М. Холиқова, Ш. Эргашева ӘДЕПНАМА. Жалпы орта білім беретін мектептердің 3-сыныбына арналған оқулық. Түзетілген және толықтырылған үшiншi басылымы

М. Холиқова, Ш. Эргашева ӘДЕПНАМА Жалпы орта білім беретін мектептердің 3-сыныбына арналған оқулық Түзетілген және толықтырылған үшiншi басылымы Өзбекстан Республикаcы Xaлыққа бiлiм беру министрлiгi бекiткен Ташкент «YANGIYO L POLIGRAF SERVIS» 2016

UO K: 177=512.122(075) KBK: 74.200.51 X69 Холиқова М. Әдепнама: Жалпы орта бiлiм беретiн мектептердiн 3-сыныбына арналған оқулық / М. Холиқова, Ш. Эргашева; Түзетілген және толықтырылған үшiншi басылымы. - Ташкент : Yangiyo l poligraf servis, 2016. - 96 б. ISBN 978-9943-979-75-8 Пікір жазғандар: З.Замонов Республикалық білім орталығының «Әлеуметтік, экономикалық білім негіздері және рухани-ағарту істері бөлімінің» бас әдіскері; Н.Розибоева Ташкент қаласының Учтепа ауданындағы 62 мектептің мұғалимасы; Ш.Эгамбердиева Косон ауданындағы 95 мектептің директоры. Шартты белгілер: U O K : 1 7 7 = 5 1 2. 1 2 2 ( 0 7 5 ) KBK 74.200.51ya71 Өзбекстан Респуб - ликасы Конституциясының баптары «Жоғары руха ният жеңілмес күш» шығармасынан Мәтіндегі күрделі сөздердің түсіндірме сөздігі Есіңде сақта Нақылдар мен хадистер Сұрақтар мен тапсырмалар Ой-өрісті өсіретін көңілді тапсырмалар Үй жұмысы Құрметті оқушы! Қолыңдағы кітап Сенің «Әдепнама» пәнінен 1-2 сыныптарда алған біліміңді одан ары кеңейтуге, пысықтауға қызмет етеді. Сен 3-сыныпта әдепті адам қандай қасиеттерге ие болатыны, қоғамда өзін қалай ұстайтыны, жанұясына, Отанына қандай пайда тигізетіні туралы көп нәрселерді біліп аласың. Білім иелеу үшін көп оқып-үйрену қажет. Сенде білім алуға уақыт та, мүмкіндік те жеткілікті. Сен уақытты босқа өткізбейсің, мүмкіндіктерді тиімді пайдаланасың деп ойлаймыз. «Республикалық мақсатты кiтап қорының қаржылары есебiнен басылды» «Yangiyo l poligraf servis», 2012, 2016. ISBN 978-9943-979-75-8 М. Холиқова, Ш. Эргашева, 2012, 2016.

I БӨЛIМ. ОТАН ҚАСИЕТТІ 3

ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ Mavzuga oid rasm quyiladi Тәуелсіздік ең ұлы жеміс. Тәуелсіз мемлекеттің халқы еркін және азат болады. Сондықтан атабабаларымыз ғасырлар бойы тәуелсіздік үшін күрескен. 1991 жылғы 1 қыркүйек Өзбекстан тәуелсіздікке қол жеткізген күн. Сол күннен бастап еліміз даму жолына шықты. Бүгінгі таңда қол жеткізген жетістіктеріміз тәуелсіздіктің арқасында болды. Тәуелсіздік жылдарында жас ұрпақтың кемел адам болып өсуі үшін барлық қолайлылық жасалған. Жарық та әсем оқу бөлмелері, спорт ғимараттары, шығармашылық орталықтары құрылды. Жастар осы мүмкіндіктерді пайдаланып, өз қабілетін жарыққа шығара алады. Қазіргі күнде өзбекстандық жастар кез келген салада үлкен табысқа жетіп, әлемге танылуда. Әрбір адам Отанына қызмет етуі, оның гүлдепжайнауына үлес қосуы қажет. Өзбекстан жалауы, елтаңбасы, әнұраны мен Конституциясы тәуелсіздігіміздің негізгі белгілері. 4

Өзбекстан Республикасының Мемлекеттік әнұраны Әні Мутал Бурхановтыкі Сөзі Абдулла Ориповтікі Серќуёш, њур ўлкам, элга бахт, нажот, Сен ўзинг дўстларга йўлдош, мењрибон! Яшнагай то абад илм-у фан, ижод, Шуњратинг порласин токи бор жањон! Наќарот: Олтин бу водийлар жон Ўзбекистон, Аждодлар мардона руњи сенга ёр! Улуѓ халќ ќудрати жўш урган замон, Оламни мањлиё айлаган диёр! Баѓри кенг ўзбекнинг ўчмас иймони, Еркин, ёш авлодлар сенга зўр ќанот! Истиќлол машъали, тинчлик посбони, Њаќсевар, она юрт, мангу бўл обод! Наќарот: Олтин бу водийлар жон Ўзбекистон, Аждодлар мардона руњи сенга ёр! Улуѓ халќ ќудрати жўш урган замон, Оламни мањлиё айлаган диёр! 5 1992 жыл 10 декабрь

Мемлекетіміздің жалауы 1991 жылғы 18 ноябрьде қабылданған. 1992 жылғы 2 июльде қабылданған республикамыздың елтаңбасында аңыздық Жалын құсы бейнелген. Сондай-ақ, онда мақта, бидай, күн, таулар, алқап және өзендер де бар. Жалау мен елтаңбадағы әр бір рең мен бейнелер өз рәмізіне, мағынасына ие. Өзбекстан Республикасының Конституциясы 1992 жылғы 8 желтоқсанда қабылданған. Онда біздің құқымыз бен борышымыз белгіленген. Тәуелсіздіктің арқасында әлемге шықтық... Дүние жүзі картасына енді үлкен әріптермен «ӨЗБЕКСТАН» деп жазылатын болды. Ислам Каримовтың «Өзбекстан тәуелсіздікке қол жеткізу босағасында» кітабынан Сәйкес келетін жауаптарды қойып, тапсырманы дәптеріңе жаз: Өзбекстан тәуелсіздігі жарияланды. Мемлекеттік жалау де қабылданды. 1992 жылғы 8 декабрь қабылданған күн. Өзбекстан Президенті. Өзбекстан әнұранының авторы. 6

Сөзжұмбақты шеш 1. Ұлт. 2. Ұлы халық құдіреті күшейген... 3. Әдепті... ел мақтанышы. 4...., жас ұрпақтар саған зор қанат. 5. Білім деңгейі. 6. Еліміздегі көне қалалар. 7. Мемлекетіміздің астанасы. 8. Отанға... болу керек. 9. Ұлы ата-бабамыз.... 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ө З Б E K С Т А Н 7

1. «Тәуелсіздiк» дегенді қалай түсіне сің? 2. Ата-анаңмен тәуелсіздік тақырыбы бойынша әң гі мелес. «Тәуелсіздік бізге не берді?» деген сұ раққа жауап тап. 3. Мемлекеттің рәміздері туралы айтып бер. 4. Мемлекетіміздің рәміздерін сызуға әрекет жаса. Мемлекеттің рәміздеріндегі әрбір бейне ненi аңғартады? 8

КОНСТИТУЦИЯМЫЗДАҒЫ БАЛАЛАР ҚҰҚЫ Мына суреттердегі балалар қандай құқықтарын пайдалануда? 9

Өзбекстанда әрбір адам мемлекеттің қорғауында. Мемлекет өз азаматтарының құқы мен еркіндігін қамтамасыз етеді. Бұл Конституциямызда белгілеп қойылған. Конституция мемлекетіміздің басты заңы болып табылады, оған барлығы мойынсұнуы қажет. Өзбекстанда балалар тегін білім алу құқына ие. Заманалық әрі көрікті мектептерде оқып жатқанымыз осының дәлелі. Біз сапалы медициналық қызметтен пайдалануға құқылымыз. Сондай-ақ дем алу құқына да иеміз. Барша білім алу құқына ие. Тегін жалпы білім алу мемлекет тарапынан кепілденеді. Мектептің істері мемлекеттің бақылауында болады. 41-бап РҮСТЕМНІҢ ҚУАНЫШЫ Рүстем биыл 1-сыныпқа барды. Мектепке барудан бұрын анасы оны медициналық тексеруден өткізді. 2 қыркүйек Рүстем үшін ең қуанышты күн болды. 1-сынып оқушыларының барлығына Президент сыйлығы тапсырылды. Мектептен қайтқан Рүстемді туыстары қуаны ш пен қарсы алды. Рүстем оларға сыйлық тарын көрсетіп, мектебі, ұстазы мен достары туралы әңгімелеп 10

берді. Ата-анасы оған жақсы оқып, әдепті болу қажеттігін түсіндірді. 1. Сен алғаш рет мектепке барған күніңді есіңе түсіре аласың ба? 2. Рүстем қандай құқықтарын пайдаланды? 3. Сен де медициналық тексеруден өттің бе? Медициналық тексеру не үшін қажет? Әрқайсысымыз борышымыз бен міндетіміздің бар екенін ұмытпауға тиіспіз. Қоғамдық орындарда, мектепте белгіленген тәртіп-ережелерге мойынсұнуымыз керек. Сонымен қатар басқаларды құрметтеуге тиіспіз. Қоршаған ортаны сақтау, табиғатты қорғау әрбіріміздің парызымыз. 11

Азаматтар қоршаған табиғи ортаны абайлап сақтауға мiндеттi. 50-бап 1. Сен Конституциямызда белгіленген қандай құқықтарды пайдаланып жатырсың? 2. Борышың мен міндеттерің туралы да біліп алдың ба? Олар жайлы айтып бер. 3. Сен жасайтын жердің табиғаты туралы айтып бер. Біз неліктен табиғатты абайлауға тиіспіз? 12

МЕН ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТЫМЫН 13

Бірер мемлекетте тұрақты жасайтын адам сол мемлекеттің азаматы дейіледі. Әрқандай мемлекет өз азаматтарының құқықтарын қорғайды. Біз Өзбекстан Республикасының азаматымыз. Сон дықтан мемлекетіміз біздің оқуымызға, дені сау болып өсуімізге қамқорлық жасайды. Өйткені біз еліміздің болашағымыз. Нағыз адам болып, Отаныма пайдам тисін, деген әрбір ұл мен қыз жақсы оқып, әдепті де тәртіпті болуы керек. Өзбекстан Республикасы өз аумағында да, оның сыртында да өз азаматтарын құқықтық тұрғыдан қорғауды және оларға демеушілік жасауды кепілдейді. 22-бап 1. Сен неліктен Өзбекстан азаматы болып сана ласың? 2. Мемлекет өз азаматтарын қорғайды ма? Бұл қайсы заңда белгіленген? ӨЗБЕКСТАН ТӨЛҚҰЖАТЫ Дананың ағасы Азамат 16 жасқа толды. Ол төл құжат алған күні үйге ерекше көңіл-күймен кіріп келді. Апа, мен ұлғайдым. Енді менің төлқұжатым бар, деді. Дана ағасының неге соншалықты қуанғанына түсінбеді. Мұны байқаған анасы: Әлі сен де үлкен болғаныңда төл құжат аласың. 14

Оны шет елдерге шыққаныңда мақтанышпен көрсетесің. Өзбекстан төлқұжатымен барлық жерде басыңды биік көтеріп жүруіңе болады. Сол күні Даналардың үйінде мереке болып кетті. Атасы, әжесі мен әкесі Азаматты құттықтады. Ел-жұртқа пайдаң тиетін адам бол, балам, деп баталарын берді. Дананың ағасына қатты әуесі келді. Қанеки, ол да тезірек ұлғайып төлқұжат алса ғой! Дана төлқұжат алатын күнді асығып күтіп жүр. Төлқұжат азаматтың жеке тұлғасын дәлелдейтін басты құжат. 1. Өзбекстан төлқұжаты неше жаста беріледі? 2. Неліктен Дананың ағасына әуесі келді? 3. Адам Отаны үшін не істеуі керек, деп ойлайсың? 15

ОТАНЫҢ АНАҢ 16

Адамзатқа дүниеде Өмір-ау десем ең қымбат. Дарқан тірлік мекенім, Бәрінен, Отан, сен қымбат! Д.Әбілев Отан біз туылып өскен жер. Отан бұл жанұямыз, мектебіміз, махалламыз, Өзбекстанымыз. Әрқандай адам өз Отанын сүйіп, ардақтауға тиіс. Жабайы аңдар да туылып өскен жерін тастап кет кісі келмейді. Шөп-шаламның, ағаш-бұтақ тардың бө тен жерде өсіп-өнуі қиын. Өйткені жануарлар да, өсім діктер де өзі дүниеге келген топырақта жасауға бейімделген. Әлемде қасиетті нәрселер көп емес. Ең ғазиз де қадірлі заттар ғана қасиетті болып саналады. Ана мен Отан біз үшін әрқашан қасиетті. Ата-бабаларымыз «Туған жерің алтын бесігің», «Туған елің аман болса, тұрмысың жаман болмас» деп босқа айтпаған. 1. Сен Отан деген сөзді қалай түсінесің? 2. Сен үшін әлемде ең ғазиз де қасиетті бол ған нәрселерді санап бер. 3. Сыныптастарыңмен ауылыңның (қалаңның) та ри хы, әдет-ғұрыптары туралы әңгімелес. Са ған туы лып өскен жерің неліктен қадірлі? 17

ОТАН САҒЫНЫШЫ Бабамыз Захириддин Мұхаммед Бабырдың есімі патша әрі ақын ретінде әйгілі. Әндіжанда туылып өс кен Бабыр жас кезінен мұ қият ілім үйренді, көп кітап оқыды, өлең жазды. Тағдыр тәлкегімен ол Үндістанға кетуге мәжбүр болды да, сол жерде қуатты мемлекет құр ды. Бабыр мырза патша болса да бұл өмірде арманмен жасап өтті. Себебі ол өмір бойы туған елінен алыста жасады. Отанынан өте алыста болған Бабыр туған жерінен жүзім көшеттері мен қауынның тұқымын алдырып, үнді жеріне еккізді. Бірақ қауын мен жүзім өз отанында өсірілгендей дәмді болған жоқ. Бір күні Бабыр мырзаға туған елі Әндіжаннан қауын әкелді. Ол қауынды иіскеді де еңіреп жылады. 1. Неліктен Бабыр мырза патша болса да өмір бойы арманмен жасады? 2. Бабыр мырза қауынды иіскеген соң неге еңіреп жы лады? 18

ОТАНДЫ СҮЮ ДЕГЕН НЕ? 1. Қонаққа барғанда немесе басқа бір себеппен бірнеше күн үйіңнен алыста болғансың ба? Сондай кездерде нелерді сезіндің? 2. Сен өміріңді кімдерсіз елестете алмай сың? Отанды анаға ұқсатады. Ал ананың перзентке деген мейірі шексіз. Ана бізді дүниеге әкеледі, ақ сүт береді, абайлап-ардақтайды. Отан да адамдарды ана сияқты сүйеді, құшағында өсіріп-ұлғайтады. Отанды сүю бұл туылып өскен жерге, ата-бабаларымыздың жадына ізетқұрмет көр сету дегені. Сонымен бірге ана тілімізді, ұлттық құн дылықтарымызды абайлап-сақтау дегені. Отанға қия нат жасау ең ауыр күнә болып саналады. Ежелгі заманда алыс елдерге саяхатқа аттанған адамдар кіндік қаны тамған жерден бір уыс топырақты алып кететін болған. Олар туған жер топырағы серік болатынына, қауіп-қатерден сақтайтынына сенген. Ота нын, туысқандарын сағынған кезде оны иіскеп, туған еліне әлбетте қайтып оралатынына үміттенген. Отанды сүю дегенде оны мақтау немесе бос сөздермен бейнелеу дегені емес. Адам Отанына сеп тігін тигізу, оны қорғау арқылы өз махаббатын паш етуі қажет. Біздің отаншылдығымыз жақсы оқуымызда, әдепті мінез-құлқымызда көрінеді. Әрқайсысымыз терең білім алып, келешекте Өзбекстанның өркендеп-өсуіне үлес қосуымыз керек. 19

Әрине, әлем кең, дүние жүзінде мемлекет көп. Бірақ бұл әлемде теңдесі жоқ туған еліміз, Өзбекстанымыз біреу ғана. Осы сұлу өлке, осы қасиетті жер тек бізге ғана арналған. КӨГЕРШІН ТУРАЛЫ ӘҢГІМЕ Әлішер Науаидың «Хамса» деген шығармасында көгершін туралы өнегелі бір әңгіме бар. Онда баяндалғанындай, ежелгі заманда хат таситын бір кө гершін болған екен. Бір күні қатыгез патша оны ұстап алып, торға салып қойыпты. Көп жыл өткен соң кө гершін тордан азат етіліпті, сөйтіп ол тұптура өзінің үйіне ұшып кетіпті. Көгершін үйін көп іздепті. Себебі көп жыл өтіп, оның үйі бұзылып кеткен екен. Әдемі көгершінді көрген адамдар дән сеуіп, аңдып, оны тағы тұзаққа түсірмекші болыпты. Алайда көгершін оларға назар аудармай үйін іздей беріпті. Ақыры ол өз үйін тауыпты да, қуанып оған қоныпты. Көгершін үшін алтын тордан, патшаның сұлу сарайынан өзінің сол бұзылған үйі қымбат екен ғой! Әлемде сүюге, қадірлеуге лайықты нәрселер көп. Бірақ ең ұлы махаббат бұл Отанға деген махаббат. Президентіміз айтқанындай, өз Отанын сүйген адам ұлы істерге қабілетті болады. 1. Неліктен көгершін көп жыл өтсе де өз үйін ұмытпаған? 2. Сеніңше, әлемде қандай нәрселер сүюге, қа дірлеуге лайықты? 20

ОТАН Ж. Әбдірахманов «Отан атам, Отан әкем!» Осы сөзім қате ме екен?! Қате болса, Неге біздер Дейміз онда: «Атамекен?! «Отан әжем, Отан анам!» «Туған ел» деп, «Туған жер» деп, Ол бекерге аталмаған!.. Атам, Әжем, Әкем, Анам Төртеуі де «Отан» маған! Төртеуі де «Ботам» дейді, «Ер-азамат атан» дейді!.. Мақтанамын Отаныммен, Отаныма «Ботамын» мен!.. 1. «Отан» деген өлеңді жаттап ал. 2. Өлеңдегі ата-әже, әке-ана деген ұғымдар сүюге, қадірлеуге лайықты. Бірақ ең ұлы махаббат Отан екенін ұмытпа. 21

ОТАНЫМЫЗДАҒЫ ТАРИХИ ОРЫНДАР Елімізде көне орындар өте көп. Олар біздің бай тарихымыздан, ата-бабаларымыздың терең білім, ой-санасынан дерек береді. Самарқант қаласындағы Регистан алаңы үнемі саяхатшыларға лық толы. Осы алаңда үш көрікті жәді герлік Шердар, Тиллакори және Ұлықбек медреселері орна ласқан. Ишан қала Хиуадағы қалың қа бырғалармен қоршалған құнды жә дігерлік. Бір кездері сол қабыр ғалар қала халқын сыртқы жау лардан қорғаған. Ишан қала ЮНЕСКО-ның Бүкіләлем жәдігерліктері тізі міне енгізілген. 1997 жылы Хиуа қа ласының 2500 жылдығына орай жәдігерлік қайта жөнделді. 22

Минораи Калон үлкен мұнара дегені. Бұл жәдігерлік 1127 жылы құрылған. Бұхараға барған адам сол ғимаратты көрмей кетпейді. Имам Бұхари кешені Самарқант қаласы маңындағы Хартанг қыстағында орналасқан. Атабабаларымыз ұлы ойшыл ғұламаның қабірін зиярат орнына айналдырған. 1998 жылы Президенттің баста масымен Имам Бұхари кешені құрылды. Астанамыз орталығындағы Қазірет Имам кешені 23

2007 жылы қайта қалпына келтіріліп, жөнделді. Кешен кесенеден, мешіттен және медреселерден тұрады. Оны зиярат ету үшін еліміздің жержерлерінен және шетелдерден қонақтар келеді. Ата-бабаларымыздан мұра болып қалған тарихи орындарды сақтау және болашақ ұрпақтарға жеткізу әрқайсысымыздың борышымыз. Тәуелсіздік жылдарында елімізде сұлу ғимараттар құрылды. Бұл ғимараттар да болашақта тарихи жәдігерліктер ретінде қадірленеді. 1. Еліміздегі қандай тарихи жәдігерліктер туралы білесің? 2. Сен де тарихи орындарды зиярат еткенсің бе? 3. Тәуелсіздік жылдарында құрылған көрікті ғима раттар жөнінде не білесің? 4. Тарихи жәдігерліктерді неліктен абайлапсақтау қажет? 24

Тақырып бойынша тестілер 1. Қайсы қатардағы жауаптарда тарихи жәдігерліктер дұрыс көрсетілген? А) ауылдар мен қалалар; Ә) мектептер мен лицейлер; Б) көне ғимараттар; В) өзендер мен каналдар. 2. Регистан алаңы қайсы қалада орналасқан? А) Бұхарада; Ә) Самарқантта; Б) Хиуада; В) Ташкентте. 3. Самарқант маңындағы Хартанг қыстағында кімнің кесенесі орналасқан? А) Бахауиддин Нақшбанди; Ә) Имам Термiзи; Б) Әлішер Науаи; В) Имам Бұхари. 4. Минораи Калон қандай мағынаны білді реді және ол қайсы қалада орналасқан? А) Үлкен мұнара Бұхарада; Ә) Биік мұнара Хиуада; Б) Көне мұнара Самарқантта; В) Кіші мұнара Шахрисабзда. 25

ҚАЙТАЛАУ ОТАНЫҢ СЕНІҢ БІРЕУ-АҚ Адам үшін ауа, су, нан, ата-ана қаншалықты ғазиз де қасиетті болса, Отан да соншалықты қымбат. Отан-ана туған жерден басталады... Есіңде болсын, Отан махаббаты ата-анаға, ағаініге, әпке-сіңліге, доc-жарандарға деген мейірмен қосылып кетеді. Тек адам ғана емес, тіпті құстар да өз елін сағынады. Ағаштар да өз жерін аңсайды. Мысалы, Америкада мың жылға дейін жасайтын ағаш өседі екен. Француздар қызығып, оны өз еліне әкеліп егіпті. Көшет көгеріп, биік болып өсіпті... Көп жыл өтіп бақ орманға айналыпты. Бірақ арадан отыз-қырық жыл өткен соң, кездейсоқ оқиға болыпты: су ішіп көгеріп тұрған ағаштар өзінен-өзі қурап қалыпты. Ғалымдар мұның себебін іздей бастапты. Оны анықтаған кезде мына оқиғаны есітіп, қатты таң қалыпты. Сол ағаштар қурап қалған кезде Америка континентінде қатты қуаңшылық болған екен. Ол жердегі дәл осындай ағаштар да қурап қалған екен. Сонда ғалымдар бір-бірінен өте алыста болған ағаштарды біріктіретін қандай да бір күш немесе сыр бар екен, деген шешімге келіпті. Көрдің бе, адам ойы жетпейтін осы сырлы байланысты Отан сезімімен ғана түсіндіруге болады. Ағаш бұл ағаш, Алла Тағала тіл, түйсік-сезім, ақыл-ой берген адам үшін Отаннан артық не бар?! Әрине, жоқ! 26

Отан ана сынды біреу-ақ. Біреу-ақ болғандықтан қасиетті де тәбәрік, жалғыздығымен қымбат та қадірлі. Хуршид Даврон 1. Отанға деген махаббат ең алдымен неден бас талады? 2. Адам жат елде өзін толық бақытты деп сезінеді ме? 3. Сеніңше, Отан неліктен қадірлі де қасиетті? Сөзжұмбақты шеш 1 2 3 4 5 6 7 8 Р E Г И С T А Н 1. Елтаңба, ту, әнұран.... 2....-жұрт.... 3. Жер шарының моделі. 4. Білім...мен құдық қазғандай. 5. Мемлекетіміздегі өзен. 6. Бейбiтшiлiк. 7. Ташкент.... 8. Ең ғазиз азық. 27

II БӨЛIМ. АДАМ ӘДЕП-ҚҰЛҚЫМЕН СҰЛУ ҚАРТТАРДЫ АРДАҚТАЙЫҚ 1. Сенің жанұяңда да қарт адамдар бар ма? Оларға деген көзқарасың қандай? 2. Атаңның яки әжеңнің қайсы насихаттарын үне мі есіңде сақтайсың? Үлкендердің сөздерін тың дамағаның үшін кейде өкініп қалғаның есіңде ме? Қарт адамдары бар үй ырыс-берекелі болады. Ата-әжелеріміздің батасы, үгіт-насихаттары бізге керек болады. Олар өмірлік тәжірибелерін үйретеді, ертегілер айтып береді. Елімізде қарт жастағы адамдар қадірленеді. Оларға қамқорлық жасалады, жағдайынан хабар алынады. Президентіміздің бастамасымен 2002 жыл «Қарттарды ардақтау жылы», 2015 жыл Қарттарды қадірлеу жылы деп жарияланды. Үлкендерге құрмет, кішілерге ізет көрсету халқымызға тән қасиет. Қарияларға сәлем беру, олардың сөздеріне құлақ салу, насихаттарына жүгіну керек. 28

ҚАРТТАРДЫҢ БАТАСЫ Мұрат бос уақытын атасымен, әжесімен бірге өткізгенді ұнатады. Себебі олармен уақыттың қалай өткенін байқамай қалады. Олар бақта ағаштар мен гүлдерді бірге күтіп-баптайды. Атасы өсімдіктер мен құстар, аңдар туралы қызықты оқиғаларды әңгімелеп бе реді. Әжесінің мақалдарын, әндері мен ертегілерін есі теді. Бір күні Мұрат досы Зәкірмен мектептен қайтып келе жатыр еді. Жолда үлкен сөмкесін әрең көтеріп келе жатқан бір кемпірді көріп қалды. Зәкір, кел, ана әжеге көмектесейік, деді Мұрат. Жоқ, мен тезірек үйге барып, сабақ дайындамақ шымын, деді Зәкір. Жарайды, сен кете бер. Мен көмектесемін, деді Мұрат. Атасы мен әжесі Мұраттың неге кешіккенін сұрады. Немересінің жауабын естіген соң: Бәрекелде, балам. Қарттардың батасын алсаң, ешқашан жаман болмайсың. «Алтын алма, бата ал», деп босқа айтпайды ғой, деді оның арқасынан қағып. 1. Зәкірдің іс-қимылын қалай бағалайсың? 2. Сеніңше, бейтаныс қарттарға көмектесу керек пе? Жауабыңды түсіндіріп бер. 29

Төмендегі ережелерді есіңде сақта да, тізімді дәптеріңе жазуды одан ары жалғастыр. 1) өзінен үлкендерге бірінші болып сәлем беру; 2) қарт адамдардың алдында дауыстап сөйлемеу, бостан босқа күлмеу; 3) қоғамдық орындарда яки көлікте қарияларға орын беру; 4) қарт адамның қолында жүгі яки бірер жұмысы болса, көмектесу; 5) насихат жасаса, сөздерін тыңдау; Ата-анаңмен қарияларға қандай қатынаста болу керек екені туралы сұхбаттас. «Қариясы бар үйде періште бар», «Қарияның біл ге нін пе ріште білмес» деген мақалдардың мазмұнын түсіндір. БАЛА ҚҰҚЫҚТАРЫ. «БАЛА ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ КЕПІЛДІКТЕРІ ТУРАЛЫ» ЗАҢ ЖӨнIНде Өзбекстанда әрбір баланың дені сау болып өсіп-ұлғаюына мемлекет қамқорлық жасайды. Мем лекетіміздің ата заңы Конституцияда біз дің құқымыз бен еркіндігіміз қамтамасыз етілген. Сонымен қатар 2008 жылғы 8 январьда «Бала құқықтарының кепілдіктері туралы» Заң да 30

қабылданған. Бұл заң балаларды жан-жақты қорғайды. Заңда балалардың өз атаанасының бауырында ұлғаюы белгіленген. Ал ата-анасыз балаларға мемлекет қам қорлық жасайды. Әрбір бала тегін білім алу құқына ие. Әрбір бала дем алу, бос уақытын мазмұнды өткі зу құқына ие. Елімізде балалардың бақытты өмір сүруі, өсіп-ұлғаюы үшін барлық жағдай жасалған. Президентіміз Туған елімз дің бақыты мен болашағы жолында қызмет ету ең үлкен бақыт атты кітабында да балалардың дені сау және кемел болып өсуі туралы құнды пікірлер айтқан. Заңда балалардың мынандай құқықтары кепілденген: Кез келген бала өмір сүру құқына ие. Баланың фамилия, есім, әкесінің есімін алу, ұлты мен азаматтығына ие болу құқы бар. Мемлекет баланың саламатты туылу және жанжақты дамуы үшін жағдай жасайды. Әрқандай бала өз пікірін еркін айту құқына ие. Мемлекет балалардың тегін медициналық көмек алуын кепілдейді. 31

Әрбір бала өзінің жасына, денсаулығына, сондай-ақ қажетіне сай келетін дем алу және бос уақытының болу құқына ие. 21-баптан. Ата-анаң немесе аға-әпкелеріңнің жәрдемімен «Бақытты балалық шағым» тақырыбына мәтін құра. ҚАСИЕТТІ КІТАПТАРДАҒЫ БАЛАЛАР ӘДЕБІ ТУРАЛЫ Хадистер ислам дінінде Құраннан кейінгі қасиетті қайнар көз болып саналады. 32

Хадис терде жақсы мінез-құлық пен жақсы қасиеттер насихатталады. Жамандық, шағыстыру, күншілдік, зұлымдық пен сатқындық тәрізді індеттер әшке реленеді. Қасиет адам бойындағы жақсы әдеттер. Қасие тіміз қаншалықты көп болса, соншалықты жақ сы болады. Індет адам мінез-құлқындағы жаман қасиет. Оларды жоймай тұрып жақсы деген ат алу қиын. Қасиетті кітаптарда балалар әдебі мен тәрбиесіне тиісті көптеген ой-пікір айтылған, сондай-ақ ілім алу парыз екені де атап өтіледі. Елімізден әлемге әйгілі ойшыл ғұламалар шыққан. Имам Бұхари, Имам Термізи сынды бабаларымыз хадистерді жинаған. Хадистерден үзінділер Адамдар арасында бiреудi шағыстырудан және өсек-аяң, жала сөздерді тарқатудан аулақ бол. * * * Шынайылықта қауіп-қатер сезсең де тек шын сөйле. Сонда медет табасың. Тіпті пайда тау- 33

ып тұрған болсаң да өтіріктен аулақ бол. Өйткені бәрібір өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам. * * * Адам бойындағы ең жаман індет пен қорқақтық. күншілдік * * * Екі адамға Алла тағала ақырет күні жақсы көзбен қара майды: 1. Туған-туыстарынан алыстап кеткен адамға. 2. Жаман көршіге. 1. Жоғарыдағы хадистердiң қайсысы көбiрек əсер қалдырды? Нелiктен? 2. Əдеп-құлыққа тиiстi хадистердi жина. Тапсырманы орында. Хадистерде насихатталған төмендегі қасиеттерді және жаман ін деттерді екі бағанға бөліп жаз. Мейір-шапағат, өтірік айту, шындықты айту, дұш пан дық, әділет, күншілдік, жомарттық, адалдық, әділетсіз дік, сатқындық, ар-ождан, зұлымдық, мақтаншақтық... Осы бағандарды мазмұнына қарай жалғастырып көр. 34

ДАНЫШПАНДАР ӘДЕП-ҚҰЛЫҚ, ДОСТЫҚ ТУРАЛЫ 1. Сенің достарың көп пе? 2. Ең жақын досың кім? Оның қайсы қасиеттері саған ұнайды? 3. Сені жақсы дос деп ойлағандарын қалайсың ба? Бұл үшін не істеуің керек? ӘДЕПТІ ӘДЕПСІЗДЕН ҮЙРЕНДІМ Лұқпан әкімнен сұрапты: Әдепті кімнен үйрендің? Әдепсізден, деп жауап беріпті ол. Әй, неге енді? деп таң қалыпты. Әдепсіздің қайсы ісі көзіме жаман көрінсе, сол істерді мен істемедім. «Шығыс нақылдарынан» 1. «Әдепті әдепсізден үйрен» деген мақалды қалай түсінесің? 2. Біреудің орынсыз іс-қимылына сен қынжылғансың ба? Одан қандай қорытынды шығардың? Ата-бабаларымыз ежелден адамдарды жақсы мінез-құлықты болуға шақырып отырған. Өйткені адам әдеп-құлқымен сұлу. 35

Сайыпқыран Әмір Темір былай дейді: «Кішіпейілділігім, мейір-ша пағатыммен халықты өзіме ба ғындырдым. Әділет пен жұ мыс жүргізіп, зұлым дық тан ау лақ болуға ұмтыл дым». Ал бағзы бір за манда бір данышпан пер зен тіне былай деп насихат берген екен: Ей, перзент, өмірде же тістікке жету үшін мынадай на сихаттарға жүгін: Адал бол, еңбекті сүй. Адал еңбек еткен адам екі дүниеде де кем болмайды. Жалқаулықтан аулақ бол. Күш-қайратты өзіңе ұран етіп ал. Әрқашан қозғалыста бол, алға ұмтыл. Сақ бол. Барлық істе тәр тіп-ережеге мойынсұн. Саған тапсырылған мін дет терді бұлжытпай орында. Шынайы, адал жүректі, ар-ожданды және турасөзді бол. Сабырлы, баршаға мейірбан да қамқоршыл бол. Киінуде, жүріс-тұрыста қарапайым бол және табиғи жолды таңда. Тәкаппар болма. КІММЕН ДОС БОЛУ КЕРЕК? Данышпандардың айтуынша, үш топтағы адамдармен дос болу мүмкін: 1. Білімді адамдармен. Себебі олар өз өмірін білім алумен, әдепті болумен өткізеді. 2. Адамгершілігі бар адамдармен. Олар доста рының айыбын жасырады, ешқашан оны жария етпейді. Жалғыз қалғанда досының айыбын өзіне айтып, түзетуге жәрдем береді. 36

3. Өз пайдасын ойламайтын, батыл адамдармен. Олардың достығы шынайы болады. Достықтан пайда табуды ойламайды. «Шығыс нақылдарынан» 1. Сеніңше, адам досының айыбын жасыру керек пе? Сен досыңның айыбын өзіне айтып, оны түзетуге жәрдем бере аласың ба? 2. «Қазанға жақын жүрсең, қарасы жұғады» деген мақалдың мағынасын қалай түсіне сің? Шын дос сол, ол ешқашан досына ренжімейді, ренжіген болса да кешірімін қабылдайды. Әмір Темір Жаңа дос тапсаң, ескі досыңды ұмытпа, одан бас тартпа. Сен көп дос арттыруға әрекет жаса. Жақсы достар адамның теңдесі жоқ байлығы. Қайқауыс Ақымақ досты дос деп санама. Өйткені ол ақымақтығы арқылы саған зиян тигізеді. Әлішер Науаи Достық туралы өлең, мақал-мәтел немесе ерте гілерден үзінділер жинап, дәптеріңе жаз. 37

ЖОМАРТТЫҚ ПЕН күншілдік. СЫЙ БЕРУ ЖӘНЕ СЫЙ АЛУ ӘДЕБІ Алланың көңілі кең, өзі де сондай адамдарды дос деп санайды. Әдебі жақсы адамдарды ұнатып, әдепсіздерді ұнатпайды. Жомарттық дегені өзінің бар нәрсесін басқалармен бөлісу дегені. Жомарт адам бірер нәрсеге яки көмекке мұқтаж болған адамға сөзсіз көмектеседі. Жомарт баршаға бірдей жақсылық жасайды, бірақ оның орнына ешнәрсе алмайды. Ал күншілдік дегені біреуге еш нәрсе бермеу және басқалардың жетістігін көреалмау дегені. Халқымызда «Күншілдің күні қараң» деген мақал бар. Күншіл адам қаншалықты шіренбесін, бәрібір ісінде, отбасында береке болмайды. Күншілдікті әдет еткен адам басқаларға жасаған жамандығы үшін әлбетте жазасын алады. Қасыңдағы адамдардан кімді жомарт деп айта аласың? Одан үлгі алуға әрекет жасайсың ба? ЖАНАР НЕГЕ ҰЯЛЫП ҚАЛДЫ? Еңбек сабағында мұғалім Өзбекстан жалауын жасаймыз деді. Кәміл таңертең асыққанынан желім мен түрлі түсті қағаздарын ұмытып кетіпті. Сондықтан ол: 38

Жанар, түсті қағазыңнан, желіміңнен пайдаланып тұрсам болады ма? деп сұрады. Өзімде аз ғана қалған еді, деп жауап берді Жанар. Мұны көрген Назым: Кәміл, менің заттарымды пайдалана ғой, деді. Ертеңіне сурет сабағында Жанар бояуларын әкелуді ұмытып кеткен екен. Ол кешегі ісі үшін достарынан бояу сұрауға ұялды. Мұны байқаған Кәміл: Жанар, кел бірге сурет саламыз. Саған қайсы бояу реңін берейін? деді. Жанар өзінің ісінен ұялды. 1. Жанардың неге ұялып қалғаны туралы пікірлес. 2. Адам достарының алдында ұялып қалмауы үшін не істеу керек? Сый беру арқылы жақын адамдарымыз бен достарымызға қаншалықты көңіл бөлетінімізді білдіреміз және олардың көңіл-күйін көтереміз. 1. Қандай күндерде адамға сый беріледі? Соңғы рет кімге және неліктен сый бергенсің? 2. Туылған күніңе немесе мерекелерде қандай сый алуды қалайсың? Айнұрдың туылған күніне қонақтар келді. Оған кітаптар, ойыншықтар сыйлады. Бірақ Айнұр сыйға 39

ұялы телефон алуды қалаған болатын. Сондықтан ол қабағын түйіп алды да: «Маған сыйлықтар ұнаған жоқ», деді. 1. Сеніңше, Айнұрдың істегені дұрыс па? 2. Егер саған берілген сыйлықтар ұнамаса, мұны қасыңдағыларға білдіресің бе? Төмендегі тапсырманы дәптеріңе көшіріп, толтыр. Кімге қандай сыйлық таңдаймын? Атама Әжеме Әкеме Апама Ініме (ағама) Сіңліме (әпкеме) Досыма Ұстазыма Сыйды алған кезде әлбетте рахмет айту керек. Сый ұнамаса, оны сыйлаған адамға яки қасыңдағыларға білдіру әдепке жатпайды. Сыйлықты таңдау оңай емес. Сыйдың кімге берілетінін есте жақсы сақтау керек. Сыйды таңдаған кез де ол адамның жасына, талғамына және қызығуына сәйкес болсын. Сыйдың үлкен-кішісі болмайды. Ең маңыздысы, кө ңіл бөлу. Өз қолымызбен жасаған сыйымыз да жақын адамдарымызды қуанта алады. 40

ҚАЙТАЛАУ ТІРІ ЕСКЕРТКІШ Сол күні біз аға-сіңлі Асан-Зәуре екеуіміздің туылған кү німіз болып, достарымызды күтіп отыр едік. Олар бі рінен кейін бірі айтылған уақытта келіп, үстелге отырды. Асан сені туылған күніңмен құттықтаймын, деп Райым маған бір құты түрлі түсті қалам берді, ал сіңілім Зәуреге қып-қызыл қызғалдақ сыйлады. Мұқаддас дәптер, кітап сыйлады. Бақыт шоколад әкелген болса, Тайыр сұлу көрініс бейнеленген сурет әкеліпті. Ал бәрінен кейін келген Марат туылған күнімізге бір түп өрік көшетін әкеліпті. Ой, деп жіберді сіңлім Зәуре. Көшетті не істейміз? деппін мен де. Марат та бос келген жоқ: Əуліңе егіп қоямыз. Жақсы өрік екен, әкем берді. Өзі өсірген, деді. Көшетті қаламасам да оның қолынан алдым да бір шетке қоймақшы едім, Марат тағы да: Жоқ, қазір егеміз, деп көшетті қолымнан алды да, апамнан қай жерге егу керек екенін анықтап, жерді қопара бастады. Сөйтіп, көшетті өзі егіп, өзі су құйды. Содан соң бет-қолын жуып келіп, үстел жанына отырды. Арадан көп уақыт өтті, Мараттан басқа достарым берген сыйлықтар таусылып, кейбіреуі сы- 41

нып, тіпті есімізден шығып кетті. Бірақ Мараттың сыйы өзі отырғызған өрік көшеті жақсы өсе бастады. Меніңше, ақ өрік биыл мол жеміс салады. Өрік піссе, әрине Марат пен достарымды тағы да шақырып, қонақ етпекшімін. Біз сол кезде Маратқа босқа ренжіген екенбіз. Ол ауламызға тірі ескерткіш орнатқан екен. Оның сыйы ең жақсы, ұмытылмайтын сый болып қалды. Собит Ғафуров 1. Асан алғаш Марат әкелген сыйға қалай қа рады? 2. Күтпеген сыйлық беру немесе алу адамға қа лай әсер етеді? Сен бұған дайынсың ба? Сөзжұмбақты шеш Ж Б Б Ы Р У ЛЫҚ ТЫҚ ДЫҚ 1. Өміріміздің кіршіксіз ке зеңі. 2. Адамдар арасындағы ме йір бандық. 3. Ақыл-ойға толы кезең. 4. Бейбiтшiлiк. 5. Қолы ашық болу. 6. Бі реу ді кө ре алмаушы лық. 42

ЕҢБЕГІҢНЕН ЕЛ ТАНЫР Мақалдарды оқып, мазмұнына көңіл бөл. Еңбегің қатты болса, Татқаның тәтті болады. * * * Еңбек еткен емеді, Еңбексіз не өнеді. * * * Адам жерге нәр береді, Жер адамға нан береді. * * * Өнерлінің қолы алтын, Өлеңшінің сөзі алтын. * * * Мал шөпке тоқтайды, Ақылды сөзге тоқтайды. * * * Адам өмірі еңбекпен көрікті. Біз жасаған заттар, киімдер, тұтынатын тағамдар барлығы бірер адамның еңбегі арқасында жасалады. Адамның қолы гүл. Ол қаласа, тасқа гүл салады, әшейін саз-балшықтан әдемі заттар жасай алады. Жалқаулық жаман індет. Жалқау адам ешқашан мақсатына жете алмайды. 43

ТАСТЫ КЕСКЕН АРҚАН Ұлы дәрігер Әбу Әли ибн Сина бала кезінде математиканы онша ұнатпаған екен. Себебі ол бұл пәнді өте қиын, деп ойлаған көрінеді. Бір күні ибн Сина қыр-адырда кетіп бара жатып бір құдыққа кездесіпті. Шөлін қан дыру үшін құдыққа шелек тастапты. Су ды тартып алып жатқанда құ дықтың аузындағы мәрмәр шең берге назар аударыпты. Шеңбер шелекке байланған арқанның үйкелуінен жейіліп кеткен екен. Ибн Сина ойға шомыпты: Арқан жұмсақ болса, қалайша берік мәрмәр тасты кесуі мүмкін? Демек, қаншалықты қиын болғанымен, бірер істі атқару үшін күш-қуат, сабыр-төзіммен тынымсыз еңбек ету керек екен ғой! Мен математиканы түсінбеймін, егер әрекет етсем, әрине үйреніп аламын. Сөйтіп, ғұлама математиканы толық меңгеріпті. Ибн Сина әр кез қиын іске жолыққанда мәрмәрдi кескен арқанды есіне алатын болыпты. 1. Сеніңше, ибн Синаның әлемге әйгілі ғалым болуының сыры неде? 2. Қиын істі бұл менің қолымнан келмейді, деп тас тап қою дұрыс па? 44

ЕҢБЕК Н. Жанаев Гүл өсірсең терлеп, Мұның аты еңбек. Кесте тіксең зерлеп, Мұның аты еңбек. Сабағыңа жөндеп, Әзірленсең еңбек. Қиындықтың бәрін Еңбек қана жеңбек. «Еңбек» деген өлеңді жаттап ал. 45

МАМАНДЫҚТАР ӘЛЕМІ 1. Ата-анаң қайсы салада жұмыс істейді? 2. Үлкен болғаныңда кім болмақшысың? Төмендегі пікірлерге сай келетін жауаптарды суреттерден тауып, дәптеріңе жаз: 1. Балаларға тәлім-тәрбие береді... 2. Адамдарды емдейді... 3. Сұлу ғимараттарды құрады... 4. Дәмді тағамдар пісіреді... 5. Әдемі киімдер тігеді... 6. Адамдардың алысын жақын етеді... 7. Отанын қорғайды... 8. Сан-алуан жеміс-жидек, көкөніс өсіреді... 46

АҒАЛЫ-ІНІЛІ СИНДОРОВТАР ӘЛЕМ ЧЕМПИОНДАРЫ Шахмат ақылды шарықтайды. Ой-сананы өсіріп, дұрыс шешім қабылдауға үйретеді. Адамның өсіпкемелденуінде осы спорт түрінің орны үлкен. Өзбекстандық ағалы-інілі шахматшылар Жавохир мен Исламбек Синдоровтар халықаралық жарыстарда жеңімпаз болып, еліміздің даңқын әлемге танытты. Олар әлемнің ең күшті спортшы жастарын жеңіліске ұшыратты. Жавохир мен Исламбек өзбек жастары әрбір салада озат екенін тағы да дәлелдеді. Елімізде жастарға өз қабілетін көрсетуге барлық жағдай жасалған. 47

Бүгінде өзбек жастары спорт, музыка, өнер, ғылым-білімнің түрлі салаларында үлкен жетістіктерді иелеп отыр. Әрбір адам қабілетке ие. Оны жарыққа шығару үшін тынбай еңбек, ықылас пен сабырлылық талап етіледі. Алдына нақты мақсат қойып, бар ынтамен ұмтылған адам сөзсіз оған жетеді. 1. Ағалы-інілі Синдоровтардың жеңістері сенде қандай әсер қалдырды? 2. Олар мұндай үлкен табыстарға жетуінің себебі неде? 3. Құрдастарыңның арасында үлкен жетістіктерге жеткендер бар ма? Олар туралы әңгімелеп бер. Көз алдыңа келтіріп көрші, сен журналиссің. Ата-анаңмен мамандық таңдау бойынша сұх баттастың. Олардан мына сұрақтарға жауап алып, дәптеріңе жазып қой: 1. Неліктен дәл осы мамандықты таңдағансыз? 2. Осы мамандықты иелеу үшін қанша уақыт және еңбек талап етіледі? 3. Мамандығыңыздың жақсы және жаман жақ та рын айтыңыз. 48

ТАЗАЛЫҚ АДАМ КӨРКІ Тазалық адамның қалай киінуінде, әдет-құлқында, жүріс-тұрысында, заттарды қалай сақ тайтынында көрінеді. Тап-таза жүретін адамға бар шаның әуесі келеді. ТАЗАЛЫҚ ДЕГЕН НЕ? Арман 3-сыныпта оқиды. «Әдепнама» сабағында мұ ғалім тап-таза бала қандай болуы керек екені туралы айтты. Арман ұстазының сөздерін естіп, өзінен ұя лып кетті. Себебі ол өзін таза және тәртіпті бала деп айта алмайтын еді. Арман сол күннен бастап тап-таза болып жүремін, деп өзіне сөз берді. Үйіне барған соң, аяқ киімін сүртіп орнына қойды. Сөмкесін күндегідей есік алдына емес, өзінің бөлмесіне апарып қойды. Киімдерін шкафқа ілді. Үстелі үстінің шашылып жатқанын көріп, дереу жинап қойды. Бет-қолын жуып, шашын тарады. Апасы жұмыстан келгенше асханадағы ыдыстарды жуып, шаңдарын сүртті. Бұны көрген апасы қуанды: Тап-таза, ақылды баламнан айналайын, деп мақ тады. Апа, енді бөлмемді өзім жинаймын. Сіз күн бойы жұмыс істеп шаршап келесіз. Бүгіннен бастап сізге сіңлім екеуміз үй жұмыстарын істеуге көмек тесеміз, деді. Апасы Арманның бұл сөздеріне қуанып қалды. 49

1. Оқу құралдарын қалай сақтау қажет? 2. Сеніңше, осы ережелерге тағы қандай қо сымша қосуға болады? Төмендегі ережелерді жаттап ал: 1. Кітап парақтарын жыртпау, бүктемеу, оларға сызбау керек. Кітаптағы суреттерді қырқып алу әдеп тілік емес. Жыртылған парақтарды желімдеу, қолдың және қаламның іздерін өшіргішпен өшіру қажет. 2. Әрбір пәнге арнайы дәптер арнау керек. Дәптерді арнайы орағышпен орап, оған артықша нәрселерді жазбау керек. 3. Қаламдар арнайы қалам сапта сақталса, ұшы сы на бер мейді. 4. Сұйық желім мен бояуларды арнайы қорапқа немесе сөмкенің бөлек бір қалтасына салу қажет. Суреттерге назар аудар. Балаларға ат қойып, суретте бейнеленген көрініске қарап ауызекі әңгіме құр. Киім-кешектерді қалай сақтау керек екені туралы мәтін құр. 50

ТАЗАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ КЕПІЛІ Медицина ілімінің сұлтаны ибн Сина ұзақ өмір сүру тазалыққа байланысты екенін айтқан. ӨС, ҰЛАН! Сау болсын десең, Он екі мүшең ерте тұр! Құлақ түр, Тыңда сыр. Жапырақтар жырлар, Гүлдер сыбырлар, Күн нұрын күт! Таза ауа жұт бойыңа құт. Жүгір, селмен жарысып. Жүгір, желмен жарысып. Нұрға сылан, болып қыран Өс, ұлан! 51 Ө.Тұрманов Тазалықты ұстау денсаулыққа өте қажет. Себебі көптеген аурулар тазалықты ұстамау салдарынан туындайды.

Көзге көрінбейтін микробтар денсаулығымыздың жауы. Бірақ оларға қарсы күресуге болады. Бұл үшін тек суды пайдалану және ерінбеу керек. «Әдепнама» сабағында мұғалім оқушыларға таза лық ты ұстау ережелерін жазуды тапсырды. Райхан тапсырманы былай орындады: 1. Тамақтанудан бұрын ең алдымен қолды сабындап жуу. 2. Таңертең және кешқұрым жатудан бұрын тістерді тазалау. 3. Тырнақтарды өз уақытында алу. 4. Арнайы сүлгі және беторамалды пайдалану. 5. Киімдерді және шұлықтарды өз уақытында ауыс тыру. 6. Жемістерді жуып жеу. 7. Қайнатылмаған суды ішпеу. Сен осы ережелерге тағы қандай қосымша қосқан болар едің? Төмендегі заттардың қайсысы тазалыққа жатпайды? 52

Бекжанның таңертеңгі күн тәртібі дұрыс жасалған ба? Оны тәртіп бойынша қайта жасап шық. Бекжан ұйқыдан тұрды. Таңертеңгі тамағын жеді. Туфлиін киді. Қажетті кітап-дәптерлерін сөмкесіне салды. Төсек орнын жинады. Бет-қолын, тістерін жуды. Киімін киді. Ата-анасына сәлем берді. Мектепке кетті. «Күн тәртібі» кестесімен таныс. Сен де күнді сол тәртіп бойынша өткізесің бе? Төмендегі кестені уақытты қойып, толтыр. Күн тәртібі Ұйқыдан ояну Д е н е ш ы н ы қ т ы р у және жуыну Таңертеңгі тамақ Мектепке бару Мектептен қайту Түскі тамақ Дем алу Күн тәртібі Үйірме және спорт жаттығуларына бару Үй жұмыстарына көмектесу Кешкі тамақ Сабақ дайындау Жанұялық сұхбат Теледидар көру Ұйықтау Уақыты Уақыты Өзің күнде пайдаланатын тазалықты сақтайтын құралдардың суретін сал. Сол құрал дардың қалай қолданылатыны және пайдасы жөнінде айтып бер. 53

ҰҚЫПТЫЛЫҚ ПЕН ЖИНАҚЫЛЫҚ Ұқыптылық жүріс-тұрыста, киінуде және тамақтан ғанда, тазалықты ұстауда көрінеді. Жинақылық барлық жұмысты ойдағыдай орындау, заттарды ретімен, абайлап сақтау. Төмендегі жағдайдан қалай қорытынды жасауға болады? Назерке мен Сәлима бір ауылда тұрады. Олар әр күні мектепке бірге барады. Бір күні Назерке құрбысының үйіне барды. Сәлиманың шаштары тарал маған, оқу құралдары әр жерде шашылып жат қан екен. Сәлима, неге дайын емессің? Әлде ауырып қалдың ба? деп сұрады Назерке. Апам ауруханада еді. Таңертеңгі ас дайын емес, киімдерімді таба алмай жатырмын, деді Сәлима. Құрбым-ау, сол істерді өзің-ақ орындасаң болады ғой. Енді сен жас бала емессің. Кел, мен бүгін саған көмектесейін, деді Назерке. Сәлима құрбысының алдында қобалжып қалды. Апам да солай дейтін. Бірақ мен тыңдамайтын едім. Енді оның айтқанын істеймін, деді. 1. Сәлима өз бойындағы қайсы әдеттерді жоюы ке рек? 2. Сен өзіңді ұқыпты әрі жинақы деп ойлайсың ба? 54

Кәрімге қалай көмек бересің? Кәрім мектепке барғанша көшедегі күшіктер мен мысықтарды қуып, оларға тас лақтырады. Ол лақтырған тастар кейде адамдарға да тиіп кетеді. Ал Кәрім кешірім сұраудың орнына қашып кетеді. Әнеугүні ол Тасболат атаның терезесін сындырды. Кәрім сабақта да тыныш отырмайды. Партаға, сынып қабырғаларына кейбір сөздерді жазып, сурет сызады. Сыныптастарына сөйлеп, көңілін бөледі. Кәрім өз заттарын да аямайды. Бір күні дәптерін немесе ручкасын, ал басқа күні бас киімін жоғалтады. Тура жол тұрса да, үнемі лай-тастақ жолдармен жүреді. Сондықтан ата-анасы оған жиіжиі киім сатып әперуге мәжбүр. Кәрімге Сенің көмегің керек. Оған қалай көмектесе аласың? Төмендегі суреттерде көрсетілген заттарды қай жерде және қалай сақтау қажет? 55

ҮНЕМДІЛІК. АТА-БАБАЛАРЫМЫЗ ҮНЕМДІЛІК ТУРАЛЫ Азық адамның өмір сүруі үшін қажетті бола тын заттар. Мысалы, су, азық-түлік, киім-ке шек, зат-бұйым, уақыт және басқалар. Үнемділік азықтарды қадірлеу, мөлшермен жұм сау дегені. Ысырапшылдық азықтарды қадірлемеу жә не мөлшерден тыс жұмсау дегені. Үнемділік жақсы қасиет. Үнемшіл адамның отбасында береке, ісінде өнім болады. Кімде кім өзіндегі бар нәрсені үнемдеп жұмсаса, ол көпке жетеді. Ал ысырапшылдық ең жаман әдеттердің бірі. Сон дықтан ата-бабаларымыз үнемдеп жұмсауға шақырған. Хадистерде де «Кімде кім үнемшіл болса, ешқашан кембағал болмайды» деп жазылған. Жас кезінен үнем шіл болуға үйренген адам ешнәрсеге мұқтаж болмайды. ӘЖЕНІҢ НАСИХАТЫ Әнуар таңертеңгі асын асығып жеді. Ол үлкенірек нан бөлігін алды да, бір-екі рет тістеді, тәтті шайын да ақырына дейін ішкен жоқ. Мұны байқап отырған әжесі: Балам, нанды қалдырмай жеп, шайыңды ішіп қоймайсың ба? деді. 56

Қарным тойды, жегім келмей жатыр, деді Әнуар. Бұл ісің жақсы емес, балам. Есіңде болсын, ысы рапшылдық ең жаман әдет. Әр нәрсенің обалы бар. Нені қорласаң, соған зар боласың. Адамдар бір жапырақ нан үшін жанын берген кездер де болған. Сенің мынау ісің тойып секірумен бірдей. Бұдан былай бұл ісіңді қой. Барлық нәрседен өзіңе керегін ғана ал. Мақұл әже, деді Әнуар, сөйтіп бұл сөздерді ұмытпауға уәде берді. Әдепті бала оқу құралдарын, киім-кешектерін реттеп, ұқыпты сақтайды, ысырап етпейді. Себебі бұл заттарды ата-анаң еңбек етіп алған. Біз өз заттарымызды абайлап-сақтау арқылы жанұямызға көмек берген боламыз. Тұрмысымызда үнемшіл болу арқылы тек жанұя мызға ғана емес, елімізге де пайда келтіреміз. Босқа ағып тұрған судың шүмегін бұрап қою, жағулы қалған шырақты яки газды сөндіру арқылы көп қаржыны үнемдеуге болады. Әдепті бала мектебіндегі және қоғамдық орындағы заттарды да сақтайды. Өйткені біз пайдаланып жатқан заттар басқаларға да, іні леріміз бен сіңлілерімізге де қызмет етуге тиіс. 57

1. Оқу құралдарын абайлап-сақтап қолдану де генді қалай түсінесің? 2. Ысырапшылдықтың ақыры неге әкеп соғады? 3. Сен өзіңді үнемшіл деп ойлайсың ба? Мысалдар келтір. Үнемшілдік туралы мақалдар Жатып жегенге тау да шыдамайды. * * * Сақтасаң мың күндік, Сақтамасаң бір күндік. * * * Тама-тама көл болар, Тамбай қалса шөл болар. * * * Есеп-қисабын білмеген, Әмиянынан айрылар. Уақытты қалай пайдаланғаның туралы пікірлесіп, оған мəтін құра. НАННЫҢ ҰСАҒЫ ДА НАН 1. Нан туралы қандай өлеңдер, әндер мен ма қал дарды білесің? 2. Дастарқанды нансыз көз алдыңа келтіруге болады ма? 58

3. Нанды қалай қадірлеу керек? Бұл жөнінде үл кен дерден қандай насихат естігенсің? Нан ғазиз әрі шипалы азық. Өмірдің жасампаздығы, дастарқанның молшылдығы нанмен өлшенеді. Әлем де ешнәрсе нанның орнын баса алмайды. Сол себепті ата-бабаларымыз нанды өте қадірлеген. Нанның ұсағын обал етпеуге үндеген. Ал нанды ысырап етуді үл кен күнә деп санаған. НАН МЕН КІТАП Өмірде ең күштісі де, ең қадірлісі де сенсің. Мені де сен дүниеге әкеліп, шарықтап өсіріп, ұлғайттың. Сондықтан саған өмір бойы бас июді парызым деп санаймын, депті Ақыл Кітапқа. О, досым, мені өте мақтап жібердің ғой. Білмесең біліп, құлағыңа құйып ал. Дүниеде менен де қымбаттырақ нәрсе бар. Бұл Нан! Мен нанның алдында қарыздармын, деп жауап беріпті Кітап. Нан? деп таң қалыпты Ақыл. Иә, Нан менен де қадірлі. Өйткені қарны аш адамның құлағына сөз кірмейді. Сен рахметті менен бұрын Нанға айт. 1. Кітап Нанның қадірлі екенін қандай сөздермен түсіндірді? 2. «Нансыз өмір сүруге болмайды, сөзді өлшеуге болмайды» дегенді қалай түсінесің? 59

Нанды әзірлеп, дастарқанға қою оңай жұмыс емес. Диқан атамыз күзде жер жыртып, тұқым себеді. Өніп шыққан өнімдерді өз баласындай мәпелеп күтіп-бап тайды. Бидайды орып, қоймаға жеткізу және диір менге салып ұнтақтағанға дейін қаншама адам тер төгеді. Апамыз одан қамыр илеп, хош иісті әрі тойымды нан пісіреді. Нанды қадірлемеу, соншама адамның еңбегін қадірлемеу болып табылады. Нанды арнайы таза ыдыста сақта. Нанның керегінен артығын ұсатпа. Нанды кез келген жерде қалдырма. Нанды қоқысқа тастама. Қалған нандарды кептірілген немесе талқан күйінде пайдалан. Өзбек халқы өз нандарымен әлемге әйгілі. Әсі ресе, Самарқант нандарының даңқы бүкіл әлемге паш етілген. Бұл нанды тек Самарқант жерінде ға на әзірлейді. Өзбек халқы шыжық, ет, пияз, седана, күнжіт, сары май қосылған пәтірлерімен, шелпектерімен, таба нандарымен әлемге танылған. 1. Әжеңмен немесе апаңмен нанды қалай әзір леу, сақтау туралы әңгімелес. 2. Нан туралы аңыздар мен ертегілерді оқып, маз мұнын айтып бер. 60

СУ ТІРШІЛІК КӨЗІ 1. Сусыз өмірді елестетуге болады ма? 2. Күн бойы суды не үшін және қайсы мақсатпен пай даланасың? Су тіршілік көзі. Су болмаған жерде өмір де болмайды. Жануарлар да, өсімдіктер де су болған соң өмір сүруде. Су таусылмайтын қайнар емес. Сондықтан оны қа дірлеу керек. Бұрынғы заманда аталарымыз суға тү кіруді, қоқыс-қалдықтарды тастауды күнә деп санаған. Суды ластаған адамды жазалаған. Әлемде ауыз суы тапшы болған мемлекеттер көп. Африка және араб елдерінде адамдар суды алтынның бағасына сатып алады. Суды сақтау, үнемдеу әр біріміздің борышымыз. НАН МЕН СУДЫҢ ҚАДІРІ Көне заманда бір бай мен бір кедей адам алыс сапарға аттаныпты. Межеге жететін жол шөл-шөлейт арқылы өтеді екен. Бай бір қап толған алтынгау һарларын көтеріп алыпты. Ал кедей қапшық толған нан және бір мес су алыпты. Олар көп жол жүріпті, жол жүрсе де мол жүріпті. Аштықтан, шөлден байдың сілесі құрыпты. Әй досым, байлыққа сеніп, қателескен екенмін. Маған да нан-суыңнан берші, депті. Серігі оған нан-су беріпті. Сонымен олар көздеген жеріне аман-есен жетіп барыпты. 61

Бұдан нан-су әрқандай байлықтан да қымбат әрі қадірлі екенін білуге болады. 1. Осы аңыз-әңгімеден қандай қорытынды жаса дың? 2. Адамның өмір сүруі үшін қажет болған нәр селерді айтып өт. Суды үнемдеу үшін мыналарды орында: 1. Шүмектен тамшылап тұрған суды жауып қой. 2. Арық пен әуіздерге қоқыс-қалдықтарды тастама. 3. Босқа ағып жатқан суды көрсең үлкендерге хабарла. 4. Суды мөлшерімен пайдалан. Суды қайсы мақсатпен және не үшін пайдалану туралы пікірталас жүргізіңдер. Жауаптарыңды дәптерге төмендегідей етіп жазыңдар. СУ 62

СУ Е. Өтетілеуұлы Су тіршілік негізі, Онсыз өмір сүрмейсің. Гигиена егізі Су деп және білгейсің. Су табиғат байлығы, Өзен-көлге барғайсың. Кемі екі рет әр күні Суға түсіп тұрғайсың. Су сергітер денеңді, Онымен дос болғайсың Судан кейін сен енді Ісіңді оңай жалғайсың. «Су» деген өлеңді жаттап ал. Жанұяңда суға деген көзқарас және оны қалай пайдаланатыны туралы әң гімелеп бер. 63

ҚАЙТАЛАУ ӘКЕНІҢ ӨСИЕТІ (Өзбек халық ертегісі) Ежелгі заманда бір шалдың үш ұлы болған екен. Шал өлімі алдынан ұлдарына былай деп өсиет етіпті: Балаларым, ұйқыны тәтті етіп ұйықтаңдар, тамақты дәмді етіп жеңдер. Бұл сөзді екі үлкен ұлы бірдей, ал кенже ұлы басқаша түсініпті. Үлкен ұлдар әуілге сөре жасап, су сеуіп, төсектерді жұмсақ қылып салыпты да: «Тәтті ұй қы мынандай болады», деп жата беріпті. Ал оянған соң түрлі дәмді тағамдарды жеп: «Дәмді тамақты жеген осындай болады», деп жата беріпті. Тек көп тамақ жеп, аунап жата бергендерінен тамақтары сіңбей, жеген тамақтың да, ұйқының да қызығы қалмапты. Ақыры жейтін тамақтары да таусылып, бейшара күйге түсіпті. Ал кенже ұл мұқият теміршілікті үйреніпті. Азаннан кешке дейін еңбек еткені үшін оның жеген наны, ішкен шайы дәмді, ал ұйқысы одан да тәтті болады екен. Кенже ұл еңбексүйгіштігі арқасында әкесінің өсиетін орындапты, ал байлығы күн сайын көбейе беріпті. 64

1. Әкенің өсиетін қайсы ұл дұрыс түсінді? 2. Неліктен кенже ұлдың тамағы мен ұйқысы тәтті болды? Мақалдарды мазмұнына қарай жалғастырып, дәптеріңе жазып қой. Еңбек ет те мол байлық Өнерлі алтын бесік Денсаулық міндет ет Білім өрге жүзеді Ел іші бұлақ 65

БІЗ ӨМІР СҮРІП ЖАТҚАН ӘЛЕМ 1. Ғаламшарымыз Жер туралы не білесің? 2. Жер бетіндегі өсімдіктер мен жануарлар әлемі ту ралы қандай фильмдер көргенсің яки кітап оқығансың? Біздің ғаламшарымыз Жер. Жер өмір сүру үшін өте қолайлы ғаламшар (планета). Ол сулар, таулар мен мұз дықтар, шөлдер мен ормандардан тұрады. Жерде адамдар, жануарлар мен өсімдіктер өмір сүреді. Жердегі өмір тепе-теңдіктерін сақтауда әрқандай тір шілік иелерінің, өсімдіктердің өз міндеті мен рөлі бар. Табиғат қатаң тәртіп бойынша жасайды. Ондағы бірер тіршілік иелерінің жойылып кетуі сол тәртіптің бұзылуына себеп болады. Ал бұл түрлі табиғи апаттарды туғызады. Барлық тірі организмдердің өмір сүруі үшін өмір бір қалыпты болуы қажет. Ал жер бетіндегі өмірді сақтап қалуға баршамыз жауаптымыз. 66

Адам өзінің іс-қимылына жауапты болады. Ол әрбір істің ақырын ойлап жасауы керек. Жұмбақтарға жауап тауып, сөзжұмбақты шеш. Бойымен: 1. Ерте тұрдым, Екi айыр жолға түстім. 2. Қайталап атымды Ән салып аламын. Кез келген ұяға 4 Жұмыртқа саламын. 6 2 Көлденеңімен: 1. Тікен-тікен тік тісті, Қысы-жазы бір түсті. 3. Күрең қызыл түсі бар. Тағамдардың асылы, Қуат берер күші бар. 4. Өзі кірді ашады, Суға салсам қашады. 5. Қыс бойына жатады, Тәтті ұйқыға батады. 6. Бір үйде тұрады елу батыр, Үй сыртына сүйенсе-ақ өліп жатыр. 3 1 5 Әлемді қалай елестететініңді арқылы сипаттап бер. сызған суретің 67

МЕН ТАБИҒАТТЫ ҚАЛАЙ ҚОРҒАЙ АЛАМЫН? 1. Өз қолыңмен көшет отырғызғансың ба? Оны қа лай күтіп-баптау керек? 2. Ауылыңның (қалаңның) ерекше табиғаты туралы әңгімелеп бер. Адамдар, өсімдіктер мен жан-жануарлар табиғаттың бір бөлшегі болып табылады. Әрқандай тірі организмнің тыныс алуы, өмір сүруі үшін су, ауа жә не азық-түлік керек. Мұның бәрі табиғатта бар. Табиғат біздің ортақ үйіміз. Оны сақтау баршамыздың борышымыз. Бекзат пен Дана табиғатты сақтау үшін мына ережелерді орындайды. Сен сол ережелерге тағы қандай қосымша енгізген болар едің? 1. Ағаштар мен гүлдерді егіп, күтіп-баптау; 2. Суды үнемдеу және ластамау; 3. Қоқыстарды кез келген жерге тастамау; 4. Күзгі жапырақтарды өртемеу; 5. Жануарларды қинамау. 1-жағдай. Көз алдыңа келтір: мектептен үйге қайтып келе жатырсың. Көшеде бір топ балалар үйіліп жатқан күзгі жапырақтарды өртегенін көріп қалдың. Бұл жағдайда не істейсің? 2-жағдай. Достарыңмен ойнап жүрсің. Достарыңның біреуі ағаштағы құстың ұясын көріп қал- 68

ды. «Мүмкін ұяда балапандар бар шығар. Келіңдер, оларды аламыз», деді. Сен сонда қайтесің? БАЛАПАН ТОРҒАЙ Берік торғайдың балапанын әбден қинады: суға салып жүзгізді, дөп-дөңгелек кішкентай ғана көздеріне шөп тигізіп көрді... Содан кейін аяғына жіп байлап, көшеге алып шықты. Көшеде досы Талғатты кездестірді. Талғат Берікті көргенде, қабағы түйілді. Берік өте қайсар бала еді, соны білген Талғат қалтасын тез тінтіді: қалтасында жарты өшіргіш пен кеше ұштаған қызыл қаламы бар екен... Берік, торғайды қайдан алдың? Бидай алқабынан, шегіртке ұстамақшы болғанымда мұны тақияммен бір ұрып құлаттым. Ауысасың ба? Берік жалт етіп Талғатқа қарады, кейін бір нәрсені ойлаған ұқсайды: Ауысамын, нең бар? деді асығып. Міне, бояу қалам, осыған бересің бе? Өй-бүй! Тірі торғайды бір қаламға ма? Басқа нәрсең жоқ па? Егер көнсең, мына өшіргішті де беремін. Берік білегіне орап алған жіңішке жіпті босатып, Талғаттан өшіргіш пен қаламды алды да, торғай балапанын оған берді. Кейін қызығып: Мұны ауыстырып не істейсің? деді. Қазір білесің не істейтінімді... 69

Талғат торғай балапанының аяғындағы жіпті абайлап шешті. Жүрегі дүрсілдеп соғып тұрған кішкене құсты бір-екі рет сипады да, бірден аспанға ұшырып жіберді... Уктам Усманов 1. Берік қандай бала екен? 2. Сен де сол жағдайға тап болсаң, Талғаттың ісін қайталаған болар ма едің? 70

ЖАНУАРЛАРҒА ДЕГЕН ҚАТЫНАС 1. Жанұяңда қандай үй жануарлары бар? 2. Сен оларды бағуға көмектесесің бе? 3. Жануарларға қалай қарым-қатынас жасау керек деп ойлайсың? Жануарлар ежелден адамдардың ең жақын досы, көмекшісі болып келген. Олар сөйлей алмаса да мейірімді, жақсылықты сезеді. Адамның жануарларға жасаған қатынасына қарап, оның қандай адам екенін біліп алуға болады. Иттер үйіміздің сақшысы. Иттер соғыс кезінде жарақат танған адамдарды шайқас алаңынан алып шыққан. Со нымен бірге олар көптеген қылмысты ашуға кө мектеседі. 71

Мысықтар үйімізді түрлі кемірушілерден қорғайды. Ол өте сезімтал жануар. Мысықтар түрлі қауіп-қатерді алдын ала сезіп, адамды сақтандырады. Ерте заманнан-ақ ата-бабаларымыз аттарды ең адал жануар ретінде қадірлеп келген. Батыр ұлдар атқа мініп, ел-жұртын басқыншы жаулардан қорғаған. 72

1. Жануарлардың адалдығы мен достығын қандай фильмдерде көргенсің немесе кітаптарда оқы ғансың? 2. Көбелек, инелік, ханқызы сияқты жәндіктерді ұс тап алу табиғатқа зиян тигізеді деп ойлай сың ба? 3. Сеніңше, барлық жануарларды немесе құстарды үй ішінде бағуға болады ма? Бұлбұл яки кір пішешенді торға салып бағуға болады ма? Табиғатты, өсімдіктер мен жануарларды сақтау, кө бейту үшін қорықтар құрылады. Өзбекстанда көптеген қорық, ұлттық және табиғи бақтар бар. Ол жерлерде жойылып бара жатқан сирек кездесетін өсімдіктер мен аңдар қорғалады. Қорықтардың аумағында аң аулауға, балық ұстауға, ағаш кесуге, шөп оруға, мал бағуға тыйым салынады. Ал Өзбекстанның «Қы зыл кітабына» Азия барысы, тау қойы, ала-бұла қорқау, жайран, дуадақ, аққұс, кесіртке сияқты сирек кездесетін жа нуарлар енгізілген. «Қы зыл кітап» мем лекеттік құ жат болып саналады. Он да тіркелген өсімдіктерге зи ян тигізген, жануарларды ұстаған адам дар заңға сәйкес жа уап қа тартылады. 73

Ата-анаңмен өзің жасайтын аумақтағы сирек кездесетін өсімдіктер мен аңдар туралы әңгімелес. Сұхбат кезінде мәлімет жина. ТАБИҒАТ ҚҰШАҒЫНА САЯХАТ 1. Жанұяңмен немесе достарыңмен саяхатқа шық қансың ба? 2. Саяхат үшін тамақ және сусынға арналған ыдыс тарды қай жерге тастау керек? 3. Саяхат кезінде гүлдер мен өсімдіктерді жұлған, ағаштардың бұтағын сындырған дұрыс па? 74

Еліміздің табиғаты өте сұлу. Кейбір елдерде жыл бойы жаз, ал кейбір елдерде тек қыс болады. Үндістанда көп ай бойы тоқтамай жаңбыр жауса, Тундрада 9 ай бойы аязды қыс болады. Африкада жыл бойы аптапты жаз болады. Ал біздің елімізде жылдың төрт мезгілі бірдей өтеді. Әрбір мезгілдің өз сұлулығы, ерекшелігі бар. Төмендегі өлең шумақтары қайсы мезгілге тиісті екенін тап. ЖЫЛ МЕЗГІЛДЕРІ Қар еріді, құстар келді, Күн ұзын, түн қысқа енді, Білесің бе, қай мезгіл? Қысқа күндер ұзарды, Алма, шие қызарды, Білесің бе, қай мезгіл? Дала тегіс сарғайды, Қысқа қорын қамдайды, Білесің бе, қай мезгіл? 75

Құрдық қардан аққала, Шағын ғана, шақ қана, Білесің бе, қай мезгіл? Райхан Өктем. ҚЫЗЫҚТЫ САЯХАТ Көктемнің бір күнінде 3-сынып оқушылары мұғалім мен бірге табиғат құшағына саяхатқа шықты. Сарқы раған сайға, жап-жасыл шөпке, түрлі-түсті гүлдерге қонған көбелектерді көрген балалар бірдей: Ой, айналамыздың сұлулығын қарашы, деді. Зәуре мен Сәуле гүлшоғын жасамақшы болып дереу гүл теріп кетті. Қыздар, бұл гүлдер дереу солып қалады. Бекерге оларды жұлмаңдар, деді мұғалім. Қараңдаршы, гүлдер өсіп тұрған кезінде қандай әдемі. Балалар шулап жан-жаққа жүгіріп кетті. Бір кезде Әкбар ұстап алған инелікті Бекзатқа көрсетті: Қарашы, қандай үлкен инелік ұстап алдым. Көздері дәл шыныға ұқсайды екен. Оны жібер, қинама. Әдепнама сабағында мұғалім жануарлар мен жәндіктерді қинаған жақсы емес деген емес пе еді? Әкбар инелікті жіберген еді, ол қанаттарын қағып ұшып кетті. Түскі тамақ кезінде мұғалім: Балалар, қалған тамақтарды, желім ыдыстар мен қағаздарды жан-жаққа тастамаңдар, өзімізбен әке те міз, деді. 76

Е, тастап кете берсек қайтеді? Көтеріп жүреміз бе? деді Сапар. Дем алуға келген әрбір адам біреуден керексіз заттарды тастап кете берсе, бұдан табиғатқа қаншалықты зиян тиетінін білесіңдер ме? Ғаламшарымыздағы 7 миллиардтан астам адам бі ре у ден гүл жұлса, гүл зарлар жойылып кетуі, біреуден қоқыс тастаса әлем қалдық тастайтын орынға айналып қалуы әбден мүмкін. Керісінше, біреуден гүл егіп немесе көшет отырғызса, әлем гүлзарға, бау-бақшаға айналатын еді. Осы сөзден соң Сапар жерге тастамақшы болған кәмпиттің қағазын білдірмей қалтасына салып қойды. Көз алдыңа келтір: Сенің табиғат құшағында саяхат жасауға мүмкіндігің бар. Ол үшін қайсы мезгілді таңдайсың? Саяхатқа кім дермен бара сың? Саяхатың қалай өткенін қалайсың? Демалыс кезінде қоршаған ортаға қандай қатынаста боласың? Осы туралы шағын мәтін құр. ҚАЙТАЛАУ КӨКТЕМ КЕЛДІ Көлдің мұзын күн тесті, Аппақ тонын жер шешті. 77 М. Әлiмбаев

Жан-жақтан күн күркіреп, Жаңбыр жауды сіркіреп. Жерді жапты көк кілем, Ондай кілем жоқ, білем! Көктем келді күлімдеп, «Міне саған гүлім!» деп. Көктем келді, құс келді, Күн ұзын, түн қысқа енді. Көктем келді: су ақты, Күннің көзі шуақты. Көктем келді, гүл өсті, Көбелектер гулесті. Қ. Мырза Әли Әріптерді өз орнына қойып, торлардағы жасы рынған аң мен құстың аттарын тап. 1. Б Т Л К А А 2. А Υ Р I Т Н 3. Қ Ж Ю Қ Ы Р 4. А С Ы Л Н А 78

АҢЫЗДАРДА ТАРИХЫМЫЗ ТУРАЛЫ. НАУРЫЗ ТУРАЛЫ АҢЫЗ-ӘҢГІМЕ Аңыз-әңгімелер бізге халқымыздың тарихынан әңгі мелеп береді. Халқымыз белгілі тұлға, бірер жер, үй-ғимарат, тарихи немесе қызықты оқиғалар туралы мәлімет беретін аңыз-әңгімелер шығарған. Оларда ата-бабаларымыздың ерліктері жөнінде, әдет-ғұрыптар мен мерекелердің қалай пайда болғаны қызықты етіп баяндалады. Өте ерте заманда Оғыз ұлы үңгірде өмір сүрген екен. Ол қыстан қатты қорқады екен. Сондықтан 79

азық-түлік жинап, қысқа көп дайындық жасайды екен. Бір жылы қыс қатты болып, оның жинаған азықтүлігі тау сылып қалыпты. Ол тамақ іздеп үңгірден шығыпты. Қараса, күн шығып, ауа ыси бастаған екен. Жолда бара жатса, алдынан бір көк жолақты қасқыр шығыпты: Оғыз ұлы, мына ілік үзілді деген күні қайда бара жатырсың? Жол болсын? деп сұрапты қасқыр. Оғыз ұлы тамақ іздеп бара жатқанын айтыпты. Сонда қасқыр былай депті: Мына жолмен бара берсең, бір үйір қой, бір бума бидай, бір диірмен және бір ұршық бар. Соның бәрі сенікі. Қойларды бағып көбейтсең, жүнін ұршықпен иіріп, өзіңе киім үшін мата тоқисың, бидайдың дәндерін жерге шашсаң, ол нан болады. Сөйтіп Оғыз ұлы қасқыр айтқан жерге барып қараса, шынында соның бәрі тұрған екен. Ол қой бағуды, бидай егіп, егіншілікпен шұғылдануды, жіп иіріп, өзіне киім тігуді үйреніпті. Тұрмысы жақсы болып кетіпті. Сондықтан ол әр жылы қасқырмен кездескен күнін атап өтетін болыпты. Сол аязды қыстан құтылып, көктемге жеткен күні Наурыз екен. 1. Сен жасайтын жерде Наурыз мерекесін қалай қар сы алады? 2. Саған мерекедегі қайсы салт-дәстүрлер ұнайды? 80

НАУРЫЗ Ұлыстың ұлы күнінде «Оң болсын, деп ұлысың!» Төс түйісіп көрісер. Көжедегі ырысын Көпшілікпен бөлісер. Төс түйісу дегені Тату болсын ел іші. Бөліп ішу көжені Тоқшылықтың белгісі. * * * Наурыз тойы салтымыз, Аман болсын халқымыз. Ұлыс оң болсын, Ақ мол болсын! Халқ ауз әдебіеті Наурыз туралы өлеңдер мен әндерді жаттап ал. СҮМЕЛЕКТІҢ ТАРИХЫ 1. Сүмелек жылдың қайсы мезгілінде және қалай әзірленетіні жөнінде білесің бе? 2. Сүмелек әзірлеу кезінде оған кімдер қатысады? Бағзы бір заманда балалары көп бір жанұя болған екен. Бұл жанұя өте кедей, жеуге ештеңесі 81

де жоқ екен. Әке азық тауып келу үшін базарға кетіпті. Алайда түстен кейін де одан хабар болмапты. Аш қалған балалар тамақ сұрап жылай бастапты. Сонда парасатты ана бір қулық ойлап тауыпты. Ол балаларын жұбатып тұру үшін үлкен бір қазанға толтырып су құйыпты. Кейін оған бір уыс тас пен енді өне бастаған бидай дәнін салып, араластыра бастапты. Балалар ошақ айналасында тамақтың дайын болғанын күтіп ұйықтап қалыпты. Қазанды қозғай беріп, шаршап қалған анасы да түн нің бір уағында ұйықтап қалыпты. Таңертең ұйқыдан оянған балалар тағы тамақ сұрапты. Анасы қазанның қақпағын ашып таң қалыпты. Себебі қазанда хош иісті, өте дәмді бір тағам дайын болыпты. СҮМЕЛЕК (халық әні) Сен көктемнің елшісі, Жақсылықтың белгісі. Сен Наурыздың сіңлісі, Сүмелегім, сүмелек. Сүмелегім, сүмелек... Дәу қазанда сүмелек, Қозғамаған арманда, Бір-бірінің көңілін, Көтермеген арманда. Сүмелегім, сүмелек, Сүмелегім, сүмелек. 82

ШИПАЛЫ ТАҒАМ Перизаттың әжесі әр жылы көктемде сүмелек пісіреді. Биыл Перизат сүмелектің қалай әзірленетінін біліп алу үшін әжесіне көмектеспекші болды. Әже, неліктен бұл тағам сүмелек деп аталған, деп сұрады Перизат Аңыз-әңгімелерде айтылуынша, сүмелек пісірген ге дейін оның төбесінде отыз періште дұға оқып тұрады екен. Сондықтан оны әжелеріміз «си малак» «отыз періште» деп атаған. Сүмелек үшін әуелі бидайды іріктеп алу керек, деп түсіндірді әже сі. Бидайды жақ сылап тазалап, жуып, кейін 83

өндіреміз. Одан өнгендерін майдалап, суын сығып аламыз. Содан соң қазанға май, бидайдың суы мен ұн салып, пісіруді бастаймыз. Мен сүмелекті жалағанымда ішінен тас шыққан еді. Тасты неге салады? Сүмелектің асты күйіп кетпеу үшін қазанға біртегіс ұсақ тастарды салады. Сүмелек шипалы тағам. Көктемде біздің денемізге көп дәрумен керек болады. Ал сүмелекте дәрумендер көп. Оны тойып жеген адам жыл бойы сергек болып, ешқашан ауырмайды. Сүмелек әзірленетін күні Перизаттың үйіне көрші-қолаң, туған-туыстары жиналды. Тағам дайын болған ша әжелер үлгі-өнегелі аңыз-әңгімелер айтып берді, ал жастар ән шырқады. Таңертең ауылдағы барлық жанұялардың дастарқанына дәмді сүмелек қойылды. 1. Сүмелек неліктен ерте көктемде пісіріледі? 2. Сүмелек пісіру барысында балалар өздерін қалай ұстауы керек? 3. Әңгімедегі соңғы сөйлемді қайталап оқы. Бұл сөйлемнің мағы насы қандай? Сурет дәптеріңе сүмелек әзірлеу кезін сал. 84

ХАЛЫҚ ОЙЫНДАРЫ. ОЙЫН ӘДЕБІ. 1. Сен достарыңмен қандай ойындар ойнайсың? 2. Ойын кезінде алдаған, өкпелеген балаларға қа лай қарайсың? Ойын балалардың ең сүйікті жаттығуларының бі рі. Ойынды жай әшейін уақытты өткізу үшін ойнамайды. Ойын кезінде денеміз шынығады, ой-өрісіміз өседі. Мысалы, күрес, бес тас, тығылмашақ, арқанмен се кіру тәрізді ойындар балаларды шы нықтырады. Жаңылтпаш айту, ойлап тап секілді ойындар пі кірлеуді тереңдетеді. Ал «қонақ-қонақ» де ген ойын балаларды ұлттық әдетғұрыптарға, салт-дәстүрлерге үйретеді. Ойын ойнаудың да ерекше тәртіп-ережелері бар. Ойын кезінде алдауға болмайды. Кейбір балалар сәл ғана нәрсеге ренжіп қалады. Алдайтын және өкпелегіш баланы достары ойынға қосқысы келмейді. 1-жағдай. Сен көшеде балалардың ойнап жатқанын көрдің. Олар сені ойынға қосқысы келмеді. Бі рақ сенің де ойнағың келеді. Балалар сені ойынға қосуы үшін не істейсің? 2-жағдай. Ойын кезінде достарыңды қатты ренжітіп қойдың. Одан қалай кешірім сұрайсың? 85

Қимыл ойындары балалардың денесін шы - нықтырып, олардың ептілігін арттырады, ал тез пікірлеу ойынында сөздің маңызы үлкен. «Жаңылтпаш», «Гүлдір-гүп», «Санамақ», «Жұмбақ» ойды өсіретін ойындар болып саналады. Сөйлеу кезінде ойыңды бір жерге жинап, сөздің дыбысын, мағынасын түсіну және сезіну, дауысты дұрыс шығару, сұраққа анық жауап қайтару осындай ойындардың маңызды белгісі болып табылады. Жаңылтпаштар Көп ешкі көк шөпті жейді, Көк шөпті көк ешкі жейді. * * * 86

Жібек көрпе жамылдырды, Жасыл өлке малындырды. Ойды шарықтау Қ. Мырза Әли Дұрыс! деп Тұраш айтты, Бұрыс! деп Бораш айтты. Жалған! деп Жарас айтты. Рас! деп Рәш айтты. Қайсысы жалған айтты? Қайсысы рас айтты? Көктем кезінде «Ақ терек пе, көк терек», «Асық ату», «Санамақ», «Шекем тас» сияқты ойындарды ойнауға болады. «АҚ ТЕРЕК ПЕ, КӨК ТЕРЕК» Кешке қарай балалардың шулаған дауысын естіп шықтым. Балалар мен бұрын есітпеген жаңа «Ақ терек пе, көк терек» деген ойын ойнап жатыр екен. Бұл ойында балалар екі арада жиырма-отыз қадам қашықтық қалдырып екі қатарға тізіліп, қол ұстасып тұрған екен, қатардың жетекшісі қарсы тұрған қатарға қарап: «Ақ терек пе, көк терек, бізден саған кім керек?» дейді. Қарсы жақтың жетекшісі «Пәленше керек» дегенде аты аталған 87

бала өзінің қатарынан шығады да, жүгіріп барып бар күшімен қарсы жақтағы қатарды үзіп кетсе, үзген бала сол қатардан бір баланы жетектеп әкеледі, ал қатарды үзе алмаса өзі сол қатарда қалып кетеді екен... 88

Көп балалар қарсы тұрған қатарды бұзып өтіп бала ертіп келді, ал көбісі бұза алмай сол жақта қалып қойды. Асығып күттім: мені де «керек» десе, жүгіріп барып қатарды бұзып, бала ертіп әкелсем... Бірақ мені ешкім «керек» демеді. Бұл балалар менің атымды білмейтіні тіпті есіме келмепті. Абдулла Қаххардың «Өткен өмірімнен ертегілер» деген әңгімесінен Үлкендермен халық ойындары туралы әңгімелес. Олар бала шағында қандай ойындарды ойнағанын қызығып сұра. Өзің білмеген бас қа ойынды қалай ойнауды, шарттарын біліп ал. ЖАЛПЫЛАНДЫРУ САБАҒЫ Қадірлі оқушы! Сен тағы бір жасқа ұлғайдың. 3-сы нып барысында көп білім мен өмірлік тәжірибе арт тырдың. Сүйікті Отанымыз Өзбекстан туралы түр лі мә ліметтерге қанық болдың. Сонымен бірге ұлт тық құн ды лықтарымыз және салтдәстүрлерімізбен, ата-ба ба лары мыздың бай мәдени мұрасымен таныстың. Адам өмірінде қажет болатын ең маңызды ақылақтық ережелерді үйрендің. Қоршаған ортаға және жан-жануар ларға қалай қатынаста болу керек екенін біліп алдың. Мұның бәрі саған өмірде өз жолыңды тауып алуыңа көмектеседі. 89

Құрметті оқушы! Сен еліміздің болашағы, атаанаң ның үмітісің. Сені алда көптеген білім ошағы күтіп тұр. Оларды ықыласпен меңгеріп, кемел адам болып ұлғаясың деп ойлаймыз. ҒАЗЗАЛИ МЕН ҚАРАҚШЫЛАР (аңыз-әңгіме) Ислам әлемінің атақты ғалымы Имам Ғаззали жас кезінде Нишапур және Гургон деген қалаларға білім алу үшін барды. Ол алған білімін ұмытып кетпеуі үшін білгендерін қағазға жазып, сақтап қоятын. Көп жыл өткен соң, ол туған еліне қайтпақшы болды. Қор жынына қағаздарын салып, бір керуенмен жолға шықты. Жолда керуенге қарақшылар шабуыл жасады. Қа рақшылар жолаушылардың мал-мүлкін талап, тартып ала бастады. Кезек Ғаззалиге келгенде ол: Барлық затымды алыңдар, ризамын. Бірақ қор жынымдағы қағаздарыма тимеңдер, деп өтінді. Қарақшылар қоржында өте құнды бір нәрсе бар деп ойлады да, тартып алды. Алтын-күмістің орнында жатқан бір бума қағазды көріп: Бұлар не? деп сұрады. Бұлар менің бірнеше жыл алған білімімнің жемісі. Бұларды тартып алсаңдар, барлық еңбегім босқа кеткен болады, деді Ғаззали. Сонда қарақшылардың біреуі: 90

Қоржынға салынған, ұрланатын нәрсе білім бола алмайды. Сен алған біліміңді қағазға емес, есіңде сақта, сонда ғана сенен ешкім оны тартып ала алмайды, деді. Ғаззалиге бұл сөздер қатты әсер етті, енді ол бұдан былай оқып-үйренгендерін есінде сақтауға бел байлады. 91