόλις εἶν ἔτσι δυνατὸς ὁ Ἔρωτας καὶ ὁ Χάρος. -1-

Ε ρ ω τήσεις Α. Χαρακτηριστικές επιρροές που έχει δεχτεί το ποίημα από τον ρομαντισμό αποτελούν οι οραματισμοί του ήρωα με τις μεταφυσικές τους προεκτάσεις, η αγνή ερωτική αγάπη, η νοσταλγική διάθεση, το θέμα του θανάτου και της μεταμόρφωσης της ανθρώπινης ψυχής. Να εντοπίσετε ένα παράδειγμα για την κάθε περίπτωση και να το σχολιάσετε. Β1. Στο πλαίσιο της διακειμενικότητας που διέπει το ποίημα εντοπίζονται επιδράσεις της δημοτικής ποίησης. Να βρεθούν τρία διαφορετικά παραδείγματα δημοτικών επιρροών και να σχολιαστεί η λειτουργικότητά τους. μονάδες 15 Β2. Το ποίημα του Σολωμού διακρίνεται για τον έντονο λυρισμό που αποπνέει. Η πληθώρα εκφραστικών μέσων συμβάλλει καταλυτικά στη μουσικότητα του κειμένου. Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε δύο υπερβολές, δύο ηχητικές εικόνες και δύο περιπτώσεις με σχήμα υπερβατό. Γ. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους σε ένα κείμενο δύο παραγράφων (200-250 λέξεις). δὲν εἶναι λόγια ἦχος λεπτός... δὲν ἤθελε τὸν ξαναπεῖ ὁ ἀντίλαλος κοντά του. Ἂν εἶν δὲν ἤξερα κοντά, ἂν ἔρχονται ἀπὸ πέρα σὰν τοῦ Μαϊοῦ τὲς εὐωδιὲς γιομίζαν τὸν ἀέρα, γλυκύτατοι, ἀνεκδιήγητοι... μόλις εἶν ἔτσι δυνατὸς ὁ Ἔρωτας καὶ ὁ Χάρος. μονάδες 25 Δ. Το ποίημα που ακολουθεί περιστρέφεται γύρω από τις χαρακτηριστικές εικόνες του ελληνικού και μεσογειακού τοπίου: θάλασσα, ουρανό, ήλιο. Η κυρίαρχη αυτή αίσθηση της φύσης ζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας και τονώνει τη συναισθηματική μας διάθεση. α) Ποια στοιχεία της φύσης είναι κοινά στα δύο ποιήματα, πώς γίνονται αντιληπτά από τους αφηγητές και πώς συνοδεύουν τις ανθρώπινες ενέργειες; β) Κοινό εκφραστικό μέσο των δύο ποιημάτων είναι η προσωποποίηση. Να βρείτε δύο παραδείγματα σε κάθε ποίημα και να τα σχολιάσετε. Γιώργος Σαραντάρης «Ξυπνάμε και η θάλασσα ξυπνά μαζί μας» Ξυπνάμε και η θάλασσα ξυπνά μαζί μας Με όραση καινούρια προχωρούμε Η μέρα έχει μαιάνδρους Όπως η θάλασσα κύματα Στην καρδιά μας αδειάσαμε (προσωρινά) Την πόλη Εμείναμε με την εικόνα του ουρανού Ο ήλιος εμέτρησε τη γη μας Η μέρα τούτη όπου ξυπνήσαμε Με θάλασσα και κύματα Με όραση και μνήμη καθαρή Τόσο μεγάλωσε Που ο ήλιος δεν μπόρεσε να τη μετρήσει Που ο ήλιος δεν μπόρεσε να τη χωρέσει Γ. Σαραντάρης, Ποιήματα. Τομ. 5 Gutenberg Καλή επιτυχία -2-

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ' ΛΥΚΕΙΟΥ Α. Οραματισμοί του ήρωα με τις μεταφυσικές τους προεκτάσεις: «καὶ ξετυλίζει ὀγλήγορα κάτι ποὺ ἐκεῖθε βγαίνει, κι ὀμπρός μου ἰδοὺ ποὺ βρέθηκε μία φεγγαροντυμένη». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί μαρτυρούν του Σολωμού την ιδέα ότι ο ποιητής είναι αυτός που αποκαλύπτει αλήθειες- παρουσιάζουν οι εικόνες που έχουν σχέση με «ξετύλιγμα». Συχνά περιγράφει κάποιο αντικείμενο, ακόμη και ανθρώπινο σώμα, που αποκαλύπτει μια κρυμμένη όψη που ως τότε ήταν μέσα εκεί φυλακισμένη. Έτσι, λέξεις όπως μυστήριο και κρυφός επαναλαμβάνονται. Έχουμε μάλιστα παρατηρήσει μερικές εικόνες κρυμμένων πραγμάτων στον Κρητικό, όπως μια ανάμνηση που εμφανίζεται μπροστά του, το νερό να πετάγεται από το βράχο, οι εσώτατες σκέψεις του που τις διαβάζει η Φεγγαροντυμένη. Η πιο καθαρή περιγραφή μιας τέτοιας ανάδυσης του κρυφού είναι η περιγραφή της εμφάνισης της Φεγγαροντυμένης στο ποιήμά μας. Αγνή ερωτική αγάπη: «Σὰν πρῶτα ἐγὼ τὴν ἀγαπῶ καὶ θὰ κριθῶ μ αὐτήνη». Ο στίχος μαρτυρά την αληθινή, βαθιά, ειλικρινή αγάπη του ναυαγού για την καλή του, μια αγάπη που τον οδήγησε στην αναζήτησή της στον άλλο κόσμο την ώρα της Έσχατης Κρίσης, όχι για μια τελευταία συνάντηση μαζί της, αλλά για να κριθεί και να πετύχει την αιώνια ένωση τους. Νοσταλγική διάθεση: «Δὲν εἶν ἀηδόνι, κρητικὸ ποὺ σέρνει, τὴ λαλιά του σὲ ψηλοὺς βράχους κι ἄγριους ὅπ ἔχει τὴ φωλιά του, κι ἀντιβουΐζει ὁλονυχτὶς ἀπὸ πολλὴ γλυκάδα ἡ θάλασσα πολὺ μακριά, πολὺ μακριὰ ἡ πεδιάδα». Συντελείται η περιγραφή του φυσικού τοπίου της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Κρήτης με έντονα νοσταλγική διάθεση, αφού αποτελεί απόπειρα ερμηνείας του μαγικού, ανεκλάλητου ήχου. Θέμα του θανάτου και της μεταμόρφωσης της ανθρώπινης ψυχής: «ἔψαλλε τὴν Ἀνάσταση χαροποιὰ ἡ φωνή της, κι ἔδειχνεν ἀνυπομονιὰ γιὰ νὰ μπει στὸ κορμί της». Ο στίχος αποτελεί θρησκευτική επιρροή, καθώς γίνεται αναφορά στην εν σαρκί ανάσταση νεκρών, την οποία πιστεύει η Ορθόδοξη Εκκλησία. Β1. Έντονη διακειμενικότητα διαφαίνεται στο ποίημα του Σολωμού, καθώς αφθονούν οι γραμματολογικές του επιρροές. Η δημοτική ποίηση γίνεται συχνά αισθητή και συγκεκριμένα: Τρία ἀστροπελέκια ἐπέσανε, ἕνα ξοπίσω στ ἄλλο. Πρόκειται για το τριαδικό σχήμα, χαρακτηριστικό γνώρισμα της δημοτικής ποίησης, που στη συγκεκριμένη περίπτωση δημιουργούν μια έντονη ηχητική και οπτική εικόνα που κάνει ακόμη πιο επιβλητικό το τοπίο. στὴ θύρα τῆς Παράδεισος ποὺ ἐβγῆκε μὲ τραγούδια. Ο στίχος κάπως παραλλαγμένος «Την πόρτα της Παράδεισος» απαντάται στα δημοτικά τραγούδια. Επιβεβαιώνει την μετάβαση στον άλλο κόσμο, αφού οι νεκροί αναφέρουν την παρουσία της κοπέλας εκεί λίγο πριν τη Δευτέρα Παρουσία. Τότε ἀπὸ φῶς μεσημερνὸ ἡ νύχτα πλημμυρίζει. Πρόκειται για ανάλογη στη δημώδη παράδοσή μας παράσταση του αδιανόητου καθ υπερβολή και αποτελεί ένα από τα εκφραστικά μέσα με τα οποία συντελείται η ανιούσα κλιμάκωση της φωτοχυσίας, αφού η παρουσία της Φεγγαροντυμένης επιδρά στο φυσικό περιβάλλον και μετατρέπει το σκοτάδι σε φως. Β2. Το ποίημα του Σολωμού χαρακτηρίζεται αφηγηματικό, δραματικό και λυρικό. Ο τελευταίος χαρακτηρισμός του αφορά στην έντονη μουσικότητα που αποπνέει και επιτυγχάνεται μεταξύ άλλων και με την πληθώρα εκφραστικών μέσων. Κάποια από αυτά είναι οι υπερβολές, οι ηχητικές εικόνες, καθώς και η χρήση του σχήματος υπερβατό. Πιο αναλυτικά τα σχήματα αυτά συναντώνται: Υπερβολές: Τότε ἀπὸ φῶς μεσημερνὸ ἡ νύχτα πλημμυρίζει κι ἀντιβουΐζει ὁλονυχτὶς ἀπὸ πολλὴ γλυκάδα Ηχητικές εικόνες: Τρία ἀστροπελέκια ἐπέσανε, ἕνα ξοπίσω στ ἄλλο Δὲν εἶν ἀηδόνι, κρητικὸ ποὺ σέρνει, τὴ λαλιά του Σχήμα υπερβατό: τὰ πέλαγα στὴν ἀστραπὴ κι ὁ οὐρανὸς ἀντήχαν Ἂν εἶν δὲν ἤξερα κοντά, ἂν ἔρχονται ἀπὸ πέρα - 1 -

Σχολιασμός: Τα εκφραστικά μέσα προσδίδουν ζωντάνια και παραστατικότητα στο ποίημα, ενισχύουν το λυρικό του στοιχείο και διεγείρουν έντονα συναισθήματα. Πιο συγκεκριμένα με την υπερβολή στο πρώτο παράδειγμα ενισχύεται η ανιούσα κλιμάκωση της φωτοχυσίας και συντελείται η σταδιακή μετάβαση από μια φυσική σε μια μεταφυσική κατάσταση, αφού το απόλυτο σκοτάδι μετατρέπεται σε άπλετο φως. Η μυστηριακή μορφή της Φεγγαροντυμένης επιδρά στο φυσικό περιβάλλον επηρεάζοντας με την παρουσία της τη φυσική τάξη των πραγμάτων. Στη δεύτερη περίπτωση η νοσταλγική διάθεση του αφηγητή για την πατρίδα του παρομοιάζει τον ανακλάλητο ήχο με το κελάηδημα ενός κρητικού αηδονιού, του οποίου ο γλυκός ήχος συντροφεύει τις ανθρώπινες ψυχές όλη τη νύχτα. Με τις εικόνες κατορθώνει ο ποιητής να δημιουργήσει μια εντυπωσιακή σκηνογραφία, αφού τα τρία αστροπελέκια προσδίδουν αγριότητα στο ήδη ταραγμένο θαλασσινό τοπίο, ενώ παράλληλα βοηθούν το ναυαγό στον εντοπισμό της στεριά φωτίζοντας το νυχτερινό ουρανό. Από την πλευρά του το κρητικό αηδόνι με το οποίο παρομοιάζεται ο γλυκύτατος ήχος μαρτυρά πόσο είναι πραγματικά μαγευτικός, αφού το άκουσμα του αηδονιού γεννά ευχάριστες και μαγικές εντυπώσεις. Το υπερβατό είναι ένα εκφραστικό μέσο με το οποίο η εσκεμμένη παραβίαση της φυσικής σειράς των λέξεων έχει στόχο να δώσει έμφαση σε εκείνη που κάθε φορά προτάσσεται. Έτσι, στην πρώτη περίπτωση τονίζεται η βιαιότητα της αστραπής, ενώ στη δεύτερη δίνεται έμφαση στην άγνοια για την προέλευση του ήχου. Γ. Το απόσπασμα ξεκινάμε μια αποφατική παρομοίωση με την οποία για άλλη μια φορά αποκλείεται κάποιο άκουσμα οικείο που θα μπορούσε να εξηγήσει τον ήχο. Δεν είναι επομένως ανθρώπινα λόγια, καθώς μάλιστα η ιδιαίτερα εκλεπτυσμένη ποιότητά του αποδίδεται με τη μεταφορά «ήχος λεπτός». Η προέλευσή του γίνεται ακόμα πιο απόμακρη, εξωπραγματική, μεταφυσική, αφού δεν έχει αντίλαλο, πράγμα που δε συμβαίνει με κανέναν γνωστό, ανθρώπινο ήχο. Ακολούθως το υπερβατό στον επόμενο στίχο μαρτυρά την πλήρη άγνοια και αδυναμία προσδιορισμού, όχι πια του ενός, αλλά των πολλών ήχων που ξαφνικά πολλαπλασιάζονται. Αμέσως μετά ξεκινά μια αντίστροφη πορεία με την οποία επιχειρείται ο προσδιορισμός του ήχου μέσα από καταφατικές παρομοιώσεις με οικείες καταστάσεις. Αρχικά με την παρομοίωση «σὰν τοῦ Μαϊοῦ τὲς εὐωδιὲς», που αποτελεί και οσφρητική εικόνα παρουσιάζεται παραλληλισμός του ήχου με τις ευωδιές της άνοιξης στην καλύτερη της στιγμή, όταν το Μάιο η πλάση είναι ολανθισμένη. Το επίθετο «γλυκύτατοι» εκφράζει μεταφορικά το υπέροχο του ακούσματος, ενώ ο θρησκευτικός όρος «ανεκδιήγητοι» επιβεβαιώνει το εξωλογικό του ήχου, που δεν μπορεί να αποδοθεί με ανθρώπινες έννοιες. Η τελική παρομοίωση με τον Έρωτα και τον Χάρο αποδίδει την καταλυτική επιρροή που ασκεί στην ψυχολογία του ναυαγού. Ο έρωτας και ο θάνατος είναι δύο καταστάσεις στη ζωή του ανθρώπου που τον ορίζουν, αφού είναι αναπόφευκτες. Γεννούν έντονα συναισθήματα και προκαλούν δέος. Μάλιστα για το ναυαγό και οι δύο αυτές δυνάμεις συνυφαίνονται στο ίδιο πρόσωπο, αυτό της αγαπημένης του, καθώς ο έρωτας για αυτήν ενδυναμώνει την προσπάθεια σωτηρίας, ενώ ο θάνατός της θα τον αφανίσει σβήνοντας τον επίγειο παράδεισο. Δ. Η φύση αποτελεί διαχρονική πηγή έμπνευσης για την τέχνη. Τα δύο ποιήματα στρέφονται γύρω από τα στοιχεία της φύσης και την επιρροή της στην ανθρώπινη υπόσταση. α) Κοινά στοιχεία των δύο ποιημάτων αποτελούν η θάλασσα, τα κύματα, ο ουρανός και ο ήλιος το φως. Και στις δύο περιπτώσεις η φύση επιδρά καταλυτικά στον άνθρωπο. Στον Κρητικό είτε ως εκπρόσωπος της άλογης βίας δυσχεραίνει τις προσπάθειες για σωτηρία, αποπροσανατολίζει από το στόχο με τα μεταφυσικά δρώμενα είτε ως σύμμαχος γίνεται μάρτυρας όμορφων στιγμών, όπως τότε που ο ουρανός μαγεύεται από το τραγούδι της κοπέλας. Στο παράλληλο ποίημα η φύση έρχεται σε αντιδιαστολή με την πόλη, αναζωογονεί, αναγεννά τον άνθρωπο, τον συντροφεύει σε κάθε στιγμή, ξυπνά μνήμες έντονες, δυνατές, δείχνει νέα μονοπάτια. Η θάλασσα μάλιστα όπως και η ζωή παρουσιάζει «κύματα», δυσκολίες που η υπέρβασή τους απαιτεί αγώνες που δικαιώνουν, αφού το αποτέλεσμα είναι ο καθαρός και ηλιόλουστος ουρανός. β) Παραδείγματα προσωποποιήσεων: Κρητικός: ὁ οὐρανὸς ὁλόκληρος ἀγρίκαε σαστισμένος, ὥστε ποὺ πρόβαλε ἡ Αὐγὴ καὶ ἔλιωσαν τ ἀστέρια, κι ἀκούει κι αὐτὴ καὶ πέφτουν της τὰ ρόδα ἀπὸ τὰ χέρια. Παράλληλο ποίημα: θάλασσα ξυπνά μαζί μας, Που ο ήλιος δεν μπόρεσε να τη μετρήσει - 2 -

Τα φυσικά φαινόμενα αποκτούν ανθρώπινες διαστάσεις και υπόκεινται στους ανθρώπινους νόμους. Ο ουρανός μαγεύεται από το τραγούδι της κοπέλας και σταματά τις διαδικασίες της κρίσης για να απολαύσει τη στιγμή του γλυκού ακούσματος. Η αυγή προβάλλει υπό τους ήχους του κρητικού αηδονιού, που συντρόφευε τη νύχτα και υποκλίνεται στην γλυκύτητα αφήνοντας τα ρόδα να κυλήσουν από τα χέρια της μπροστά στο μεγαλείο του έμψυχου φυσικού όντος. Αντίστοιχα στο παράλληλο κείμενο η θάλασσα ξυπνά με τη ζωή, καθώς οι αντιξοότητες, τα εμπόδια που συναντά κανείς στο μονοπάτι της ζωής μπορεί να υψώνονται σαν τα κύματα της θάλασσας και να κινδυνεύουν να μας «πνίξουν», αλλά με σθένος, ψυχική δύναμη, επιμονή και υπομονή μπορεί να επέλθει η γαλήνη, η ηρεμία και να προβάλλει ο ήλιος. Ένας ήλιος που δεν φτάνει να μετρήσει την όραση και τις μνήμες που αυτός ως πηγή ζωής χαρίζει στους ανθρώπους, ένας ήλιος που αποτελεί την αφετηρία κάθε νέου ξεκινήματος και σηματοδοτεί την πορεία μέσα στη ζωή. Φύση και άνθρωπος, λοιπόν είναι αναπόσπαστα δεμένοι, παρουσιάζουν μια σχέση αλληλεξάρτησης, καθώς η συμπεριφορά του ενός έχει αντίκτυπο στον άλλο. Δεν είναι παράλογο επομένως το γεγονός ότι ο άνθρωπος δανείζεται στοιχεία της φύσης για να περιγράψει τις διάφορες εκφάνσεις της ζωής του, αφού οι εναλλαγές του φυσικού τοπίου διαμορφώνουν την ψυχολογική διακύμανση του ανθρώπου. - 3 -