ΠΑΤΡΑ 2014 Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας Πτυχιακή εργασία με θέμα: Υδρογεωλογική και Περιβαλλοντική Μελέτη της Λεκάνης του Πάμισου, Δυτικής Θεσσαλίας Χαράλαμπος Γιαμάς, Α.Μ.06018
Τίτλος Εργασίας: Υδρογεωλογική και Περιβαλλοντική Μελέτη της Λεκάνης του Πάμισου, Δυτικής Θεσσαλίας Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ελένη Ζαγγανά Εργαστήριο Υδρογεωλογίας,Τομέας Εφαρμοσμένης Γεωλογίας & Γεωφυσικής, Τμήμα Γεωλογίας Π.Π. 2
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η ανάθεση της εργασίας αυτής έγινε από την κα Ελένη Ζαγγανά, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Από την θέση αυτή, θα ήθελα να την ευχαριστήσω για την ανάθεση της εργασίας και την ευκαιρία που μου έδωσε να δουλέψω σε ένα πεδίο με μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον, την καθοδήγησή της κατά την εκπόνησή της και την βοήθειά της στην συλλογή του απαραίτητου βιβλιογραφικού υλικού. Ευχαριστώ επίσης τον υποψήφιο Διδάκτορα Παναγιώτη Τσερόλα για την πολύτιμη βοήθειά του καθ όλη την διάρκεια εκπόνησης της εργασίας, τον πτυχιούχο Γεωλόγο Φλώρο Γεώργιο και την πτυχιούχο Γεωλόγο Κοντογιαννάτου Τρισεύγενη για την πολύτιμη βοήθεια τους στις εργαστηριακές αναλύσεις και στην χρήση του GIS αντίστοιχα. 3
Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή.. 6 1.1 Γενικά στοιχεία...6 1.2 Υδατικό διαμέρισμα Θεσσαλία 7 1.3 Υδρολογικά χαρακτηριστικά Υδατικού Διαμερίσματος..8 1.4 Γεωλογία Γεωμορφολογία Υδατικού διαμερίσματος..11 1.5 Κλίμα Υδατικού Διαμερίσματος.. 13 2. Πάμισος Ποταμός...15 2.1 Γενικά Στοιχεία. 15 2.2 Λεκάνη απορροής Πάμισου...16 2.3 Γεωλογία..17 2.4 Κλιματικά Χαρακτηριστικά..25 2.5 Υδρολογικά Υδρογεωλογικά Στοιχεία..30 3. Γεωμορφολογία.....31 4. Υδροχημεία....34 5. Συμπεράσματα. 39 6. Βιβλιογραφία... 40 4
Περίληψη Στα πλαίσια της παρούσας πτυχιακής εργασίας μελετήθηκαν οι υδρογεωλογικές και υδροχημικές συνθήκες που επικρατούν στα επιφανειακά ύδατα του ποταμού Πάμισου στο Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας. Στο πρώτο μέρος, γίνεται αναφορά στο Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας και περιγράφονται τα υδρολογικά, γεωμορφολογικά και γεωλογικά χαρακτηριστικά του. Στο δεύτερο μέρος, παρουσιάζονται τα φυσικά όρια του ποταμού, γίνεται εκτενής αναφορά στην γεωλογική ενότητα της Δυτικής Θεσσαλίας αλλά και της γεωτεκτονικής Ζώνης της Πίνδου που ανήκει καθώς και διάφορα κλιματικά και υδρολογικά υδρογεωλογικά στοιχεία. Στο τρίτο μέρος παρατίθενται χάρτες ισοϋψών, γεωμορφολογίας και τοπογραφικών κλίσεων του ποταμού Πάμισου. Στο τελευταίο μέρος, γίνεται αναφορά στην υδροχημική έρευνα και ανάλυση των μετρήσεων που πραγματοποιήθηκαν σε 6 σημεία του ποταμού και με την βοήθεια των διαγραμμάτων Piper τα νερά κατατάσσονται στην ομάδα οξυανθρακικών γαιοαλκαλικών νερών. Abstract The frame of the present under graduated thesis the hydrogeological and hydrochemical conditions that prevail in surface waters of Pamisos region in Water District of Thessaly. The first part refers to the Thessaly Water District and describes the hydrological, geomorphological and geological features. The second part presents the catchment area of the river and being a detailed report on the geological section of western Thessaly and the geotectonic zone of Pindos which owned. Also, it reports climatic and hydrological-hydrogeological informations. In the third part, there are maps of river Pamisos which present contours, geomorphology and topographic slopes. In the last part, 6 surface water samples from the river are collected and analyzed. According to Piper Diagram, the waters are classified as geo-alkaline with elevated alkaline percentage. 5
1.Εισαγωγή 1.1 Γενικά στοιχεία Η λεκάνη απορροής του ποταμού Πάμισου βρίσκεται το Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας. Η περιοχή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι αποτελεί τη μεγαλύτερη πεδινή έκταση της χώρας και συγκεντρώνει όλα τα είδη των υδατικών καταναλώσεων, δηλαδή, ύδρευση, άρδευση και βιομηχανική χρήση. Αποτελεί μια περιοχή όπου οι ασχολίες του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού σχετίζονται με τον πρωτογενή τομέα, ο οποίος περιορίζεται, σχεδόν κατ αποκλειστικότητα, στην γεωργία. Για το λόγο αυτό, οι αρδευτικές ανάγκες παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στα τεκταινόμενα της περιοχής, τόσο από οικονομική άποψη, όσο και από κοινωνικοπολιτική. Κατά συνέπεια, η μελέτη των υδατικών πόρων της περιοχής αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και κρίσιμο αντικείμενο. Από γεωγραφική άποψη, η Θεσσαλία ανήκει στο κεντρικό τμήμα της χώρας με εξαιρετικά πλούσια φυσιογραφία, διαθέτοντας τόσο πεδινές όσο και ορεινές παραλιακές εκτάσεις. Περιλαμβάνει ολόκληρο το νομό Λάρισας, τους νομούς Μαγνησίας, Τρικάλων και Καρδίτσας. Ορίζεται βόρεια από τον Όλυμπο, τα Πιέρια και τα Καμβούνια όρη, δυτικά από την οροσειρά της Πίνδου, από τη νότια Πίνδο και το όρος Όθρης και ανατολικά από το Αιγαίο Πέλαγος. Εικόνα 1. Τοπογραφικός Χάρτης Θεσσαλίας (Μαμάσης, Κουτσογιάννης 1996) 6
1.2 Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας Το υδατικό διαμέρισμα συμπίπτει σχεδόν με το αντίστοιχο γεωγραφικό και αποτελεί ένα από τα 14 Υδατικά διαμερίσματα της χώρας (ή υδατικό διαμέρισμα GR08). Εκτείνεται στο μεγαλύτερο τμήμα του εντός της Περιφέρειας Θεσσαλίας, ενώ περιλαμβάνει μικρό μέρος της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, και ελάχιστο μέρος των Περιφερειών Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας. Η συνολική επιφάνειά του είναι ίση με 13.136 km 2 και το μέσο υψόμετρο είναι ίσο με 427,5 m. Διοικητικά, εμπίπτει στην περιοχή ευθύνης της Διεύθυνσης Υδάτων της αποκεντρωμένης διοίκησης Θεσσαλίας Στερεάς Ελλάδας. Εικόνα 2. Υδατικά Διαμερίσματα Ελλάδας: Δυτικής Πελοποννήσου (01), Βόρειας Πελοποννήσου (02), Ανατολικής Πελοποννήσου (03), Δυτικής Στερεάς Ελλάδας (04), Ηπείρου (05), Αττικής (06), Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (07), Θεσσαλίας (08), Δυτικής Μακεδονίας (09), Κεντρικής Μακεδονίας (10), Ανατολικής Μακεδονίας (11), Θράκης (12), Κρήτης (13), Νήσων Αιγαίου (14)( http://www.geo.auth.gr/763/ch9.htm) 7
1.3 Υδρολογικά Χαρακτηριστικά Υδατικού Διαμερίσματος Επιφανειακοί Υδατικοί πόροι Το Υδατικό Διαμέρισμα της Θεσσαλίας περιλαμβάνει δύο κύριες υδρολογικές λεκάνες, του Πηνειού με έκταση 11.062 Km 2 και των ρεμάτων Αλμυρού - Πηλίου με έκταση 2.079 Km 2. Σύμφωνα με τις αρχές της Οδηγίας Πλαίσιο (Οδηγία 2000/60/ΕΚ) τα υδάτινα σώματα (ΥΣ) που έχουν οριοθετηθεί στο Υδατικό Διαμέρισμα είναι : 72 ποτάμια υδάτινα σώματα με μέσο μήκος 19,3 Km ( το συνολικό μήκος του υδρογραφικού δικτύου ανέρχεται σε περίπου 1.378 Km), 3 λιμναία υδάτινα σώματα με μέση επιφάνεια 15,1 Km 2 (ταμιευτήρας Σμοκόβου, ταμιευτήρας Αργυροπουλίου και λίμνη Κάρλα) και 8 παράκτια υδάτινα σώματα με συνολική έκταση 938,9 Km 2 (Εικ. 3). Ο Πηνειός με τους παραποτάμους του είναι ο μόνος μεγάλης ροής ποταμός που διαρρέει το Υδατικό Διαμέρισμα και τα νερά του χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο για άρδευση και πρόσληψη πόσιμου νερού. Οι πιο σημαντικοί παραπόταμοι είναι: προς τα νότια ο Ενιπέας, ο Σοφαδίτης, ο Φαρσαλιώτης και ο Καλέτζης, προς τα δυτικά και νοτιοδυτικά ο Πάμισος (ή Πλιούρης), ο Πορταϊκός και το Μουργάνη και στο βόριεο μέρος ο Ληθαίος, ο Νεοχωρίτης και ο Τιταρήσιος (Εικ. 3). Η σημαντικότερη χρήση του νερού στη Θεσσαλία είναι αρδευτική. Σε ότι αφορά τα έργα επιφανειακής ταμίευσης, μέχρι σήμερα έχουν κατασκευαστεί και τεθεί σε λειτουργία μόνο οι ταμιευτήρες Πλαστήρα και Σμοκόβου. Από το φράγμα Πλαστήρα εκτρέπονται τα νερά Ταυρωπού (παραποτάμου του Αχελώου) από το Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Στερεάς Ελλάδας προς το Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας για άρδευση, ύδρευση αλλά και για παραγωγή ενέργειας. Εικόνα 3. Κύρια έργα εκτροπής νερών, υδατικά έργα ταμίευσης και παραγωγής ενέργειας στο Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας (ΥΠΕΚΑ 2011ι) 8
Οι υπόλοιπες υπολεκάνες στις οποίες έχουν μελετηθεί ή προγραμματιστεί σημαντικά έργα για την εκμετάλλευση των υδατικών πόρων είναι οι ακόλουθες: Στην νότια περιοχή της λεκάνης του Πηνειού: Υπολεκάνη Ενιπέα ανάντη της θέσης Φράγματος Παλιοδερλί, με έκταση 427.6 Km 2 Στη δυτική περιοχή της λεκάνης του Πηνειού: i. Υπολεκάνη Πλιούρη (Παμίσου), ανάντη της θέσης φράγματος Μουζακίου, με έκταση 248.06 Km 2, ii. Υπολεκάνη Πορταϊκού ανάντη της θέσης φράγματος Πύλης, με έκταση 133,8 km 2 και iii. Υπολεκάνη Πηνειού ανάντη της θέσης φράγματος Κρύας Βρύσης, με έκταση 952,7 km 2. Στη βόρεια περιοχή της λεκάνης του Πηνειού: i. Υπολεκάνη Ληθαίου, ανάντη της θέσης φράγματος Θεόπετρας, με έκταση 127,8 km 2, ii. Υπολεκάνη Νεοχωρίτη, ανάντη της θέσης φράγματος Νεοχωρίου, με έκταση 170,7 km 2, iii. Υπολεκάνη Τιταρήσιου, ανάντη της θέσης φράγματος Καλούδας, με έκταση 466,5 km 2 και iv. Υπολεκάνη Ελασσονίτικου, ανάντη της θέσης φράγματος Παλαιομονάστηρου, με έκταση 209,8 km 2. Υπόγειοι Υδατικοί Πόροι Στο Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας αναπτύσσονται σημαντικοί προσχωματικοί υδροφορείς, αλλά και μεγάλες καρστικές υδρογεωλογικές ενότητες. Όσον αφορά στην πρώτη κατηγορία υδροφορέων, η πεδιάδα της Θεσσαλίας διαχωρίζεται σε δύο κύριες υδρογεωλογικές λεκάνες, της δυτικής και ανατολικής Θεσσαλίας. Οι δύο λεκάνες διαχωρίζονται με λοφώδη περιοχή νεογενών αποθέσεων, που θεωρείται ξεχωριστή υδρογεωλογική ενότητα. Στη δυτική Θεσσαλία,, αναπτύσσονται οι ακόλουθες προσχωματικές υδροφορίες (Καλέργη 1970): Κώνοι Πηνειού-Πορταϊκού-Παμίσου, στο δυτικό-βορειοδυτικό τμήμα της πεδιάδας, με υψηλού δυναμικού φρεάτιο υδροφορέα, που τροφοδοτείται από τις διηθήσεις των τριών ποταμών αλλά και από την κατείσδυση της βροχής, ενώ μέρος των διηθήσεων επανέρχεται στην επιφάνεια μέσω μεγάλων αλλουβιακών πηγών. Κώνος Σοφαδίτη, στον ομώνυμο ποταμό, με υψηλού δυναμικού φρεάτιο υδροφορέα, που μεταπίπτει σε υπό πίεση και τροφοδοτείται από τις διηθήσεις του ποταμού. Υπόλοιπο δυτικής πεδιάδας, με πολλούς επάλληλους υπό πίεση υδροφορείς που τροφοδοτούνται κυρίως από τους κώνους των παραποτάμων του Πηνειού, με βραδύτατο όμως ρυθμό, πράγμα που δυσχεραίνει την επαναπλήρωση των ποσοτήτων νερού που αντλούνται. Στη ανατολική Θεσσαλία αναπτύσσονται οι ακόλουθες προσχωματικές υδροφορίες: Λεκάνη Τυρνάβου, που σχηματίστηκε από τις αδρομερείς αποθέσεις του ποταμού Τιταρήσιου και εμφανίζει ένα φρεάτιο υδροφορέα, ο οποίος στα ανατολικά μεταπίπτει σε υποπίεση, ενώ η κύρια τροφοδοσία γίνεται μέσω των διηθήσεων του Τιταρίσιου και δευτερευόντως από την κατείσδυση της βροχόπτωσης. 9
Υπόλοιπη λεκάνη ανατολικής Θεσσαλίας (Λάρισα - Κάρλα), με βαθείς υπό πίεση υδροφορείς, με βραδεία τροφοδοσία, κυρίως από τις υπόγειες πλευρικές μεταγγίσεις του κώνου του Τιταρήσιου. Στη λοφώδη περιοχή Ταουσάνης αναπτύσσονται μόνο ανομοιογενή και ασυνεχή υδροφόρα στρώματα με εξαιρετικά δυσχερείς συνθήκες τροφοδοσίας, η οποία γίνεται κυρίως από την κατεισδύουσα βροχόπτωση. Στην περίμετρο των δύο τμημάτων της Θεσσαλικής Πεδιάδας αναπτύσσονται κατά τόπους σημαντικές καρστικές υδρογεωλογικές ενότητες, που σήμερα αποδίδουν μεγάλες ποσότητες νερού. Οι ενότητες αυτές αναπτύσσονται στους ανθρακικούς σχηματισμούς των γεωτεκτονικών ζωνών Πίνδου, Πελαγονική και Υποπελαγονική. Οι κυριότερες καρστικές ενότητες είναι: Καρστική ενότητα Κόζιακα. Αναπτύσσεται σε λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθους έκτασης περί τα 200 km 2. Εκφορτίζεται μέσω πηγών που τοποθετούνται στο ανατολικό τμήμα της ενότητας, προς τη Θεσσαλική πεδιάδα, κυριότερες από τις οποίες είναι της Γκούρας και του Ξυνοπάροικου, μέσης παροχής 1 m 3 /s. Η συνολική μέση υπόγεια απορροή είναι περίπου 3-4 m3/s και εμφανίζεται στις κοίτες των ποταμών Πορταϊκού και Παμίσου. Καρστική ενότητα κρυσταλλικών ασβεστόλιθων κεντρικής Θεσσαλίας. Περιλαμβάνει τους καρστικούς σχηματισμούς Κουτσόχερου Δαμασίου - Τυρνάβου και τα καρστικά τμήματα Βούλας και Κεραμιδιού. Έχει έκταση περί τα 400 km 2. Η κύρια καρστική ενότητα Τυρνάβου εκφορτίζεται από τις πηγές Μάτι Τυρνάβου και Αγίας Άννας προς βορρά και Αμυγδαλιάς προς τα στενά Καλαμακίου του Πηνειού. Οι μικρές καρστικές ενότητες εκφορτίζονται από τις πηγές Βούλας, Κλοκωτού, Κεραμιδιού και Μεταμόρφωσης. Η μέση παροχή των παραπάνω πηγών ανέρχεται σε 3,2 m 3 /s. Καρστική ενότητα Μαυροβουνίου-Πηλίου (Κάρλας). Περιλαμβάνει τα κράσπεδα της παλιάς λίμνης Κάρλας και αποτελείται από κρυσταλλικούς ασβεστόλιθους. Έχει έκταση περί τα 350 km 2. Η καρστική ενότητα εκφορτίζεται προς το Αιγαίο Πέλαγος στα ανατολικά, με υποθαλάσσιες πηγές, και προς νότο μέσω της μεγάλης υφάλμυρης παράκτιας πηγής. Η συνολική μέση υπόγεια απορροή είναι περίπου 2-3 m 3 /s. Καρστική ενότητα Όσσας - Κάτω Ολύμπου. Περιλαμβάνει τους ασβεστόλιθους του τεκτονικού παραθύρου Όσσας και Ολύμπου. Έχει έκταση περίπου 170 km 2. H καρστική ενότητα εκφορτίζεται κυρίως από τις πηγές των Τεμπών, που αναβλύζουν στις δύο κοίτες του ποταμού Πηνειού (πηγές Αφροδίτης, Αγίας Παρασκευής, Νυμφών κλπ.). Ένα μέρος του Κάτω Ολύμπου εκφορτίζεται προς τα βόρεια στο πεδινό παράκτιο τμήμα της Κατερίνης. Οι μετρήσεις των κύριων πηγών των Τεμπών δίνουν μέση τιμή 1,0 m 3 /s. Καρστική ενότητα νότιων ασβεστολιθικών εμφανίσεων πεδιάδας Θεσσαλίας. Περιλαμβάνει επιμέρους μικρές καρστικές ενότητες, που εκφορτίζονται μέσω μικρών πηγών στην περίμετρο τους. Εδώ συναντώνται οι μικρές καρστικές μάζες Φαρσάλων, Κρατών, Ορφανών, Εκκάρας - Βελεσιωτών, Μύρων και Βελεστίνου. Η έκταση των ανθρακικών αυτών εμφανίσεων είναι περί τα 280 km 2. 10
Καρστικό σύστημα βόρειας Όθρυος. Περιλαμβάνει τις βόρειες απολήξεις του ομώνυμου βουνού. Οι νότιες απολήξεις εκφορτίζονται στο Υδατικό Διαμέρισμα Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας, στην περιοχή Λαμίας και Στυλίδας. Ένα μικρό τμήμα ανθρακικών εμφανίσεων της βόρειας Όθρυος, που ανήκει στο Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας, πρέπει να εκφορτίζεται εκτός διαμερίσματος προς νότο. Η έκταση του καρστικού συστήματος είναι 260-300 km 2. Η εκφόρτιση του συστήματος, εκτός του τμήματος που κινείται προς τα νότια, γίνεται μέσω μικρών πηγών στα βόρεια και ανατολικά (πλατάνου, Σούρπης, Αγίας Τριάδας). Οι πηγές Πλατάνου και Σούρπης είναι υφάλμυρες. Στον Όρμο της Σούρπης εξέρχονται επίσης υποθαλάσσιες πηγές. Καρστικό σύστημα Ολύμπου. Περιλαμβάνει το τμήμα του όρους Όλυμπος που ανήκει στη Θεσσαλία και έχει έκταση περί τα 70-80 km 2. Η εκφόρτιση του πραγματοποιείται προς τα βορειοανατολικά στην πεδιάδα της Κατερίνης. Καρστικό σύστημα Πίνδου. Περιλαμβάνει τους λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθους της Πίνδου στην περιοχή Τρικάλων που ανήκουν στο διαμέρισμα της Θεσσαλίας. Η έκταση της εμφάνισης εντός του διαμερίσματος είναι 75-80 km 2. Η κύρια εκφόρτιση του συστήματος γίνεται προς νότο και δυσμάς, εκτός του διαμερίσματος, ενώ ένα τμήμα προς τα ανατολικά εκφορτίζεται μέσω μικρών πηγών εντός της κοίτης των ρεμάτων του Πηνειού. Από τις υδρογεωλογικές ενότητες της Θεσσαλίας, οι ποσότητες νερού που μπορούν να αντληθούν έχουν υπολογιστεί σε 450 εκατομμύρια κυβικά ετησίως. Από αυτά, τα 390 εκατομμύρια κυβικά θεωρούνται ότι ανήκουν στο πρακτικά εκμεταλλεύσιμο υπόγειο δυναμικό. Η μείωση αυτή οφείλεται στον συνυπολογισμό και άλλων παραγόντων όπως συνεκτίμηση του κόστους άντλησης, προστασίας υπογείων υδροφορέων από υφαλμύρυνση, προστασία περιοχών προοριζομένων για υδρεύσεις και αντικατάσταση υπογείων υδάτων από επιφανειακά (Μαρίνος κ.ά., 1995 σελ Κ7-49). 1.4 Γεωμορφολογία - Γεωλογία υδατικού διαμερίσματος Το υδατικό διαμέρισμα παρουσιάζει απλή γεωμορφολογική εικόνα, με τα ορεινά τμήματά στις περιφερειακές περιοχές και τα πεδινά στις κεντρικές. Υπάρχουν πέντε ορεινοί όγκοι, μεταξύ των οποίων ο Όλυμπος με υψόμετρο 2917m. Το πεδινό τμήμα χωρίζεται από τα Χαλκηδόνια όρη σχηματίζοντας δύο μεγάλα πεδινά τμήματα: το ανατολικό και το δυτικό. Οι δύο αυτές ενότητες είναι ανεξάρτητες από υδρογεωλογική άποψη. Το μέσο υψόμετρο του διαμερίσματος είναι 285m. Τα γεωγραφικά όρια του ανατολικού τμήματος της Θεσσαλικής πεδιάδας είναι : Βόρεια από τον Κάτω Όλυμπο και την Όσσα, Ανατολικά από το Μαυροβούνι και το βόρειο Πήλιο, όπου διέρχονται οι ποταμοί Πηνειός και Τιταρίσιος Νότια και νοτιοδυτικά από τα Χαλκηδόνια όρη στην όποια υπάρχει λίμνη Κάρλα, και Βορειοδυτικά το Ζάρκο 11
Το δυτικό τμήμα της Θεσσαλικής πεδιάδας οριοθετείται: Ανατολικά από τα Χαλκιδόνια όρη Βορειοανατολικά από το Ζάκρο Βόρεια από τα Χάσια και τα Αντιχάσια όρη Δυτικά από το Κερκέτιον όρος (Κόζιακα) Νότια από το Ναθράκιο, τους πρόποδες του όρους Τυμφρηστός και την λίμνη Ξυνιά Σύμφωνα με Παπανικολάου (1986), κατά Λέκκα (1986), στο υδατικό διαμέρισμα της Θεσσαλίας αναπτύσσονται αλπικοί σχηματισμοί, που μπορούν να καταταγούν σε τέσσερις μεγάλες γεωτεκτονικές ενότητες. Πρόκειται για την ενότητα της Ανατολικής Ελλάδας, την ενότητα της Δυτικής Θεσσαλίας, τη Ζώνη της Πίνδου και τους Οφιόλιθους της Βόρειας Πίνδου. Εικόνα 4. Χωρική τοποθέτηση των διαφόρων γεωτεκτονικών ενοτήτων (Ψωμάς 2012) Συνοπτικά, τα χαρακτηριστικά τους είναι τα παρακάτω. Ενότητα Ανατολικής Ελλάδας: Αναπτύσσεται στις ορεινές ανατολικές περιοχές. Περιλαμβάνει κυρίως κρυσταλλικούς ασβεστόλιθους και μάρμαρα, αλλά και γνεύσιους, σχιστόλιθους και αμφιβολίτες. Ενότητα Δυτικής Θεσσαλίας: Αναπτύσσεται στη μεσοδυτική περιοχή και κατά κύριο λόγο στο όρος Κόζιακας. Περιλαμβάνει ασβεστόλιθους, σχιστοκερατόλιθους, οφιόλιθους, ραδιολαρίτες 12
Ζώνη της Πίνδου: Αναπτύσσεται στις ορεινές δυτικές περιοχές. Περιλαμβάνει κυρίως ασβεστόλιθους, αλλά και φλύσχη από εναλλαγές στρωμάτων πηλιτών και ψαμμιτών. Οφιόλιθοι Βόρειας Πίνδου: Αναπτύσσονται στην περιοχή βόρεια της γέφυρας του Μουργκανίου. Τεκτονικά είναι τοποθετημένοι πάνω στο φλύσχη της Πίνδου. Επιπλέον, εκτός από τους αλπικούς σχηματισμούς, η περιοχή μελέτης περιλαμβάνει μολασσικές, Νεογενείς και Τεταρτογενείς αποθέσεις (Κοινοπραξία Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Κεντρικής & Δυτικής Ελλάδος, 2005β). Μολασσικές αποθέσεις: Ανήκουν στη λεγόμενη Μεσοελληνική Αύλακα. Εκτείνονται κυρίως βόρεια και βορειοανατολικά. Παράλληλα, αποτελούν το υπόβαθρο των νεογενών και των Τεταρτογενών σχηματισμών. Περιλαμβάνουν συνεκτικά κροκαλοπαγή, μάργες, ψαμμίτες και ασβεστόλιθους. Νεογενείς αποθέσεις: Καταλαμβάνουν την κεντρική πεδινή περιοχή και, συνήθως, επικαλύπτονται από τις Τεταρτογενείς αποθέσεις. Αποτελούνται από ιζήματα Πλειοκαινικής - Μειοκαινικής ηλικίας, με προέλευση κυρίως λιμνοθαλάσσια ή αβαθούς θάλασσας. Περιλαμβάνουν μάργες, αργίλους, κροκαλοπαγή, ψαμμίτες, άμμους, μαργαϊκούς και τραβερτινοειδείς ασβεστόλιθοους, σε στρωματογραφικές εναλλαγές ή αμιγείς ορίζοντες. Το μέγιστο πάχος τους μπορεί να είναι λίγες εκατοντάδες μέτρα. Τεταρτογενείς αποθέσεις: Καλύπτουν τις πεδινές περιοχές και, συνήθως, υπέρκεινται των Νεογενών αποθέσεων. Προέρχονται από αλλουβιακές αποθέσεις, προσχώσεις πεδινών ζωνών, ποταμοχειμάρριες αναβαθμίδες, πλευρικά κορήματα και κώνους κορημάτων. Δηλαδή, είναι προϊόντα διάβρωσης και αποσάθρωσης παλαιότερων σχηματισμών. Περιλαμβάνουν άμμους, αμμούχες αργίλους, ιλυώδεις άμμους, πηλούς, χάλικες, ψηφίδες, λατύπες, κροκάλες, ημισυνεκτικούς ψαμμίτες, ψηφιδοπαγή και κροκαλοπαγή σε προσμίξεις ή ακανόνιστες εναλλαγές στρώσεων. Το πάχος τους φτάνει τα λίγες δεκάδες μέτρα. 1.5 Κλίμα Υδατικού Διαμερίσματος Βασικές πηγές πληροφοριών και δεδομένων για το κλίμα του υδατικού διαμερίσματος αλλά και για την ευρύτερη περιοχή μελέτης, αποτελούν το Εθνικό Πρόγραμμα Διαχείρισης και Προστασίας των Υδατικών Πόρων της χώρας (Κουτσογιάννης κ.α., 2008) καθώς και η Έκθεση Επιφανειακής Υδρολογίας της Α Φάσης της μελέτης Ανάπτυξη Συστημάτων και Εργαλείων Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Υδατικών Διαμερισμάτων Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας, Ηπείρου, Θεσσαλίας και Αττικής: Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας (08) (Κοινοπραξία Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Κεντρικής & Δυτικής Ελλάδος, 2005α). Σύμφωνα με τα παραπάνω, το δυτικό τμήμα του υδατικού διαμερίσματος της Θεσσαλίας έχει ηπειρωτικό κλίμα στην κεντρική πεδινή περιοχή και ορεινό κλίμα στις ορεινές περιμετρικές περιοχές. Η μέση ετήσια θερμοκρασία έχει υπολογιστεί σε 14.3 C. Η μέση ελάχιστη είναι ίση με 5 C και η μέση μέγιστη 16,4 C. Το ετήσιο θερμομετρικό εύρος, επομένως προκύπτει σχεδόν 12 C. Οι 13
πιο θερμοί μήνες είναι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος και οι πιο ψυχροί ο Ιανουάριος, ο Φεβρουάριος και ο Δεκέμβριος. Οι παγετοί είναι συχνοί και εμφανίζονται κατά την περίοδο Νοεμβρίου Απριλίου. Το ύψος των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων στο υδατικό διαμέρισμα είναι σχετικά μεγάλο στα δυτικά, στη συνέχεια μειώνεται στο πεδινό τμήμα και αυξάνεται πάλι στο ορεινό ανατολικό τμήμα. Ενδεικτικές τιμές της ετήσιας βροχόπτωσης είναι 468 mm στο σταθμό Λάρισας, 550 mm στο σταθμό Τυρνάβου και 1.142 mm στον πιο ορεινό σταθμό του Μουζακίου. Στο σύνολο του διαμερίσματος, η μέση ετήσια επιφανειακή βροχόπτωση εκτιμάται σε 678 mm. Οι πιο βροχεροί μήνες είναι από τον Οκτώβριο ως τον Ιανουάριο, ενώ οι πιο ξηροί ο Ιούλιος και Αύγουστος. Οι χιονοπτώσεις είναι συνηθισμένες, ιδιαίτερα στα ορεινά του διαμερίσματος, και γίνονται πιο έντονες από τα νότια προς τα βόρεια και από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Εικόνα 5. Ύψος ετήσιας βροχόπτωσης στον Ελλαδικό χώρο. (ΥΠΕΚΑ 2008) 14
2. ΠΑΜΙΣΟΣ ΠΟΤΑΜΟΣ 2.1 Γενικά στοιχεία Ο χείμαρρος Πάμισος (Παλιούρης ή Μπλιούρης) πηγάζει από την οροσειρά της Πίνδου, στον νομό Καρδίτσας και ρέει βορειοανατολικά. Στην συνέχεια, στρεφόμενος ανατολικά διασχίζει τη δυτική πεδιάδα της Θεσσαλίας, ρέει παράλληλα προς τον ποταμό Πηνειό και αφού ενισχυθεί από μικρότερα υδάτινα ρεύματα συμβάλλει με τον Πηνειό (πριν το Στενό Ζάρκου-Τίτανου), νότια της κωμόπολης Φαρκαδώνας, στο νομό Τρικάλων. Έχει μήκος ροής 60 Km. Το φυσικό περιβάλλον της περιοχής του Πάμισου χαρακτηρίζεται από την πεδινή παρόχθια δασική έκταση ενώ το ανθρωπογενές περιβάλλον αποτελείται από αγροτικές εκτάσεις και κατοικημένες περιοχές. Η χλωρίδα της περιοχής αποτελείται κυρίως από πλατάνια, λεύκες, ιτιές και ακακίες και παρουσιάζει σχετικά πλούσια πανίδα. Όσο αναφορά τον τομέα της προστασίας, έχουν εκπονηθεί διάφορα προγράμματα που επικεντρώνονται στην προστασία των νερών του χειμάρρου αλλά και των ιδιαίτερων δασικών οικοσυστημάτων. Στις χρήσεις γης της ευρύτερης περιοχής του Πάμισου περιλαμβάνονται: δάση, αγροί, πεδινές εκτάσεις, βοσκότοποι και καλλιέργειες. Τα νερά του Πάμισου εκμεταλλεύονται εξολοκλήρου για άρδευση καλλιεργειών, ενισχύουν τα νερά του ποταμού Πηνειού και διακλαδώνονται με τα νερά του Πορταϊκού ποταμού στο Θεσσαλικό Κάμπο. Ωστόσο, η έλλειψη έργων επιφανειακής ταμίευσης, εκτός των έργων Πλαστήρα και Σμοκόβου, έχει συμβάλει στην έντονη ταπείνωση της στάθμης του υδροφόρου ειδικά κατά τους θερινούς μήνες. Εικόνα 6. Υδρογραφικό Δίκτυο Θεσσαλίας(Ψωμάς 2012) 15
2.2 Λεκάνη Απορροής Πάμισου Η λεκάνη απορροής του Πάμισου εντάσσεται στο Υδατικό διαμέρισμα της Θεσσαλίας, με συνολική έκταση 93.05 km 2, αποτελώντας μέρος της ευρύτερης υδρολογικής λεκάνης του ποταμού Πηνειού που αποτελεί και την κύρια υδρολογική λεκάνη του εν λόγω Υδατικού Διαμερίσματος, με συνολική έκταση 9.500 km². Αναπτύσσεται στις νοτιοανατολικές πλαγιές της οροσειράς της Πίνδου και εκτείνεται ανατολικά μέχρι τα όρια της κωμόπολης του Μουζακίου. Σαν φυσικά όρια έχει τα όρη (από βορρά προς νότο): Κερκέτιον Όρος, Ίταμος όρος και Άγραφα. Το υδρογραφικό δίκτυο χαρακτηρίζεται δενδροειδούς μορφής (σύμφωνα με το σύστημα περιγραφικής ταξινόμησης των υδρογραφικών δικτύων, Κωτούλας 1998). Διοικητικά υπάγεται στο Νομό Καρδίτσας και εντός αυτής υπάρχουν δέκα Δημοτικά διαμερίσματα. Τα εννέα από αυτά -Ελληνόκαστρο, Αμυγδαλή, Ανθοχώρι, Κρυοπηγή, Πευκόφυτό, Οξιά, Δρακότρυπα, Βατσουνιά και Πόρτη- ανήκουν στον Δήμο Μουζακίου, ενώ το δημοτικό διαμέρισμα Κερασιάς ανήκει στο Δήμο Πλαστήρα. Εικόνα 7. Λεκάνη απορροής Πάμισου ποταμού (Καραπάνος, 2007) 16
Το κλίμα της περιοχής είναι ηπειρωτικό, λόγω του μεγάλου ορεινού όγκου που υπάρχει στην περιοχή. Μέση θερμοκρασία για την λεκάνη είναι 12,9 ο C. Οι θερμότεροι μήνες είναι ο Ιούλιος και Αύγουστος, με μέγιστη θερμοκρασία 32 ο C, ενώ οι ψυχρότεροι μήνες είναι ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος με θερμοκρασίες που πέφτουν κάτω από το μηδέν. Από άποψη κατακρημνισμάτων στην περιοχή σημειώνονται τα υψηλότερα ύψη βροχής σε σχέση με όλο το διαμέρισμα. Αυτός είναι και ο λόγος που έχει μελετηθεί η κατασκευή του ταμιευτήρα, αφού ο μεγάλος όγκος κατακρημνισμάτων τους χειμερινούς μήνες πάει χαμένος και εκβάλλεται στη θάλασσα. Το ανάγλυφο είναι ορεινό ημιορεινό στο μεγαλύτερο μέρος του με έντονο ανάγλυφο και μεγάλες κλίσεις. Το μέσο υψόμετρο της λεκάνης είναι περίπου 825 m, με το μέγιστο να αγγίζει τα 2000 m και το ελάχιστο 200 m. Οι γεωλογικοί σχηματισμοί της περιοχής είναι ο ψαμμιτικός φλύσχης, ο αργιλικός φλύσχης, οι σκληροί ασβεστόλιθοι, οι περιδοτίτες, οι Τριτογενείς αποθέσεις, οι αλλουβιακές αποθέσεις, καλούβιο φλύσχη, καλούβια ασβεστολίθων, οι σάρρες και οι κοίτες ποταμών. Τέλος, το επιφανειακό δυναμικό της περιοχής αποτελείται από απορροές του φυσικού υδρογραφικού δικτύου. Ο κύριος κλάδος του υδρογραφικού δικτύου είναι ο Πάμισος. 2.3 Γεωλογία Την ευρύτερη περιοχή που διαρρέει ο Πάμισος και ιδιαίτερα μεταξύ των περιοχών Πύλης και Μουζακίου διακρίνεται η γεωλογική ενότητα Δυτικής Θεσσαλίας ενώ η λεκάνη απορροής του Πάμισου ανήκει στην γεωτεκτονική ζώνη της Πίνδου (ή ζώνη Ωλονού Πίνδου). Παρακάτω γίνεται αναλυτική περιγραφή των παραπάνω ενοτήτων. Η Δυτική Θεσσαλία διακρίνεται σε δύο μεγάλες γεωμορφολογικές ενότητες: 1) την ορεινή περιοχή στα δυτικά ΒΔ-ΝΑ διεύθυνση, η οποία καταλαμβάνει ένα μεγάλο τμήμα της οροσειράς της Πίνδου και 2) την πεδινή περιοχή που αναπτύσσεται ανατολικά στις περιοχές Τρικάλων και Καρδίτσας. Αυτή η γεωμορφολογική διάκριση αντικατοπτρίζει την υπάρχουσα γεωλογική δομή, στην οποία συμμετέχουν: α) οι αλπικοί σχηματισμοί του αλπικού υποβάθρου και οι μολασσικοί σχηματισμοί της Μεσοελληνικής αύλακας, οι οποίοι διαμορφώνουν ένα σχετικά ανώμαλο ανάγλυφο στα δυτικά και β) οι Τεταρτογενείς σχηματισμοί στα ανατολικά, οι οποίοι σχηματίζουν ένα τέλειο σχεδόν οριζόντιο επίπεδο, το οποίο αποτελεί το δυτικό τμήμα της Θεσσαλικής πεδιάδας. Οι αλπικοί σχηματισμοί της Δυτικής Θεσσαλίας είχαν ενταχθεί γεωτεκτονικά στη Zώνη της Πίνδου, ενώ στο πεδινό της τμήμα εμφανίζονται κάτω από το Τεταρτογενές και τη μολάσσα και σχηματισμοί της Υποπελαγονικής ζώνης. 17
Όμως, σύμφωνα με τις νεότερες απόψεις, οι αλπικοί σχηματισμοί της Δυτικής Θεσσαλίας ανήκουν σε τέσσερεις μεγάλες γεωτεκτονικές ενότητες (Παπανικολάου, 1986). Οι ενότητες αυτές είναι: Η ενότητα της Ανατολικής Ελλάδας, που αναπτύσσεται στο ανατολικό τμήμα της περιοχής. Η ενότητα αυτή χαρακτηρίζεται από την ασυμφωνία του Άνω Κρητιδικού και αντιπροσωπεύεται κυρίως από μάρμαρα και σχιστόλιθους της ενδιάμεσης Πελαγονικής Ζώνης. Η ενότητα Δυτικής Θεσσαλίας, που βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της περιοχής, αμέσως μετά τη θεσσαλική πεδιάδα και κυρίως στο όρος Κόζιακας και στην περιοχή Ταυρωπού (Παπανικολάου-Σιδέρης-Λέκκας). Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει σχηματισμούς ηλικίας Άνω Τριαδικού έως και Ηωκαίνου, οι οποίοι στο βόρειο τμήμα του όρους Κόζιακα είναι εφιππευμένοι πάνω στο φλύσχη της ζώνης Πίνδου, ηλικίας Ηωκαίνου, ενώ στην περιοχή του Ταυρωπού δεν συμβαίνει το ίδιο. Η ενότητα των οφιολίθων Βορείας Πίνδου, οι οποίοι βρίσκονται τεκτονικά τοποθετημένοι πάνω στο φλύσχη της Πίνδου, στην περιοχή βόρεια της γέφυρας Μουργκάνη. Η ζώνη της Πίνδου, που αναπτύσσεται στο δυτικό τμήμα της περιοχής και αντιπροσωπεύεται από σχηματισμούς ηλικίας Άνω Τριαδικού εώς Ηωκαίνου. Σε ασυμφωνία πάνω σε όλους τους αλπικούς σχηματισμούς απαντούν οι μολασσικοί σχηματισμοί της Μεσοελληνικής αύλακας που αναπτύσσονται σε μία επιμήκη ζώνη διεύθυνσης ΒΔ-ΝΑ και εμφανίζονται κυρίως στην περιοχή των Μετεώρων και και στην περιοχή Καναλίων- Φαναρίου Καρδίτσας (Παπανικολάου-Σιδέρης). Πρόκειται ως επί το πλείστον για κλαστικούς σχηματισμούς που αποτέθηκαν κατά το διάστημα Ανώτεου Ηώκαινου Κατώτερου Μειόκαινου σε μια οπισθοτάφρο που λειτούργησε πίσω από το τότε πινδικό νησιωτικό τόξο, που περιλαμβάνει τη ζώνη της Πίνδου, την ενότητα Δυτικής Θεσσαλίας και τους οφιόλιθους της Βορείας Πίνδου (Παπανικολάου). Στην περιοχή της Δυτικής Θεσσαλίας απαντούν οι ακόλουθοι μολασσικοί σχηματισμοί : Το Ανώτερο Ηώκαινο με τις μάργες του Ριζώματος φλυσχικής φάσης. Το Ολιγόκαινο με σχηματισμούς αντίστοιχους του σχηματισμού Επταχωρίου Το Κατώτερο Ηώκαινο (Ακουϊτάνιο) με σχηματισμούς αντίστοιχους του σχηματισμού Πενταλόφου (κατώτερα κροκαλοπαγή των Μετεώρων). Το Κατώτερο Μειόκαινο (Βουρδιγάλιο) με σχηματισμούς αντίστοιχους του σχηματισμού Τσοτυλίου (ανώτερα κροκαλοπαγή των Μετεώρων). 18
Εικόνα 8. Γενικευμένο σκαρίφημα της Δυτικής Θεσσαλίας. 1. Σχηματισμοί Ανατολικής Ελλάδας, 2. Ενότητα Δυτικής Θεσσαλίας, 3. Πίνδος, 4. Οφιόλιθοι Βόρειας Πίνδου, 5. Μολασσικοί σχηματισμοί Μεσοελληνικής Αύλακας, 6. Τεταρτογενή (Κωνσταντινίδης, 1986) 19
Ζώνη Πίνδου Η Ζώνη Πίνδου διακρίθηκε και περιγράφτηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα από τον Philipson (1898), ο οποίος την ονόμασε Ζώνη Ωλονού Πίνδου από τους ομώνυμους ορεινούς όγκους της Πελοποννήσου και ηπειρωτικής Ελλάδας. Ωστόσο, στην βιβλιογραφία πιο συχνά χρησιμοποιείται ο όρος Ζώνη Πίνδου. Αποτελεί τεκτονικό κάλυμμα, γνωστό στην ηπειρωτική ελλαδα, την Πελοπόννησο, την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα. Συνεχίζεται προς τα βόρεια στις Δειναρίδες Ζώνες, με τις ζώνες Cukali και Buvda, και προς τα ανατολάς στα καλύμματα της Λυκίας στην Τουρκία. Τα ιζήματα αποτέθηκαν σε μια ωκεάνια λεκάνη μεταξύ της πλατφόρμας Γαβρόβου Τριπόλεως και της Πελαγονικής ή της Παρνασσικής πλατφόρμας, από το ανώτερο Τριαδικό μέχρι το Ηώκαινο. Η ζώνη Πίνδου είναι λεπιωμένη και επωθημένη πάνω στην ζώνη Γαβρόβου Τριπόλεως, ενώ πάνω στα ιζήματα της βρίσκονται επωθημένες οι ζώνες Παρνασσού και Πελαγονική/ Ανατολικής Ελλάδας. Εικόνα 9. Γεωτεκτονικός Χάρτης Ελλάδος (Λέκκας, Παναγόπουλος, Νασοπούλου) 20
Η σύνθετη στρωματογραφική κολόνα της Πίνδου περιλαμβάνει από κάτω προς τα πάνω τους παρακάτω 6 σχηματισμούς, όπως φαίνεται και στην Εικ.10. Οι σχηματισμοί αυτοί παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις και πλευρικές μεταβάσεις γειτονικών περιοχών. 1. Κλαστικό Τριαδικό. Αποτελείται από εναλλαγές ψαμμιτών και ασβεστολίθων. Η χρονολόγηση του σχηματισμού ως ανώτερο Τριαδικό, στηρίζεται σε ευρήματα διθύρων (Halobia, Daonella) και κωνοδόντων. Τα κελύφη των διθύρων Daonella και Halobia σχηματίζουν lumachelle. Σε τομές των μαργαϊκών ασβεστολίθων, η φάση αυτή αντιπροσωπεύεται από τους ασβεστόλιθους με filaments που επιπλέον περιέχουν άφθονα Ακτινόζωα. 2. Ασβεστόλιθοι του Δρυμού. Αποτελείται κύρια από ασβεστόλιθους με ενδιαστρώσεις και κονδύλους πυριτολίθων. Η ηλικία του κυμαίνεται από ανώτερο Τριαδικό έως το Λιάσιο. Χωρίζεται σε 3 μέλη: 2α Κατώτερος Δρυμός. Συνίσταται από μια εναλλαγή ανοικτόχρωμων ασβεστολίθων με filaments από Halobia, οι οποίοι είναι πλούσιοι και σε Ακτινόζωα, με στρώματα και κονδύλους πυριτιολίθων και πηλίτες. 2β Ορίζοντας με ίασπι. Πρόκειται για εναλλαγές πυριτιολίθων με κόκκινους πηλίτες. 2γ Ανώτερος Δρυμός. Ασβεστόλιθοι κυρίως Κοκκιώδεις, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από την απουσία Halobia. 3. Ραδιολαρίτες s.l. Ο σχηματισμός αυτός περιλαμβάνει πυριτικές και πηλιτικές ενδιαστρώσεις, με λίγες σχετικά ασβεστολιθικές παρεμβολές. Η ηλικία τους κυμαίνεται από το Δογγέριο μέχρι το Τουρώνιο. Διακρίνονται 4 μέλη από κάτω προς τα πάνω: 3a Πηλίτες του Καστελλίου. Στο μέλος αυτό κυριαρχούν οι πηλίτες. Στα κατώτερα στρώματα παρουσιάζονται ενίοτε ενδιαστρώσεις κοκκιωδών ασβεστολίθων και ασβεστολίθων με Ακτινόζωα. 3b Ραδιολαρίτες s.s. Το μεσαίο τμήμα του μέλους είναι ολοπυριτικό, ενώ το κατώτερο και το ανώτερο τμήμα περιέχουν ανθρακικές και πηλιτικές ενδιαστρώσεις. 3c Ασβεστόλιθοι με Calpionelles. Το μέλος αυτό χαρακτηρίζεται από την επικράτηση ροζ και κόκκινων ασβεστολίθων μικρού πάχους, με κόκκινο ίασπι και επίσης κόκκινους πηλίτες. 3d Κόκκινες Μάργες με Ακτινόζωα. Στο μέλος αυτό κυριαρχούν οι κόκκινοι πηλίτες. Μικριτικοί ασβεστόλιθοι με Ακτινόζωα, λατυποπαγή, ίασπις και ψαμμιτικοί ορίζοντες μπορεί να παρεμβάλλοντες στην κύρια πηλιτική μάζα. 21
Εικόνα 10. Στρωματογραφική στήλη Πίνδου 22
4. Πλακώδεις ασβεστόλιθοι. Ο σχηματισμός αυτός αναφέρεται συχνά και ως «ασβεστόλιθοι με Globotruncanes», αν και μόνο ένα μέλος του είναι πλούσια στα πλαγκτονικά αυτά τρηματοφόρα. Η έντονη πτύχωση είναι υπεύθυνη της συχνής επανεμφάνισης του ορίζοντα αυτού, καθώς και της δυσκολίας να εκτιμηθεί με ικανοποιητικό τρόπο το πάχος του σχηματισμού, το οποίο υπολογίζεται στα 150 300 μέτρα. Η ηλικία του σχηματισμού είναι ανώτερου Κρητιδικού ( Κονιάιο Μαιστρίχτιο). Διακρίνονται 4 μέλη: 4/3 «Μεταβατικοί ορίζοντες» Τα στρώματα αυτά αποτελούν μια βαθμιαία μετάβαση από τις «κόκκινες μάργες με Ακτινόζωα» στους τυπικούς πλακώδεις ασβεστόλιθους. 4a «Ροζ ασβεστόλιθοι» Πρόκειται για λεπτοπλακώδεις ροζ ασβεστόλιθους, συνήθως μαργαικούς, χωρίς απολιθώματα, με ενδιαστρώσεις κόκκινων πηλιτών και πυριτικών στρωμάτων και κονδύλων. 4b «Ασβεστόλιθοι με Globotruncanes» Πρόκειται για τον πλέον απολιθωματοφόρο ορίζοντα. Συνίσταται από λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθους, με ενδιαστρώσεις σκούρων πυριτιθκών και πηλιτικών στρωμάτων. Η μεγάλη αφθονία σε Globotruncanes προσδιορίζει ηλικία ανωτάτου Σαντωνίου βάσης Σκαμπανίου. 4c «Γκρι ασβεστόλιθοι» Το μέλος αυτό περιλαμβάνει ανοικτού γκρι χρώματος μεσοπλακώδεις ασβεστόλιθους. Τα κτώτερα στρώματα είναι δυνατόν να περιέχουν και στρώματα ή κονδύλους πυριτιολίθων. 5. Μεταβατικά προς το φλύσχη στρώματα. Τα στρώματα του σχηματισμού αυτού, εξασφαλίζουν μια βαθμιαία στρωματογραφική μετάβαση από τον προηγούμενο προς τον επόμενο σχηματισμό. Ως βάση του σχηματισμού ορίζεται η πρώτη βάση ψαμμιτικού στρώματος και ως οροφή το τελευταία ασβεστολιθικό στρώμα. Η ηλικία του κυμαίνεται από το Μαιστρίχτιο μέχρι το Παλαιόκαινο, παρουσιάζοντας έντονο ετεροχρονισμό τόσο στη βάση όσο και στη οροφή του. 6. Φλύσχης. Παρουσιάζει πάχος 1000-1500 ή ακόμα και 4000 μέτρα και αποτελείται από εναλλαγή ψαμμιτών, πηλιτικών με ενδιαστρώσεις αργιλικών ασβεστολίθων. Στο ανώτερο τμήμα σε πολλές περιοχές παρατηρείται ένας «άγριος φλύσχης» που περιέχει μεγάλους όγκους ολισθόλιθων, οι οποίοι συνίσταται από νηρητικούς ασβεστόλιθους, ηφαιστειακά πετρώματα και ραδιολαρίτες μέσα σε κόκκινους και πράσινους αργιλίτες. Η ηλικία του Φλύσχη, γενικά ηωκαινική, παρουσιάζει έντονο ετεροχρονισμό στη βάση του. Η ηλικία της βάσης του φλύσχη κυμαίνεται από το ανώτατο Μαιστρίχτιο στα βόρεια, στο όριο Κρητιδικού Παλαιοκαίνου στην νότεια ηπειρωτική Ελλάδα και στα μέσα ή ακόμα και στο τέλος του Παλαιοκαίνου στη βόρεια Πελοπόννησο. 23
Στην εικόνα 11 διακρίνεται το ανθρακικό υπόβαθρο της Πίνδου από το Τριαδικό μέχρι και την ιζηματογένεση του Φλύσχη (που κυριαρχεί στην ευρύτερη περιοχή μελέτης). Στο βόρειο τμήμα επίσης εμφανίζονται οι Οφιόλιθοι, ενώ ο Πάμισος συναντά τον Πηνειό ποταμό στις σύγχρονες αλλουβιακές αποθέσεις. Εικόνα 11. Γεωλογικός Χάρτης της ευρύτερης περιοχής του Πάμισου ποταμού 24
2.4 Κλιματικά Χαρακτηριστικά Όπως ορίζει το άρθρο 6 του Κανονισμού Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων (ΚΕΝΑΚ), στον ελλαδικό χώρο διαμορφώνονται 4 Κλιματικές Ζώνες. Στον χάρτη που ακολουθεί παρουσιάζονται οι ζώνες αυτές. Εικόνα 12. Χάρτης Κλιματικών Ζωνών (Κοσκινιώτη, 2014) Η κατάταξη στις 4 κλιματικές Ζώνες αυτές γίνεται με κριτήριο το υψόμετρο από την επιφάνεια της θάλασσας και σύμφωνα με την εξής πρόταση του άρθρου 6: «Σε κάθε νομό, οι περιοχές που βρίσκονται σε υψόμετρο πάνω από 600 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσα εντάσσονται στην επόμενη ψυχρότερη κλιματική ζώνη από εκείνη στην οποία ανήκουν». Είναι φανερό πως κατά την μετάβαση από την Ζώνη Α προς την Δ το κλίμα τείνει σε όλο και ψυχρότερο. Όπως παρατηρείται τόσο από τον πίνακα όσο και από τον αντίστοιχο χάρτη ο Νομός Καρδίτσας, επομένως και ο Δήμος Μουζακίου που διαρρέει ο Πάμισος, ανήκει στην Κλιματική Ζώνη Γ. 25
Οι νομοί οι οποίοι ανήκουν σε κάθε Ζώνη παρουσιάζονται στον επόμενο πίνακα: Πίνακας 1. Κλιματικές Ζώνες (Κοσκινιώτη, 2014) Κλιματικές Ζώνες Ζώνη Α Ζώνη Β Ζώνη Γ Ζώνη Δ ΝΟΜΟΙ Ηρακλείου, Χανίων, Ρεθύμνου, Λασιθίου, Κυκλάδων, Δωδεκανήσου Σάμου, Μεσσηνίας, Λακωνίας, Αργολίδας, Ζακύνθου, Κεφαλληνίας & Ιθάκης Κύθηρα & νησιά Σαρωνικού (Αττικής), Αρκαδίας (πεδινή) Αττικής (εκτός Κυθήρων & νησιών Σαρωνικού), Κορινθίας, Ηλείας Αχαΐας, Αιτωλοακαρνανίας, Φθιώτιδας, Φωκίδας, Βοιωτίας, Εύβοιας Μαγνησίας, Λέσβου, Χίου, Κέρκυρας, Λευκάδας, Θεσπρωτίας, Πρέβεζας Άρτας Αρκαδίας(ορεινή), Ευρυτανίας, Ιωαννίνων, Λάρισας, Καρδίτσας Τρικάλων, Πιερίας, Ημαθίας, Πέλλας, Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Χαλκιδικής Σερρών (εκτός ΒΑ τμήματος), Καβάλας, Ξάνθης, Ροδόπης, Έβρου Γρεβενών, Κοζάνης, Καστοριάς, Φλώρινας, Σερρών (Β.Α. τμήμα), Δράμας Σύμφωνα με την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία (Ε.Μ.Υ.), για την καλύτερη μελέτη του κλίματος μιας περιοχής θα πρέπει να υπολογιστούν 5 κύριοι δείκτες: η θερμοκρασία, η υγρασία, η βροχόπτωση, η ένταση ανέμου και η ένταση ακτινοβολίας. Επειδή τα δεδομένα από τον μετεωρολογικό σταθμό Καρδίτσας είναι ελάχιστα για να προσεγγιστούν οι δείκτες της περιοχής, χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα από τον μετεωρολογικό σταθμό Τρικάλων (ιδιοκτησία ΥΠΕΧΩΔΕ, σε υψόμετρο 114m), καθώς ανήκει στην ίδια κλιματική ζώνη και μπορούν να θεωρηθούν προσεγγιστικά ίδιοι. Παρακάτω παρατίθενται πίνακες για τις μέσες μηνιαίες θερμοκρασίες των ετών 1974 έως 1984, τα ομβροθερμικά διαγράμματα για τις θέσεις των βροχομετρικών σταθμών Μουζακίου, Δρακότρυπας και Αργιθέας, καθώς και οι συντεταγμένες και το υψόμετρο για κάθε βροχομετρικό σταθμό. Πίνακας 2. Βροχομετρικοί Σταθμοί (Κάψαλης, 2009) Βροχομετρικοί Σταθμοί Συντεταγμένες (Προβολικό σύστημα αναφοράς ΕΓΣΑ 87) Υψόμετρο (m) Χ Υ Ζ Μουζάκι 298732,00 4364100,50 226,00 Δρακότριπα 292721,50 4363406,50 680,00 Αργιθέα 287440,29 4359937,80 980,00 26
Εικόνα 13. Γεωγραφικός χάρτης βροχομετρικών σταθμών Μουζακίου, Δρακότρυπας, Αργιθέας στην λεκάνη απορροής του Πάμισου (Κάψαλης, 2009) 27
Πίνακας 3. Μέσες μηνιαίες θερμοκρασίες μετεωρολογικού σταθμού Τρικάλων (Κάψαλης 2009) ΜΗΝΕΣ ΕΤΟΣ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΕΤΟΣ 1974 6 8,2 10,4 12,6 19,5 24,7 27,6 26,8 22,1 17,4 10,7 6,2 16,0 1985 5,4 5,5 12,1 16 21,3 24,7 27,2 25 24,3 16,1 10 5,9 16,1 1976 6,6 6 9,3 15,1 19,5 23,6 25,8 23,6 21,4 17,3 11,4 7,1 15,6 1977 6,7 11,8 12,4 15,9 22,2 26,2 29,2 27,1 21,2 15,4 12,6 5,2 17,2 1978 3,9 9,2 11,9 14,3 20,2 26,2 27,8 25,9 20,7 15,2 8,3 9,2 16,1 1989 5,4 8,1 12,9 13,3 20,4 26,2 26,9 26,2 22,4 15,1 11,4 7,9 16,4 1980 4,2 6,6 10,2 14 18,3 25 28,5 26,9 22,7 17,4 12,7 7,4 16,2 1981 2,4 6,9 13,7 15,9 19,3 27,4 27,1 26,1 22,9 19,3 8,8 8,5 16,5 1982 6 4,8 9,5 13,6 19,9 26,9 27,3 26,7 23,5 16,7 9 8,2 16,0 1983 6,7 5,4 11,2 18,2 22,6 23,2 27,2 25,5 22,2 16 10 6,4 16,2 1984 6,8 6,7 9,5 12,8 21,3 25,6 27,4 24,8 29,2 19,4 11,5 6,3 16,3 ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ 5,5 7,2 11,2 14,7 20,4 25,4 27,5 25,9 22,4 16,8 10,6 7,1 16,2 Διάγραμμα 1. Ομβροθερμικό Διάγραμμα Β/Σ Μουζακίου (Κάψαλης, 2009) 28
Διάγραμμα 2. Ομβροθερμικό Διάγραμμα Β/Σ Δρακότρυπας (Κάψαλης, 2009) Διάγραμμα 3. Ομβροθερμικό Διάγραμμα Β/Σ Αργιθέας (Κάψαλης, 2009) 29
2.5 Υδρολογικά Υδρογεωλογικά Στοιχεία Σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό και την τυπολογία επιφανειακών και υδατικών συστημάτων του Υδατικού Διαμερίσματος Θεσσαλίας, ο Πάμισος χαρακτηρίζεται ως ποτάμιο σύστημα και παρουσιάζει μια μέτρια απορροή, με χαμηλό υψόμετρο και κλίση μεγαλύτερη από 1,2 % 0. Τα επιπλέον χαρακτηριστικά του φαίνονται στον παρακάτω πίνακα. Πίνακας 4. Χαρακτηρισμό και Τυπολογία Πάμισου ( Κοινοπραξία Διαχείρισης Υδάτων Θεσσαλίας, Ηπείρου & Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, 2011γ) Έκταση Λεκάνης Απορροής (Km 2 ) 93,05 Έκταση Ανάντη Λεκάνης Απορροής (Km 2 ) 248,06 Μέση Φυσικοποιημένη Απορροή Λεκάνης (hm 3 /yr) 132,91 Μέση Φυσικοποιημένη Απορροή Λεκάνης κατά την θερινή περίοδο (hm 3 /μήνα) 3,32 Ετήσιος όγκος Απολήψεων λόγω Ύδρευσης & Άρδευσης (hm 3 /yr) 27,19 Μέσος Όγκος Απολήψεων λόγω Ύδρευσης και Άρδευσης κατά την θερινή περίοδο (hm 3 /μήνα) 2,27 Όσο αναφορά τις υδρογεωλογικές συνθήκες της δυτικής λεκάνης της Θεσσαλίας, δεδομένου ότι η περιοχή υφίσταται μικρή ή και καθόλου επίδραση του π. Πηνειού, το υλικό των προσχώσεων είναι πιο λεπτομερές, με ισχυρή μεταβολή της κοκκομετρικής σύστασης των αποθέσεων αυτών τόσο κατά την κατακόρυφη αλλά και οριζόντια διεύθυνση. Οι απολήψιμες ποσότητες νερού σ' αυτούς είναι σχετικά μικρές παρ' ότι είναι κορεσμένοι, εφόσον το ενεργό πορώδες τους είναι μικρό. Τοπικά, δημιουργούνται και συνθήκες αρτεσιανισμού. 30
3. Γεωμορφολογία Όπως φαίνεται στις παρακάτω εικόνες, η λεκάνη του Παμισού χαρακτηρίζεται από τα μεγάλα υψόμετρα (έως και 1000+ m) και τις απότομες κλίσεις στο Ν και ΝΑ τμήμα της στην οροσειρά της Πίνδου, αλλά και από τις ήπιες κλίσεις και το ομαλό ανάγλυφο κατά την έξοδο του ποταμού στον Θεσσαλικό Κάμπο. Τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της λεκάνης διακρίνονται στις παρακάτω εικόνες, που κατασκευάστηκαν με την χρήση arcgis, ύστερα από χρησιμοποίηση χαρτών 1:50000 της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ). Εικόνα 14. Γεωμορφολογικός Χάρτης λεκάνης Παμισού 31
Εικόνα 15. Γεωμορφολογικός χάρτης Λεκάνης Πάμισου 32
Εικόνα 16. Χάρτης τοπογραφικών κλίσεων 33
4. Υδροχημεία Στα πλαίσια της Πτυχιακής Εργασίας, πραγματοποιήθηκε δειγματοληψία επιφανειακού νερού σε σημεία του Πάμισου ποταμού καθώς και παραποτάμων του, τα οποία απεικονίζονται στον παρακάτω χάρτη. Για κάθε σημείο έγιναν επιτόπου (in situ) μετρήσεις των φυσικοχημικών παραμέτρων με πολυπαραμετρικό ηλεκτρόδιο της εταιρείας YSI, Πίνακας 5. Εικόνα 17. Σημεία Δειγματοληψίας επιφανειακού νερού στον ποταμό Πάμισο & του παραποτάμους του. 34
Φυσικοχημικές παράμετροι Τα δείγματα συλλέχτηκαν σε φιάλες πολυαιθυλενίου. Το κάθε δείγμα αποθηκεύτηκε σε δύο φιάλες. Στην πρώτη φιάλη, όγκου 1 L, το δείγμα αποθηκεύτηκε χωρίς καμία επεξεργασία. Στην δεύτερη φιάλη, όγκου 100 ml, το δείγμα διηθήθηκε επί τόπου με φίλτρα μεμβράνης 0.45 μm και οξινίστηκε με 0.5 ml υπερκάθαρου νιτρικού οξέος (HNO 3 ). Οι ασταθείς φυσικοχημικές παράμετροι ((θερμοκρασία, ph, ηλεκτρική αγωγιμότητα) μετρήθηκαν επιτόπου, λόγω του ότι η οποιαδήποτε μέτρησή τους εκτός και μετά από καθυστέρηση θα είχε ως συνέπεια την διεξαγωγή λανθασμένων αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων. Αναλυτικότερα, οι μετρήσεις όπως φαίνονται στον Πίνακα 5 είναι: οι τιμές του ph κυμαίνονται από 8,17 έως 8,6 με μέση τιμή περίπου 8,42. Όσο αναφορά την θερμοκρασία (Τ), οι τιμές κυμαίνονται από 11,2 o C έως 14,1 o C με μέση τιμή 12,7 o C. Η ηλεκτρική αγωγιμότητα ( Ε.C.) παρουσιάζει την μικρότερη τιμή της 163,2 μs/cm στην Θέση 3 και την μεγαλύτερη 559 μs/cm στην Θέση 6 και ο μέσος όρος της είναι 389,58 μs/cm. Σημεία Δειγματοληψίας Τ ( o C) ph E.C. (25 o C) (μs/cm) COD (mg/l) Πίνακας 5.Φυσικοχημικές Παράμετροι Αλκαλικότητα (mg/l CaCO 3 ) Θέση 1 (προς λίμνη 11,4 8,47 420,7 15,0 148 Πλαστήρα) Θέση 2 (Μουζάκι) 13,1 8,45 324,8 8 151 Θέση 3 13,9 8,6 163,2 109 11 Θέση 4 12,5 8,34 416,2 161 Θέση 5 (Μέγα Ρέμα) 11,2 8,5 453,6 Θέση 6 14,1 8,17 559 (Μπαμπαλόμα- Μαγούλα) ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ 12,7 8,42 389,58 9 242 Μετά την κάθε δειγματοληψία, τα δείγματα μεταφέρθηκαν στο εργαστήριο Υδρογεωλογίας του Τμήματος Γεωλογίας του Παν/μιου Πατρών, όπου και έλαβαν χώρα οι εργαστηριακές μετρήσεις των βασικών ανιόντων και κατιόντων των δειγμάτων. Με την χρήση του φασματοφωτόμετρου Hach DR/4000 προσδιορίστηκαν ιόντα: νιτρικά (NO 3 - ), νιτρώδη (ΝΟ 2 - ), αμμωνιακά (ΝΗ 4 + ), θεϊικά (SO 4 2- ), φωσφορικά (PO 4 3- ), και του φθορίου (F - ) με τις μεθόδους που προτείνει η κατασκευάστρια εταιρία. Τα ιόντα χλωρίου (Cl - ) και ασβεστίου (Ca 2+ ) προσδιορίστηκαν με τη μέθοδο της τιτλοδότησης της εταιρίας Hach. Τέλος, τα κατιόντα 275 35
μαγνησίου (Mg 2+ ), νατρίου (Na + ) και καλίου (K + ) προσδιορίστηκαν με την μέθοδο ατομικής απορρόφησης σε φασματοφωτόμετρο GBC AVANTA. Στους πίνακες 6,7 παρουσιάζονται οι τιμές των βασικών κατιόντων και ανιόντων αντίστοιχα. Όσο αναφορά τα κατιόντα, οι τιμές του ασβεστίου (Ca + ) κυμαίνονται από 57,25 mg/l έως 100,1 mg/l, με μια μέση τιμή 77,2 mg/l και οι τιμές του Νατρίου (Na + ) παρουσιάζουν μέγιστη τιμή 8,48 mg/l, ελάχιστη 6,3 mg/l και η μέση τιμή του είναι 6,3 mg/l. Κατιόντα Ca + Mg 2+ mg/l 36 Na + mg/l K + mg/l mg/l Θέση 1 (προς λίμνη Πλαστήρα) 74.03 6.81 8.48 1.27 Θέση 2 (Μουζάκι) 70.33 5.4 6.3 1.1 Θέση 3 4.96 7.18 0.9 57.25 Θέση 4 5.74 7.68 0.96 73.25 Θέση 5 (Μέγα Ρέμα) 88.23 6.3 7.48 0.55 Θέση 6 (Μπαμπαλόμα- 100.13 7.72 7.62 1.29 Μαγούλα) Πίνακας 6. Βασικά Κατιόντα Από την άλλη για τα ανιόντα, η μέγιστη τιμή για το ανθρακικό οξύ (HCO 3 - ) είναι 335,50 mg/l και η ελάχιστη 132,98 mg/l, η μέση τιμή του είναι 220,82 mg/l. Οι τιμές του Cl κυμαίνονται από 4,2 mg/l έως 7,8 mg/l, με μέση τιμή 5,4 mg/l. Τέλος, για το SO 4 -, η ελάχιστη και η μέγιστη τιμή παρουσιάζεται στα 19,1 mg/l και 47,9 mg/l, με μια μέση τιμή 32 mg/l. Ανιόντα HCO 3 - mg/l SO 4 2- mg/l Cl - mg/l NO 3 - mg/l NO 2 - mg/l NH 4 mg/l PO 4 2- mg/l F mg/l Θέση 1 (προς λίμνη 180.56 47.9 4.9 8 0.009 0.107 0.149 0.15 Πλαστήρα) Θέση 2 (Μουζάκι) 184.22 29.7 4.2 1 0.005 0.037 0.051 0.06 Θέση 3 132.98 30.1 4.4 2 0.0029 0.004 0.024 0.16 Θέση 4 196.42 30.3 4.8 4 0.0207 0.018 0.04 0.08 Θέση 5 (Μέγα Ρέμα) 298.24 19.1 7.8 11 0.0012 0.154 0.05 0.11 Θέση 6 (Μπαμπαλόμα - Μαγούλα) 335.50 34.9 6.3 5 0.051 0.128 0.172 0.05 Πίνακας 7. Βασικά ανιόντα
Διαγράμματα Piper -Durov Για την επεξεργασία των αποτελεσμάτων των χημικών αναλύσεων χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό πρόγραμμα AquaChem για την κατασκευή των διαγραμμάτων Piper και Durov (εικ.18 και 19) τα οποία είναι πιο συνηθισμένα στην βιβλιογραφία και επιτρέπουν μια άμεση ταξινόμηση των δειγμάτων του υπόγειου νερού σε διαφόρους τύπους. Από την προβολή των συγκεντρώσεων των κύριων ιόντων στα διαγράμματα Piper και Durov, προκύπτει ότι τα επιφανειακά νερά της περιοχής μελέτης έχουν ως κυρίαρχη χημική σύσταση ασβέστιο και όξινα ανθρακικά και δευτερεύουσα σύσταση μαγνήσιο και νάτριο. Επομένως, χαρακτηρίζονται ως οξυανθρακικά γαιοαλκαλικά νερά, με υδροχημικό τύπο: Ca - HCO 3. Ο τύπος αυτός προκύπτει πιθανά από τη διάλυση των ασβεστολιθικών πετρωμάτων της περιοχής μελέτης. Εικ.17 Διάγραμμα Durov 37
Εικ.18 Διάγραμμα Piper 38
Συμπεράσματα Ο Πάμισος βρίσκεται στο νότιο τμήμα του Υδατικού Διαμερίσματος Θεσσαλίας, αναπτύσσεται στις νοτιοανατολικές πλαγιές της οροσειράς της Πίνδου, όπου και πηγάζει, και εκτείνεται ανατολικά μέχρι τα όρια της κωμόπολης του Μουζακίου. Έχει μήκος ροής 60 Km και έκταση λεκάνης απορροής 148,6 Km 2. Η λεκάνη απορροής του αποτελεί μέρος της ευρύτερης υδρολογικής λεκάνης του ποταμού Πηνειού, που είναι η κύρια υδρολογική λεκάνη του εν λόγω Υδατικού διαμερίσματος, με συνολική έκταση 9.500 km². Την ευρύτερη περιοχή που διαρρέει ο Πάμισος, ιδιαίτερα μεταξύ των περιοχών Πύλης και Μουζακίου, εκτείνεται η γεωλογική ενότητα Δυτικής Θεσσαλίας ενώ η λεκάνη απορροής του ανήκει στην γεωτεκτονική ζώνη της Πίνδου ( ή ζώνη Ωλονού Πίνδου). Η λεκάνη του Πάμισου χαρακτηρίζεται από μεγάλα υψόμετρα (έως και 1000+ m) και απότομες κλίσεις στο Ν και ΝΑ τμήμα της στην οροσειρά της Πίνδου, αλλά και από ήπιες κλίσεις και ομαλό ανάγλυφο κατά την έξοδο του ποταμού στον Θεσσαλικό Κάμπο. Από τις αναλύσεις δειγμάτων επιφανειακού νερού, που πραγματοποιήθηκαν σε διάφορα σημεία κατά μήκος του ποταμού, προκύπτει ότι στα νερά κυριαρχεί το ασβέστιο και τα όξινα ανθρακικά. Επομένως, πρόκειται για οξυανθρακικά- γαιοαλκαλικά ύδατα με υψηλό ποσοστό αλκαλίων. 39
Βιβλιογραφία [1] Βηλαρά Β., Υδρογεωλογική και Περιβαλλοντική Μελέτη της Υδρολογικής Λεκάνης των Τρικάλων, Πτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2010-2011 [2] Ζαμπετάκη Λέκκα Α. & Τσούρου Θ., Κεφάλαια Στρωματογραφίας, Στρωματογραφία Εξωτερικών Ελληνίδων, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2011 [3] Καραπάνος Σ., Το χειμαρρικό Περιβάλλον (δυναμικό) του χειμάρρου Πάμισου Θεσσαλίας. (Εστίες Παραγωγής Χειμαρρικών Φαινομένων Αποτελεσματικότητα των Εκτελεσθέντων Έργων Διευθέτησης), Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2007 [4] Κάψαλης Κ.Π., Προσομοίωση της ανάντη λεκάνης του ποταμού Πηνειού και ανάλυση ευαισθησίας με χρήση του Υδρολογικού μοντέλου HEC-HMS, Διπλωματική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Μάρτιος 2009 [5] Κοσκινιώτη Κ., Ανάπτυξη Προσχεδίου Δράσης για την Αειφόρο Ενέργεια για το Δήμο Μουζακίου, Διπλωματική Εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2014 [6] Κωνσταντινίδης Δ., Λέκκας Ε., 2. Εκδρομή Δυτικής Θεσσαλίας, 3 ο Επιστημονικό Συνέδριο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρείας, Μάιος 1986 [7] Λαζάρου Δ., Επίδραση της κλιματικής αλλαγής στην υδρολογική ξηρασία: Εφαρμογή στις λεκάνες απορροής Πύλης και Μουζακίου, Διπλωματική Εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείου, Ιούλιος 2013 [8] Λέκκας Ε., Πανταρτζη Π., Νασοπούλου Σ., Παναγοπυλο Α., Οι Γεωλογικές και Γεωτεχνικές Συνθήκες της Περιοχής Θεμελίωσης του φράγματος Μουζακίου, Γεωτεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδας, Επιστημονικό Συνέδριο Εκτροπή του Αχελώου ποταμού στη Θεσσαλία [9] Λαμπροπούλου Αικατερίνη, Υδρολογική μελέτη των καρστικών πηγών στην περιοχή της Οκτωνιάς, Κ.Εύβοια, Πτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2011 [10] Μαλλιαρός Α., Διαχείριση Υδατικών Αποθεμάτων ταμιευτήρων σε Συνθήκες Κλιματικής Αλλαγής- Εφαρμογή στους ταμιευτήρες Πλαστήρα και Σμοκόβου Θεσσαλίας, Διπλωματική Εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2010 [11] Μαμάσης Ν., Κουτσογιάννης Δ., Ερευνητικό Έργο, Υδροσκόπιο Προκαταρτική Εφαρμογή στο Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας, Τελική Έκθεση, Υπουργείο Γεωργία Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 1996 [12] Μαρίνος Π., Συνολική μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων της εκτροπής του Αχελώου, Αθήνα 1995. 40
[13] Σκουρλής Κ., Κινηματική Εξέλιξη του Πινδικού Καλύμματος, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2002 [14] Ψωμάς Α., Διαχείριση υδατικών πόρων στη λεκάνη απορροής του ποταμού Πηνειού υπό καθεστώς κλιματικής και κοινωνικοοικονομικής αλλαγής με χρήση του λογισμικού WEAP21, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2012 [15] Κοινοπραξία Διαχείρισης Υδάτων Θεσσαλίας, Ηπείρου & Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, 2011γ. Χαρακτηρισμός και τυπολογία επιφανειακών υδατικών συστημάτων και αρχικός και περαιτέρω χαρακτηρισμός των υπόγειων υδατικών συστημάτων, Κατάρτιση Σχεδίων Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων Θεσσαλίας, Ηπείρου και Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, σύμφωνα με τις προδιαγραφές της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, κατ εφαρμογή του Ν. 3199/2003 και του ΠΔ. 51/2007: Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας (08), Παραδοτέο 5ο, ΥΠΕΚΑ, Αθήνα [16] Κοινοπραξία Διαχείρισης Υδάτων Θεσσαλίας, Ηπείρου & Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, 2011ι. Σχέδιο Διαχείρισης Υδάτων: Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας, Κατάρτιση Σχεδίων Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων Θεσσαλίας, Ηπείρου και Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, σύμφωνα με τις προδιαγραφές της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, κατ εφαρμογή του Ν. 3199/2003 και του ΠΔ. 51/2007: Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας (08), 1 η Έκδοση, ΥΠΕΚΑ, Αθήνα [17] Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, του έργου Αμμοληψία του ποταμού Πάμισου στη θέση «Παλαιά Σφαγεία» Δήμου Μουζακίου, Καρδίτσα Μάιος 2014 [18 ]Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών επιπτώσεων (ΣΜΠΕ) του ΠΕΠ Θεσσαλίας 2014-2020 [19]http://wfd.ypeka.gr/index.php?option=com_content&task=category§ionid=2&id=9&Itemi d=12 [20] http://www.openmi-life.org/project/pinios.php?lang=1 [21]http://www.mouzaki.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=24%3A2009-02-21-20-15-36&Itemid=48 41