Η Αντιμετώπιση των Ουσιοεξαρτώμενων Νέων. Παιδαγωγική και Χριστιανοπαιδαγωγική Θεώρηση

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Π. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ Η Αντιμετώπιση των Ουσιοεξαρτώμενων Νέων. Παιδαγωγική και Χριστιανοπαιδαγωγική Θεώρηση ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : κος ΗΡΑΚΛΗΣ ΡΕΡΑΚΗΣ Ειδίκευση : Παιδαγωγική-Ποιμαντική Ψυχολογία ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008 1

Στους Γονείς μου, Παντελή και Μαρία 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ζούμε σε μια εποχή που στην κοινωνία μας κυριαρχεί η ψυχρότητα, η ανασφάλεια, η μοναξιά και ο υλισμός. Οι ανθρώπινες σχέσεις οδηγούνται σε αδιέξοδα και ο άνθρωπος απεγνωσμένα προσπαθεί να ξεφύγει απ αυτά. Κάποιες φορές η απόγνωση και η απελπισία τον οδηγούν σε πράξεις αυτοκαταστροφικές, οι οποίες έχουν αρνητικές συνέπειες τόσο για τον ίδιο, όσο και για τα προσφιλή του πρόσωπα. Ως τέτοια πράξη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και το φαινόμενο της ουσιοεξάρτησης. Το θέμα της αντιμετώπισης του φαινομένου αυτού, τόσο προληπτικά όσο και θεραπευτικά, είναι το αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας. Στις σελίδες που ακολουθούν προσπάθησα να αποδώσω συνοπτικά όλες τις πτυχές του φαινομένου και να παρουσιάσω όλα εκείνα τα μέτρα αντιμετώπισης που χρησιμοποιεί τόσο η Ορθόδοξη Εκκλησία και η επίσημη πολιτεία, όσο και διάφοροι ιδιωτικοί φορείς πρόληψης και θεραπείας στην Ελλάδα. Σε όλη αυτή τη διαπραγμάτευση η σύγχρονη παιδαγωγική παίζει καταλυτικό ρόλο, καθώς το σχολείο, μαζί με την οικογένεια και την ενορία, είναι οι κύριοι φορείς ενστάλαξης πνευματικών και ηθικών αξιών, στοιχείων απαραίτητων για τη θωράκιση και ενίσχυση της προσωπικότητας του σύγχρονου νέου. Η επιλογή του τόσο σημαντικού και επίκαιρου αυτού ζητήματος έγινε σε συνεργασία με τον σεβαστό καθηγητή μου κ. Ηρακλή Ρεράκη, στον οποίο θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες για τις πολύτιμες καθοδηγητικές συμβουλές του, αλλά και την αμέριστη συμπαράσταση και κατανόησή του σε όλη τη διάρκεια του κύκλου των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω εκ των προτέρων την τριμελή επιτροπή, η οποία ορίστηκε από το Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας να αξιολογήσει την εν λόγω εργασία. Τις ευχαριστίες μου θα ήταν παράλειψη να μη διατυπώσω και προς τη Διοίκηση της Δημοτικής Αναπτυξιακής Επιχείρησης του Δήμου Καβάλας, στην οποία εργάζομαι, για όλες τις διευκολύνσεις που μου παρείχε κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Τέλος, ευχαριστώ το επιστημονικό προσωπικό του Κέντρου Πρόληψης και Καταπολέμησης Ναρκωτικών Νομού Καβάλας για το χρόνο που διέθεσε παρέχοντάς μου πολύτιμες πληροφορίες και πλούσιο επιστημονικό υλικό. Θεσσαλονίκη 2008 Γεώργιος Π. Φιλιππίδης 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 3 Συντομογραφίες 6 Εισαγωγή 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΘΙΣΤΗΚΕΣ ΨΥΧΟΤΡΟΠΕΣ ΟΥΣΙΕΣ 1.1 Εισαγωγικά 10 1.2 Γενικές έννοιες σχετικά με την ουσιοεξάρτηση 12 1.3 Νόμιμες εξαρτησιογόνες ουσίες 14 1.3.1 Οινοπνευματώδη (Αλκοόλ) 14 1.3.2 Καπνός 16 1.3.3 Καφεΐνη 17 1.4 Ενδιάμεση κατηγορία εξαρτησιογόνων ουσιών 19 1.4.1 Ηρεμιστικά 19 1.4.2 Εισπνεόμενα/Πτητικά 20 1.5 Παράνομες εξαρτησιογόνες ουσίες 22 1.5.1 Αμφεταμίνες 22 1.5.2 Ινδική κάνναβη (χασίς) 23 1.5.3 Κοκαΐνη 25 1.5.4 Kρακ 27 1.5.5 Όπιο και τα παράγωγά του 27 1.5.6 Οπιούχα και οπιοειδή 28 1.5.7 Μεθαδόνη 31 1.5.8 Παραισθησιογόνα 31 1.5.9 Συνθετικά Ναρκωτικά 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΟΥΝ ΤΟΝ ΕΦΗΒΟ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΞΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ - ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ 2.1 Εισαγωγικά 39 2.2 Η πορεία προς τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών 40 2.3 Α) Κοινωνικοί - Περιβαλλοντικοί παράγοντες 45 2.4 Β) Προσωπικοί παράγοντες 56 2.5 Γ) Βιολογικοί παράγοντες 62 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΠΡΟΛΗΨΗ ΟΥΣΙΩΝ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ 3.1 Εισαγωγικά 65 3.2 Τα τρία επίπεδα Πρόληψης 66 3.3 Προσεγγίσεις πρωτογενούς Πρόληψης στο σχολείο 67 3.3.1 Η προσέγγιση του Osap 68 3.3.2 Η προσέγγιση του Kumper 69 3.3.3 Η προσέγγιση των Gerstein και Green 69 3.4 Εκπαιδευτικά μοντέλα πρόληψης σε σχολεία 70 4

3.4.1 Γνωστικό μοντέλο πρόληψης 70 3.4.2 Συναισθηματικό μοντέλο πρόληψης 70 3.4.3 Ψυχοκοινωνικό μοντέλο πρόληψης 71 3.5 Η πρόληψη στο σχολείο κατά την Ορθόδοξη Χριστιανική Αγωγή 71 3.6 Εφαρμόζοντας ένα πρόγραμμα πρόληψης στο σχολείο 76 3.7 Αγωγή Υγείας στο σχολείο : Το πλαίσιο για την Πρόληψη της χρήσης Εξαρτησιογόνων Ουσιών 80 3.8 Προγράμματα Αγωγής και προαγωγής της Υγείας στη Σχολική Κοινότητα 83 3.9 Στρατηγική και ανάπτυξη Προγραμμάτων Αγωγής και Προαγωγής της Υγείας 85 3.10 Η αναγκαιότητα ενός ολιστικού μοντέλου πρόληψης στο χώρο του σχολείου 89 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΟΥΣΙΟΕΞΑΡΤΩΜΕΝΩΝ ΑΤΟΜΩΝ 4.1 Εισαγωγικά 92 4.2 Τα στάδια και οι διαδικασίες αλλαγής του χρήστη 94 4.3 Παράγοντες που διαμορφώνουν θετικό αποτέλεσμα 95 4.4 Θεραπευτικά συστήματα 99 4.5 Θεραπευτικές κοινότητες: Απεξάρτηση 101 4.6 Μοντέλο θεραπείας εξαρτημένων από ναρκωτικά στην Ελλάδα 104 4.6.1 Η διάρθρωση της θεραπείας 107 4.6.2 Η θεραπευτική προσφορά 112 4.7 Θεραπευτικά προγράμματα για ειδικές ομάδες χρηστών και ουσίες χρήσης 116 4.8 Διάφορα άλλα είδη θεραπευτικών προσεγγίσεων 116 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΟΥΣΙΟΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ 5.1 Εισαγωγικά 120 5.2 Η Ορθόδοξη Χριστιανική Αγωγή ως φορέας πρόληψης 121 5.2.1 Η Ενορία ως φορέας πρόληψης εξαρτησιογόνων ουσιών 124 5.3 Η Ορθόδοξη Χριστιανική Αγωγή ως φορέας θεραπείας 129 5.4 Η εξάρτηση ως πάθος και η θεραπεία της κατά την Ορθόδοξη Χριστιανική Αγωγή 132 5.5 Η στάση του πνευματικού απέναντι στον χρήστη και το οικογενειακό του περιβάλλον 138 5.6 Η ποιμαντική μέριμνα της Εκκλησίας για τους χρήστες ουσιών 140 Συμπεράσματα 146 Βιβλιογραφία 148 5

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α.Π.Θ. Ε.Κ.ΤΕ.Π.Ν. Ε.Π.Ε. Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. Ι.Α.Κ.Ε. Κ.Ν.Σ. ΚΕ.ΘΕ.Α. Μ.Μ.Ε. Ο.ΚΑ.ΝΑ. Ο.Ο.Σ.Α. Π.Ε.Δ.Π. ΠΑ.Σ.Ε.Ν P.G. ΥΠ.Ε.Π.Θ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά και την Τοξικομανία. Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής. Ίδρυμα Ανάπτυξης Κοινωνικής Εργασίας. Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών. Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης. Πανελλαδική Ένωση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Πανελλήνια Συντονιστική Επιτροπή Κατά Των Ναρκωτικών. Patrologia Cursus Completus Series Graeca, Εκδ. J.P. Migne, Paris 1857-1912. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών στις μέρες μας λαμβάνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις μ αποτέλεσμα να θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα των σύγχρονων κοινωνιών. Είναι ένα ζήτημα του οποίου η αντιμετώπιση επιβάλλει ευελιξία και αποστασιοποίηση από δογματισμούς. Απαιτεί μια σφαιρική και ισορροπημένη πολιτική, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης επιδίωξης για τη δημιουργία ενός χώρου δικαιοσύνης, ελευθερίας και ασφάλειας. Στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη κοινωνία ο άνθρωπος απολαμβάνει ατομικές, πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες σε σημαντικό βαθμό, δεν βιώνει όμως την ίδια ασφάλεια ως προς την επιλογή του για το τι είναι καλό και τι κακό, ώστε να προσδιορίσει το ρόλο του και τη θέση του μέσα στο σύγχρονο κόσμο. Σε αντίθεση με τις παλιότερες κοινωνίες, όπου καθετί διασφάλιζε και επιβεβαίωνε την ύπαρξη και συνοχή της ομάδας, η σημερινή κοινωνία διέπεται από την καταναλωτική νοοτροπία και τον ατομικισμό και προωθεί με όλους τους τρόπους την εικόνα του «καλύτερου», όχι προς αυτό που είναι κανείς, αλλά ως προς αυτό που έχει ή μπορεί να αποκτήσει. Στο πλαίσιο αυτό κάποιοι άνθρωποι κυρίως από το χώρο των νέων, απογοητευμένοι από τα όποια προβλήματά τους, τα οποία δεν μπορούν να τα λύσουν σύμφωνα με τις επιλογές τους και κυρίως επειδή δεν έχουν στηρίγματα μέσα τους, οδηγούνται στη χρήση και στην εξάρτηση τοξικών ουσιών με την ελπίδα να βρουν εκεί λύση στα προσωπικά, οικογενειακά ή κοινωνικά αδιέξοδα. Το πρόβλημα της τοξικομανίας είναι κατά βάση πρόβλημα ηθικοπνευματικό και έχει άμεση σχέση με τη διατάραξη της ψυχικής και πνευματικής ισορροπίας του προσώπου, στη σχέση του με τον εαυτό του, το Θεό και τον πλησίον. Αποτελεί μια μορφή αλλοτριώσεως του ανθρώπου, ως φυσική συνέπεια της αλλοτριώσεώς του από το Θεό 1. Η αντιμετώπιση του τόσο σοβαρού αυτού προβλήματος της ουσιοεξάρτησης, είναι και το αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας. Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα δούμε αναλυτικά πώς η επίσημη πολιτεία, η Εκκλησία, καθώς και διάφοροι ιδιωτικοί φορείς αντιμετωπίζουν το σοβαρότατο αυτό ζήτημα στη χώρα μας, τόσο στον τομέα της πρόληψης, όσο και στον τομέα της θεραπείας. Παράλληλα, όμως, θα μελετήσουμε και πώς οι κύριοι φορείς της ορθόδοξης χριστιανικής αγωγής (οικογένεια, σχολείο, ενορία), είναι πλέον αναγκαίο να προσφέρουν έμπρακτα τη βοήθειά τους για την καταστολή της 1 Βλ. Ευαγγελία Δουρδούνη, Εξαρτησιογόνες ουσίες και Ορθόδοξη Χριστιανική Αγωγή στην παιδική και εφηβική ηλικία, Διπλωματική Εργασία, Θεολογική Σχολή Τμήμα Θεολογίας, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1997, σ. 301. 7

σύγχρονης αυτής μάστιγας. Ο ρόλος τους είναι καθοριστικός και η συνεργασία τους με τη συντεταγμένη πολιτεία επιβεβλημένη. Μεμονωμένες προσπάθειες, όπως θα δούμε, είναι εξ αρχής καταδικασμένες σε αποτυχία, καθώς το πρόβλημα έχει πάρει τέτοιες διαστάσεις, που η πολυσυνθετικότητά του απαιτεί άμεσες και υπεύθυνες λύσεις από όλους. Η εργασία διαιρείται σε πέντε κεφάλαια : Το πρώτο κεφάλαιο περιλαμβάνει κάποιες γενικές έννοιες σχετικά με την ουσιοεξάρτηση. Επίσης, αναφέρεται στα είδη των εξαρτησιογόνων ουσιών που χρησιμοποιούν οι εξαρτημένοι, καθώς και στις επιδράσεις τους στη σωματική και ψυχική υγεία του χρήστη. Για κάθε ουσία εξετάζεται η χημική της σύσταση, οι τρόποι χρήσης, τα συμπτώματα τόσο από τη βραχυχρόνια όσο και από τη μακρυχρόνια χρήση. Κατά παρόμοιο τρόπο εξετάζονται και οι νέες συνθετικές εξαρτησιογόνες ουσίες, που έχουν κάνει την εμφάνισή τους τα τελευταία χρόνια. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται τα αίτια του φαινομένου της τοξικομανίας. Γίνεται ακόμη αναλυτικά λόγος για την πορεία που ακολουθεί ένα πρόσωπο από την αρχική χρήση προς την εξάρτηση. Επιπρόσθετα, αναφέρονται οι παράγοντες και οι λόγοι που μπορεί να οδηγήσουν έναν νέο στη δοκιμή της χρήσης, καθώς και οι εσωτερικοί προστατευτικοί μηχανισμοί, που κρατούν το νέο μακριά από τη χρήση. Τέλος, μελετάται η σύγχρονη κοινωνική δομή με τις ιδιαιτερότητες και τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα, σε σχέση με τη γέννηση και ανάπτυξη του προβλήματος των εξαρτησιογόνων ουσιών. Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται ο ρόλος του σχολείου στην πρόληψη της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών. Αναφέρεται πώς η ορθόδοξη χριστιανική αγωγή, που παρέχεται στους μαθητές, διαμέσου του μαθήματος των Θρησκευτικών, μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας, ανθεκτικής στις σύγχρονες επικίνδυνες προκλήσεις. Επίσης αναλύονται τα προγράμματα Αγωγής Υγείας που εφαρμόζονται σήμερα σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και έχουν ως κύριο στόχο την πρόληψη της χρήσης βλαβερών ουσιών και την υιοθέτηση υγιεινών προτύπων διαβίωσης. Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζεται το θέμα της θεραπευτικής αντιμετώπισης των ουσιοεξαρτώμενων νέων από κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς που δραστηριοποιούνται σήμερα στη χώρα μας. Μελετώνται ακόμη οι εξελίξεις στην έννοια της θεραπείας, τα στάδια και οι διαδικασίες αλλαγής του χρήστη, τα είδη των θεραπευτικών παρεμβάσεων, καθώς και οι βασικοί τύποι θεραπείας που παρέχονται σήμερα στην Ελλάδα. Ακόμη, παρουσιάζεται ο τρόπος λειτουργίας μιας θεραπευτικής κοινότητας για την απεξάρτηση και η διάρθρωση της θεραπείας από την προσέλευση του χρήστη στη θεραπευτική μονάδα μέχρι την έξοδό του και την κοινωνική του επανένταξη. 8

Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο εξετάζεται η αντιμετώπιση της ουσιοεξάρτησης κατά την ορθόδοξη χριστιανική αγωγή, καθώς και η προσφορά του δικού της τρόπου ύπαρξης και ζωής για την ενημέρωση, την πρόληψη, την προστασία και την απομάκρυνση των νέων από τη χρήση ουσιών. Στο κεφάλαιο αυτό, επίσης μελετάται, πώς το τρίπτυχο οικογένεια-σχολείο-ενορία μπορούν να αποτελέσουν ισχυρή ασπίδα προστασίας στο πρόβλημα της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών. Ειδικότερα, στην ενότητα αυτή αναπτύσσονται οι δυνατότητες που έχει η ενορία σήμερα, προκειμένου να αναλάβει, μέσω της κατηχητικής διακονίας και της μυστηριακής - λατρευτικής της ζωής, συντονισμένο αγώνα ευαισθητοποίησης της κοινότητας και ιδιαίτερα της νεολαίας για το πρόβλημα της εξάρτησης. Εξετάζεται ακόμη η δράση της οικογένειας και του σχολείου ως φορέων αγωγής, σε συνεργασία πάντα με την ενορία, για την αντιμετώπιση του μείζονος αυτού ζητήματος. Επίσης, στο κεφάλαιο αυτό, μελετάται η ορθόδοξη χριστιανική αγωγή, ως φορέας θεραπείας της εξάρτησης, ως ένα από τα ανθρώπινα πάθη. Συγκεκριμένα αναλύονται οι αρετές που προβάλλονται μέσα από την πλούσια ορθόδοξη Πατερική Γραμματεία για την καταπολέμηση του πάθους της εξάρτησης. Τέλος, παρουσιάζεται η ποιμαντική μέριμνα της Εκκλησίας για τους χρήστες ουσιών, μέσα από την καθημερινή δράση των Ιερών Μητροπόλεων της Ελλαδικής Εκκλησίας. Ευελπιστούμε η εργασία αυτή να αποτελέσει μία ακόμα αξιόλογη προσπάθεια για την πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση γύρω από το ζήτημα της ουσιοεξάρτησης. Σίγουρα η μελέτη του τόσο επίκαιρου αυτού θέματος, μέσα από μια παιδαγωγική-χριστιανοπαιδαγωγική θεώρηση, είναι χρήσιμη για την κατάρτιση και εφαρμογή Αναλυτικών Προγραμμάτων αντιεξαρτησιογόνας αγωγής στη σύγχρονη εκπαίδευση. 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΕΘΙΣΤΗΚΕΣ ΨΥΧΟΤΡΟΠΕΣ ΟΥΣΙΕΣ 1.1 Εισαγωγικά Το φαινόμενο της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, αν και έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις τα τελευταία χρόνια, δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο. Από την αρχή της ιστορίας του ο άνθρωπος ένιωσε την ανάγκη να επέμβει στον ψυχικό του κόσμο, τροποποιώντας τα συναισθήματα και τη διάθεσή του. Έτσι συναντάμε τη χρήση ουσιών σε πανάρχαιους ακόμα πολιτισμούς. Εκεί μέσα από διάφορες τελετές και μ έναν απόλυτα ενστικτώδη τρόπο ο άνθρωπος είχε την ευκαιρία ν ανακαλύψει τυχαία μέσα στην φύση ουσίες με «μαγικές» ιδιότητες και να πειραματιστεί με την επίδρασή τους στο σώμα και τον ψυχισμό του. Γνώρισε τις θεραπευτικές ιδιότητες ορισμένων φυτών, όπως της ινδικής κάνναβης, της παπαρούνας, της κιγχόνης κ.ά. και τα θεώρησε ιερά. Τα θεώρησε ιερά, επειδή την εποχή εκείνη όλες οι νόσοι αποδίδονταν στους Θεούς και μάλιστα στην εκδικητική τους διάθεση. Γι αυτό και η ανακάλυψη φυτών που δρούσαν θεραπευτικά θεωρήθηκε θεϊκής προελεύσεως 2. Αρκετές εξαρτησιογόνες ουσίες χρησιμοποιήθηκαν για αιώνες σε θρησκευτικές και θεραπευτικές τελετουργίες, καθώς και σε κοινωνικές τελετές από πολλούς λαούς της ανθρωπότητας. Με την χρήση τους ο άνθρωπος προσπάθησε να έχει την εμπειρία της ένωσης με το Θεό του, να γιατρέψει τις αρρώστιες του, να αποκτήσει δύναμη και κουράγιο απέναντι στις αντίξοες περιβαλλοντικές συνθήκες και τελικά να υπερβεί τον εαυτό του 3. Η ανακάλυψη των νέων κόσμων, η πρόοδος στις μεταφορές και η ανάπτυξη της επικοινωνίας και του εμπορίου μεταξύ των ηπείρων, συντέλεσαν στη διάδοση των ουσιών αυτών σε λαούς, οι οποίοι πριν αγνοούσαν την ύπαρξή τους. Ταυτόχρονα η χρήση των ουσιών αυτών - μεταφερόμενη από τη μία κουλτούρα στην άλλη - έχασε τον τελετουργικό και κοινωνικό χαρακτήρα και άρχισε να εξυπηρετεί άλλες ανάγκες. Άρχισαν έτσι να εμφανίζονται τα προβλήματα της κατάχρησης εξαρτησιογόνων ουσιών καθώς και οι πρώτες νομοθετικές προσπάθειες περιορισμού της χρήσης τους 4. Η κυκλοφορία συνεχώς νέων ουσιών, η νόμιμη και παράνομη διακίνησή τους, η αδυναμία του σύγχρονου νέου να βρει λύση στα 2 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, επιμ. Παναγιώτης Σταμάτης, εκδ. Ni-Co Graphic Arts, Αθήνα 1991, σ. 15. 3 Πρβλ. Jean-Pierre Warnier, Εθνολογία Ανθρωπολογία, μτφρ. Βάνα Χατζάκη, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2003, σ. 210. 4 Βλ. Japvander, S., Εγχειρίδιο Πρόληψης. Οινοπνευματώδη Ναρκωτικά Καπνός, μτφρ. Θεανώ Αντωνιάδου, εκδ. ΟΚΑΝΑ, Αθήνα 1999, σ. 10. 10

αδιέξοδά του, η συστηματική χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών από μη υγιή πρότυπα και η προβολή τους από τα Μ.Μ.Ε., καθώς και πολλοί άλλοι λόγοι που θα εξετάσουμε μέσα από τη μελέτη αυτή, αυξάνουν καθημερινά την εξάπλωση του φαινομένου της ουσιοεξάρτησης, με αποτέλεσμα να έχει πάρει σήμερα ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Οι πρώτες προσπάθειες αντιμετώπισης του φαινομένου εστιάστηκαν στη θεραπεία των εξαρτημένων ατόμων. Στόχος τους ήταν η διακοπή της χρήσης. Μελετήθηκαν έτσι διεξοδικά οι βιολογικές επιδράσεις και τα ψυχολογικά αποτελέσματα της χρήσης και κατάχρησης των εξαρτησιογόνων ουσιών 5. Παρ όλα αυτά, το φαινόμενο της ουσιοεξάρτησης δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνον, αν ανατρέξουμε στις ιδιότητες και τις επιδράσεις συγκεκριμένων ουσιών. Έτσι τα τελευταία χρόνια οι μελέτες επικεντρώνονται στους αιτιολογικούς παράγοντες που ωθούν ένα άτομο να χρησιμοποιεί εξαρτησιογόνες ουσίες, στις προσδοκίες του από τη χρήση τους, καθώς και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που θα καθορίσουν, αν ένα άτομο θα εξαρτηθεί από μία ουσία, αν θα παραμείνει περιστασιακός χρήστης, ή αν η χρήση θα έχει περιορισμένη διάρκεια 6. Γνωρίζουμε πλέον ότι ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να επέμβει και να τροποποιήσει την ψυχική του διάθεση, τις σχέσεις του με το περιβάλλον και τους άλλους και κυρίως να απαλλαγεί από τη δυσφορία που βιώνει μέσα στην πραγματικότητα. Για να υπάρξει βέβαια εξάρτηση θα πρέπει ένα άτομο που διακατέχεται από έντονη ψυχική δυσφορία να συναντηθεί με την ουσία: η χρήση της να βιώνεται ως η μοναδική διαθέσιμη λύση για την αντιμετώπιση της δυσφορίας αυτής και στον ορίζοντα του ατόμου να μην υπάρχει εναλλακτική επιλογή 7. Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται μία προσπάθεια να δώσουμε με τρόπο απλό και όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικό - μια βασική πληροφόρηση για τις κυριότερες εξαρτησιογόνες ουσίες που χρησιμοποιεί ο σύγχρονος άνθρωπος και για τις επιδράσεις τους στη σωματική και ψυχική σφαίρα του ατόμου. Πρέπει όμως πάντα να έχουμε υπόψη μας ότι η πληροφόρηση αυτή δεν αρκεί και δεν εξαντλεί το φαινόμενο της κατάχρησης και της εξάρτησης από ουσίες. Αντίθετα, για μια σε βάθος κατανόηση του φαινομένου, θα πρέπει να αποκτήσουμε μία πληρέστερη αντίληψη των ψυχικών και κοινωνικών παραγόντων που οδηγούν και συμβάλλουν στη 5 Ό.π. 6 Ό.π., σ. 11. 7 Βλ. A.D. Farrel, S.J. Danish and C.W. Howard, «Risk factors for drug use in urban adolescents : Identification and cross validation», American Journal of Community Psychology, New York 1998, Sec. 20, σ. 52. 11

χρήση και κατάχρηση εξαρτησιογόνων ουσιών, όπως θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια. 1.2 Γενικές έννοιες σχετικά με την ουσιοεξάρτηση Είναι ανάγκη, για την καλύτερη μελέτη του θέματος που εξετάζουμε, να δοθούν κάποιοι γενικοί ορισμοί εννοιών, που συχνά συναντούμε στο φαινόμενο της ουσιοεξάρτησης. Εξαρτησιογόνος ουσία είναι κάθε φυσική, ημισυνθετική ή συνθετική ουσία που επιδρά στο κεντρικό νευρικό σύστημα (Κ.Ν.Σ.), και που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αλλάξει κάποιο άτομο τη διάθεσή του 8. Συνήθως αναφέρεται ο όρος «ναρκωτικά» ο οποίος όμως δεν ανταποκρίνεται με ακρίβεια στις ουσίες αυτές, διότι άλλες έχουν κατασταλτική επίδραση (υπνωτικά, αλκοόλ κ.ά.) και άλλες διεγερτική (αμφεταμίνες, κοκαϊνη κ.ά.) 9. Στη βιβλιογραφία συναντώνται και άλλοι όροι για τις ουσίες αυτές, όπως «ψυχοτρόπες», «εθιστικές», κ.ά. Οι εξαρτησιογόνες ουσίες μπορούν να διακριθούν σε 10 : Νόμιμες όπως ο καπνός και τα οινοπνευματώδη και σε Παράνομες όπως το χασίς, η ηρωίνη κ.ά. Υπάρχει και μία ενδιάμεση κατηγορία ουσιών που αποτελείται από τα ψυχότροπα φάρμακα (ηρεμιστικά, υπνωτικά κ.ά.), τα οποία, ενώ διατίθενται για ιατρικούς λόγους, χρησιμοποιούνται πολλές φορές απλώς για να «φτιαχτεί» κάποιος, και μάλιστα σε συνδυασμό με άλλες ουσίες όπως για παράδειγμα το αλκοόλ. Ο όρος «ναρκωτικά» χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά για τις παράνομες εξαρτησιογόνες ουσίες. Ο οργανισμός του ατόμου μπορεί να αναπτύξει ανοχή σε μία εξαρτησιογόνο ουσία, ενώ όλες οι ουσίες προκαλούν, όπως δείχνει και ο όρος εξαρτησιογόνες, σωματική και ψυχική εξάρτηση ή μόνο ψυχική. 1) Ανοχή Είναι το φαινόμενο που παρουσιάζεται μετά από κάποιο διάστημα συστηματικής χρήσης μίας εξαρτησιογόνου ουσίας. Το διάστημα αυτό 8 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 28. 9 Βλ. Στυλιανή Κασάπη, Εφηβεία και Εξαρτήσεις (Γνώσεις Στάσεις), Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Ψυχολογίας Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2003, σ. 6. 10 Bλ. J. Hawkins - R. Cataliano - Y. Miller, Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood : Implications for substance abuse prevention, Psyhological Bulletin, London 1992, σ. 21. 12

ποικίλλει ανάλογα με την ουσία, τον τρόπο χρήσης, την ταυτόχρονη χρήση και άλλων ουσιών, το μεταβολισμό του κάθε ατόμου, κ.ά. 11. Πρόκειται για την ανάγκη αύξησης της δόσης της ουσίας, προκειμένου ο χρήστης να έχει τα ίδια αποτελέσματα ή την εμφάνιση στερητικών συμπτωμάτων, όταν διατηρείται σταθερή η δόση (πολύ σύνηθες φαινόμενο με τους χρήστες διεγερτικών ουσιών) 12. 2) Εξάρτηση Είναι η συνεχής ανάγκη για τη χρήση μιας ουσίας. Η εξάρτηση μπορεί να είναι 13 : Σωματική: όταν ο οργανισμός του χρήστη της ουσίας δεν μπορεί να λειτουργήσει φυσιολογικά χωρίς την ουσία αυτή, και Ψυχική: όταν ο χρήστης έχει την ανάγκη της ουσίας για να διατηρήσει την ψυχική του συνοχή. Όλες οι περιπτώσεις σωματικής εξάρτησης εμπεριέχουν και την ψυχική, ενώ δεν συμβαίνει πάντα το αντίθετο. Μετά την εγκατάσταση σωματικής ή ψυχικής εξάρτησης, αν διακοπεί απότομα η χρήση, εμφανίζονται συνήθως τα συμπτώματα στέρησης (σωματικά ή ψυχολογικά). Όλες οι εξαρτησιογόνες ουσίες προκαλούν εξάρτηση. Μερικές σωματική και ψυχική, άλλες μόνο ψυχική. Η σωματική εξάρτηση συνήθως αντιμετωπίζεται εύκολα, ενώ η αντιμετώπιση της ψυχικής εξάρτησης απαιτεί μία επίπονη και μακροχρόνια θεραπευτική διαδικασία. Όλοι όσοι κάνουν χρήση μιας εξαρτησιογόνου ουσίας δεν είναι απαραίτητα εξαρτημένοι από την ουσία αυτή. Για να επέλθει εξάρτηση χρειάζεται ένα χρονικό διάστημα συνεχούς χρήσης της ουσίας, που ποικίλλει ανάλογα με την ουσία, με τον τρόπο χρήσης, με την ποσότητα, κ.ά. 14. Η εξάρτηση υποδηλώνεται από την παρουσία τριών τουλάχιστον από τα παρακάτω συμπτώματα 15 : Έντονη επιθυμία χρήσης της ουσίας. Ανάπτυξη ανοχής στη χρήση της ουσίας. 11 Βλ. Πανελλήνια Συντονιστική Επιτροπή Κατά Των Ναρκωτικών (ΠΑΣΕΝ), Ναρκωτικά και Ελληνική Νεολαία, εκδ. Πανελλαδικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΠΕΔΠ), Αθήνα 1983, σ. 14. 12 Βλ. π. Αθανασίου Γκίκα, Το πρόβλημα των Ναρκωτικών και η Αντιμετώπισή του από μέρους της Εκκλησίας (Συμβολή στην Ποιμαντική), Διατριβή επί Διδακτορία, Θεολογική Σχολή - Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1993, σ. 32. 13 Βλ. Ευαγγελία Δουρδούνη, Εξαρτησιογόνες ουσίες και Ορθόδοξη Χριστιανική Αγωγή, ό.π., σ. 22-23. 14 Ό.π., σ. 23 15 Ό.π., σ. 22 13

Παρουσία στερητικού συνδρόμου με τη μείωση ή τη διακοπή της χρήσης της ουσίας. Ανάλωση σημαντικού χρόνου γύρω από τη συμπεριφορά χρήσης. Εγκατάλειψη σημαντικών δραστηριοτήτων κοινωνικών, επαγγελματικών ή ψυχαγωγικών λόγω της χρήσης. Εμμονή στη χρήση της ουσίας, παρά το γεγονός ότι προκαλεί στο χρήστη σοβαρά σωματικά ή ψυχολογικά προβλήματα και δυσλειτουργίες σε κύριους τομείς της ζωής του. 3) Συμπτώματα Στέρησης ή Σύνδρομο Στέρησης Ακολουθούν την απότομη διακοπή μιας εξαρτησιογόνου ουσίας, εφόσον έχει εγκατασταθεί η σωματική και ψυχική εξάρτηση. Πρόκειται για μία σειρά σωματικών και ψυχολογικών συμπτωμάτων ή μόνο ψυχολογικών, που συνήθως είναι αντίθετα από αυτά που προκαλούσε η χρήση της ουσίας αυτής. Αν π.χ., η χρήση μιας ουσίας προκαλούσε στον χρήστη αίσθημα ηρεμίας και υπνηλία, το στερητικό σύνδρομο μπορεί να έχει τη μορφή της υπερδιέργεσης και αϋπνίας 16. 1.3.1 Οινοπνευματώδη (Αλκοόλ) 1.3 Νόμιμες εξαρτησιογόνες ουσίες Ο όρος οινοπνευματώδη αναφέρεται στα ποτά που κυκλοφορούν στο εμπόριο. Ο όρος αλκοόλ χρησιμοποιείται για το βασικό συστατικό των ποτών αυτών. Ο όρος αλκοόλ διατηρείται, γιατί παρότι Λατινογενής - έχει επικρατήσει και στην ελληνική επιστημονική κοινότητα 17. Το αλκοόλ προέρχεται από την ανάμιξη φρούτων, λαχανικών και δημητριακών με μαγιά και ζάχαρη. Τότε δημιουργείται μία διαδικασία που λέγεται ζύμωση. Το κρασί, η μπύρα και ο μηλίτης είναι προϊόντα απλής ζύμωσης. Τα βαριά οινοπνευματώδη ποτά, όπως το ουίσκι η βότκα κ.ά. διυλίζονται περισσότερο για να γίνουν ισχυρότερα. Ένα βαρύ οινοπνευματώδες ποτό έχει μεγάλη περιεκτικότητα σε αλκοόλ 18. Το αλκοόλ μετριέται σε μονάδες. Κάθε μονάδα αντιστοιχεί σε 8 γραμμάρια καθαρού αλκοόλ. Ο ανθρώπινος οργανισμός «καίει» (μεταβολίζει ) μία μονάδα αλκοόλ την ώρα 19. 16 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 37. 17 Πρβλ. P. Brook - E. Baer - L. Garmezy - A. Pokorny - J. Wernick,, «Stress, coping family conflict and adolescent alcohol use», Journal of Behaviour Medicine, New York 1996, 156, σ. 121. 18 Ό.π., σ. 158. 19 Ό.π. 14

Είναι γενικά αποδεκτό ότι η χρήση αλκοόλ σε μικρή ποσότητα είναι ωφέλιμη για τον άνθρωπο και μάλιστα μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη καρδιακών παθήσεων. Η συχνή όμως χρήση εγκυμονεί τον κίνδυνο της κατάχρησης ή της εξάρτησης από αυτό. Τα αποτελέσματα του αλκοόλ διαφέρουν από άτομο σε άτομο και είναι ανάλογα με την σωματική διάπλαση του ατόμου, τα βάρος του, την ποσότητα φαγητού που έχει καταναλώσει πριν από τη χρήση του αλκοόλ και τον μεταβολισμό του. Σε περίπτωση κατάχρησης αλκοόλ, το άτομο παρουσιάζει συμπτώματα σωματικά και ψυχολογικά γνωστά ως μέθη. Αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν επιθετικότητα, αδυναμία κριτικής σκέψης, αδυναμία συγκέντρωσης, ευερεθιστότητα, ευφορία ή κατάθλιψη, συναισθηματική αστάθεια κ.ά. 20. Σωματικές ενδείξεις είναι το κόκκινο πρόσωπο, η συγκεχυμένη ομιλία, η αστάθεια στις κινήσεις ή η αδυναμία συντονισμού των κινήσεων, κ.ά. 21. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της μέθης είναι η άρση των «αναστολών». Έτσι, το άτομο μπορεί να εμφανιστεί πολύ έξυπνο, κοινωνικό, ικανοποιημένο και υπερκινητικό με οξυμένη ικανότητα σκέψης, αλλά όσο προχωρά η κατανάλωση γίνεται μελαγχολικό, αργό, εσωστρεφές και, τελικά, μπορεί ακόμα και να χάσει τις αισθήσεις του 22. Η μακροχρόνια χρήση αλκοόλ προκαλεί ανοχή και εξάρτηση, σωματική και ψυχική. Η εξάρτηση από το αλκοόλ είναι γενικά ύπουλη και μακροχρόνια. Αφού εγκατασταθεί η σωματική εξάρτηση, με τη διακοπή της χρήσης εμφανίζονται συμπτώματα στέρησης, όπως τρεμούλιασμα των χεριών, της γλώσσας και των βλεφάρων, ταχυκαρδία, εφίδρωση, άγχος, πονοκέφαλος, αϋπνία κ.ά. 23. Το σύνδρομο στέρησης μπορεί να εξελιχθεί σε Delirium Tremens, που εκδηλώνεται με ταχυκαρδία, εφίδρωση οπτικές παραισθήσεις. Παρατηρείται επίσης συχνά παραλήρημα και ψυχοκινητική διέγερση. Συνήθως εμφανίζεται σε άτομα που πάσχουν από κάποια ταυτόχρονη σωματική ασθένεια και είναι δυνατόν να καταλήξει και στο θάνατο 24. Η χρόνια χρήση αλκοόλ μπορεί να οδηγήσει επίσης σε βρογχίτιδα, πνευμονία, φυματίωση και καρδιοπάθεια. Η εξασθένηση των διανοητικών λειτουργιών δεν είναι σπάνια. Από σοβαρή κατάχρηση αλκοόλ μπορεί να επέλθει και θάνατος του χρήστη, κυρίως από διόγκωση 20 Βλ. Θεοδώρου Μπαλλή, Σύνοψη Κλινικής Ψυχιατρικής, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 46. 21 Ό.π. 22 Ό.π. 23 Βλ. Θεοδώρου Μπαλλή, Σύνοψη Κλινικής Ψυχιατρικής, ό.π., σ. 85-86. 24 Ό.π., σ. 46. 15

του ύπατος, από καταστολή των αναπνευστικών κέντρων ή από αναρρόφηση εμετού 25. Επίσης, ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που σχετίζονται με την υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ είναι τα αυτοκινητιστικά ατυχήματα. Υπολογίζεται ότι τουλάχιστον τα μισά από αυτά αφορούν έναν οδηγό ή έναν πεζό μεθυσμένο. Επίσης δεν είναι σπάνιες οι πτώσεις και τα ατυχήματα στο σπίτι ή στην εργασία που οφείλονται σε κατάχρηση αλκοόλ. Η μέθη είναι επίσης συχνά υπεύθυνη για εγκλήματα. 1.3.2 Καπνός Ο καπνός προέρχεται από τα αποξηραμένα φύλλα του φυτού nicotiana tabacum, το οποίο φύεται σε πολλά μέρη του κόσμου και στην Ελλάδα 26. Τα φύλλα του καπνού περιέχουν μία σειρά από ουσίες, η σπουδαιότερη των οποίων είναι η νικοτίνη. Η καθαρή νικοτίνη είναι ισχυρό δηλητήριο (60 χιλιοστά του γραμμαρίου είναι δόση θανατηφόρα για τον άνθρωπο) 27. Συνήθως ο καπνός βρίσκεται σε μορφή τσιγάρου και πούρου, αλλά κυκλοφορεί και στη φυσική του μορφή για πίπα ή για στρίψιμο τσιγάρου στο χέρι. Υπάρχει επίσης και καπνός για μάσηση. Ο καπνός περιέχει πάνω από 1200 διαφορετικές χημικές ουσίες, 5% των οποίων είναι το μονοξείδιο του άνθρακα. Περιέχει επίσης πίσσα και νικοτίνη. Όλο το μονοξείδιο του άνθρακα, το 90% της νικοτίνης και το 70% της πίσσας κατακρατείται από τους πνεύμονες όταν καταπίνεται ο καπνός 28. Η νικοτίνη είναι μία πολύ δηλητηριώδης ουσία, που επιδρά στην καρδιά, στα αιμοφόρα αγγεία, στο στομάχι, στα νεφρά και στο ΚΝΣ (Κεντρικό Νευρικό Σύστημα). Η νικοτίνη προκαλεί αίσθημα χαλάρωσης, βοηθάει το χρήστη να αντιμετωπίσει αγχογόνες καταστάσεις και ανιαρές εργασίες. Ο ρυθμός της καρδιάς και η πίεση αυξάνονται, ενώ η όρεξη μειώνεται. Αυτοί που δοκιμάζουν για πρώτη φορά να καπνίσουν μπορεί να παρουσιάσουν ναυτία και εμετούς 29. Η ανοχή αναπτύσσεται γρήγορα στον καπνιστή. Όποιος αρχίζει το κάπνισμα έχει γρήγορα την ανάγκη να αυξήσει τα τσιγάρα, μέχρις ότου σταθεροποιηθεί σε έναν αριθμό τσιγάρων την ημέρα. Το κάπνισμα προκαλεί σωματική και ψυχική εξάρτηση. Με τη διακοπή του καπνίσματος, παρουσιάζονται συμπτώματα στέρησης, όπως 25 Πρβλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 85. 26 Ό.π., σ. 90. 27 Ό.π. 28 Βλ. D. Deitch, The adolescence experience, New York 1998: John Wiley, σ. 78. 29 Πρβλ. π. Γερασίμου Ζαμπέλη, Στην Κόλαση των Ναρκωτικών, έκδ. Β, εκδ. Φωτοδότες, Αθήνα 1988, σ. 214-216. 16

ανησυχία, ευερεθιστότητα και μελαγχολία, τα οποία υποχωρούν αμέσως με την επανάληψη του καπνίσματος 30. Το κάπνισμα ευθύνεται επίσης - άμεσα ή έμμεσα - και για πολλές σωματικές ασθένειες, όπως καρδιοαγγειακές παθήσεις, καρδιακές ανακοπές, κακή κυκλοφορία του αίματος, έλκη, παθήσεις του λάρυγγα, βρογχίτιδες, εμφύσημα και καρκίνο του στόματος, του λάρυγγα και του λαιμού 31. Το κάπνισμα, επίσης, μπορεί να επηρεάσει τη γονιμότητα στις γυναίκες και στους άνδρες. Τέλος, έχει παρατηρηθεί ότι τα μωρά των γυναικών που καπνίζουν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι ελλειποβαρή και οι πιθανότητες για πρόωρο θάνατο αυξάνονται. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένας μεγάλος προβληματισμός σχετικά με τα δικαιώματα των μη-καπνιστών απέναντι στην αθέλητη εισπνοή του καπνού στους δημόσιους χώρους και στους χώρους εργασίας. Ο προβληματισμός ξεκίνησε από τη διαπίστωση ότι οι μη καπνιστές, που συμβιώνουν με καπνιστές, επηρεάζονται οργανικά από τον καπνό που υπάρχει στο περιβάλλον τους. Αυτό το φαινόμενο συνήθως αναφέρεται με τον όρο «παθητικό» κάπνισμα 32. Για την πρόληψη του παθητικού καπνίσματος έχουν παρθεί μέτρα απαγόρευσης του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους και μάλιστα προβλέπονται και κυρώσεις στους παραβάτες. Επίσης, τα εστιατόρια, οι καφετέριες, τα κέντρα ψυχαγωγίας καθώς και πολλοί άλλοι χώροι υποχρεούνται να διαθέτουν ξεχωριστούς χώρους καπνιστών και μη καπνιστών. 1.3.3 Καφεΐνη Η καφεΐνη είναι μία νόμιμη εξαρτησιογόνος, διεγερτική ουσία, η οποία επιδρά στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Αποτελεί μία από τις ευρύτερα διαδεδομένες εθιστικές ουσίες στον κόσμο. Κυκλοφορεί σε διάφορες μορφές εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η πιο συνηθισμένη πηγή της είναι ο καφές, αλλά καφεΐνη περιέχεται και στο τσάι, στο κακάο, στη σοκολάτα και σε μερικά αναψυκτικά τύπου cola (π.χ. coca-cola) 33. Η καφεΐνη είναι στη φυσική της μορφή μία λευκή, κρυσταλλική, διαλυτή σκόνη. Χρησιμοποιείται συχνά στο «κόψιμο» (νόθευση) πιο ακριβών ουσιών ώστε να αυξήσει τον όγκο τους και άρα την τιμή τους 34. Η καφεΐνη διεγείρει το νευρικό σύστημα. Σε μικρές δόσεις (π.χ. 1-2 φλιτζάνια καφέ) αυξάνει την ενεργητικότητα του ατόμου, μειώνει την κόπωση και αναστέλλει την ανάγκη για ύπνο. Επίσης, η πνευματική 30 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 91. 31 Βλ. π. Γερασίμου Ζαμπέλη, Στην Κόλαση των Ναρκωτικών, ό.π., σ. 215. 32 Βλ. Π. Κεφαλά, «Πέραν της εξάρτησης», Τετράδια ψυχιατρικής, τεύχος 57 (1997), σ. 42. 33 Bλ. M. Landry, Understanding Drugs of abuse, American Psychiatric Press, New York 2001, σ. 32. 34 Ό.π. 17

δραστηριότητα αυξάνεται και το άτομο αντέχει πιο πολύ στις κοπιαστικές εργασίες. Σε μεγαλύτερες δόσεις παρουσιάζονται ταχυκαρδίες και πονοκέφαλοι. Η ουσία δρα επίσης διουρητικά. Πολύ μεγάλη δόση καφεΐνης (15 φλιτζάνια περίπου) μπορεί να οδηγήσει σε βούισμα στα αυτιά, αϋπνία, τρέμουλο, σοβαρή ταχυκαρδία και γαστρικά προβλήματα 35. Η μακροχρόνια χρήση καφεΐνης προκαλεί ανοχή και εξάρτηση. Συμπτώματα στέρησης μπορεί να εμφανιστούν μετά από συχνή κατανάλωση επί μακρό διάστημα 300mgs καφεΐνης την ημέρα (περίπου 4 φλιτζάνια). Μετά τη διακοπή της χρήσης παρουσιάζονται ανησυχία, ευερεθιστότητα και πονοκέφαλοι, που μπορεί να είναι και σοβαροί. Κόπωση και ευερεθιστότητα μπορούν να εμφανιστούν σε ένα άτομο μόνο και μόνο, επειδή δεν ήπιε τον πρωινό καφέ του 36. Συστηματική χρήση 350mgs καφεΐνης και πάνω καθημερινά, προκαλεί σωματική εξάρτηση από την ουσία. Αυτό σημαίνει ότι η διακοπή της προκαλεί ένα χαρακτηριστικό σύνδρομο στέρησης με κυριότερο σύμπτωμα τον έντονο πονοκέφαλο, ο οποίος ανακουφίζεται από τη χρήση καφεΐνης 37. Υπάρχουν ενδείξεις - χωρίς να έχουν επιβεβαιωθεί έως τώρα - ότι η χρήση καφέ κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να προκαλέσει γενετικές ανωμαλίες στο έμβρυο. Η ικανότητα της καφεΐνης να βοηθά την αναπνοή, την κατέστησε θεραπεία αιχμής για την άπνοια σε νεογνά. Επίσης λειτουργεί και ως αντίδοτο σε overdose από ηρωίνη ή άλλα οποιοειδή, που επιδρούν στο αναπνευστικό κέντρο του εγκεφάλου καταστέλλοντάς το 38. 1.4 Ενδιάμεση κατηγορία εξαρτησιογόνων ουσιών 1.4.1 Ηρεμιστικά Τα ηρεμιστικά είναι χημικές φαρμακευτικές ουσίες που χορηγούνται με ιατρική συνταγή σε άτομα που έχουν προβλήματα άγχους και αϋπνίας. Παλαιότερα χρησιμοποιούνταν τα λεγόμενα βαρβιτουρικά, αλλά λόγω των πολλών ανεπιθύμητων παρενεργειών που είχαν αποσύρθηκαν και αντικαταστάθηκαν από τα ηρεμιστικά 39. 35 Ό.π., σ. 34. 36 Bλ. M. McMurran, The psychology of addiction, UK : Tailor and Francis, σ. 44. 37 Ό.π. 38 Ό.π., σ. 45. 39 Βλ. Θεοδώρου Μπαλλή, Σύνοψη Κλινικής Ψυχιατρικής, ό.π., σ. 62-63. 18

Τα ηρεμιστικά χωρίζονται σε δύο κατηγορίες 40 : Τα μείζονα ηρεμιστικά, που χρησιμοποιούνται στην αντιμετώπιση σοβαρών ψυχιατρικών περιπτώσεων, και Τα ελάσσονα ηρεμιστικά, που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση του άγχους και του στρες ή σε περιπτώσεις αϋπνίας. Η χρήση και κατάχρηση - με στόχο την αλλαγή της διάθεσης - αφορά τα ελάσσονα ηρεμιστικά. Μερικά από αυτά τα σκευάσματα που κυκλοφορούν στη χώρα μας είναι: Tavor, Lexotanil, Tranxene, Stedon, Hipnosedon, Halcion, Normison, Vublegal, κ.ά. 41. Το σύγχρονα ηρεμιστικά (βενζοδιαζεπίνες) ανακαλύφθηκαν τη δεκαετία του 60 και έγιναν δεκτά με ενθουσιασμό στον ιατρικό κόσμο ως υποκατάστατο των βαρβιτουρικών, τα οποία είχαν αναγνωριστεί ως εξαρτηριογόνα. Δεν άργησαν να γίνουν μία από τις περισσότερο δημοφιλείς ουσίες που χορηγούνται με ιατρική συνταγή 42. Οι βενζοδιαζεπίνεςς ανάλογα με τη βασική τους επίδραση κατηγοριοποιούνται σε 43 : Υπνωτικά (Halcion, Hipnosedon, κ.ά.) Αγχολυτικά (Tavor, Lexotanil, κ.ά.) Δεν άργησε επίσης να ανακαλυφθεί ότι τα νέα αυτά ηρεμιστικά ήταν το ίδιο εξαρτησιογόνα με τους προγόνους τους, τα βαρβιτουρικά. Παρά το γεγονός αυτό, χρειάστηκε να περάσουν 20 χρόνια για να τεθούν περιορισμοί στη συνταγογράφησή τους 44. Τα άμεσα αποτελέσματα των ηρεμιστικών στον άνθρωπο είναι παρόμοια με αυτά που προκαλεί μία μικρή δόση αλκοόλ. Το άτομο αισθάνεται χαλαρό και κοινωνικό, σαν να είχε πιει 1-2 ποτά. Οι ουσίες αυτές ελαττώνουν τη νοητική λειτουργία, χωρίς να την αναιρούν τελείως. Οι χρήστες μπορεί να παρουσιάσουν μικρές αμνησίες, ανικανότητα να εκτελέσουν πολύπλοκες εργασίες και αυξανόμενο χρόνο αντίδρασης 45. Γι αυτούς τους λόγους καθίσταται επικίνδυνη η οδήγηση υπό την 40 Ό.π., σ. 63. 41 Βλ. Πανελλήνια Συντονιστική Επιτροπή Κατά Των Ναρκωτικών (ΠΑΣΕΝ), Ναρκωτικά και, ό.π., σ. 22. 42 Βλ. π. Αθανασίου Γκίκα, Το πρόβλημα των Ναρκωτικών και η Αντιμετώπισή του, ό.π., σ. 69-70. 43 Βλ. Θεοδώρου Μπαλλή, Σύνοψη Κλινικής Ψυχιατρικής, ό.π., σ. 63-64. 44 Ό.π., σ. 64. 45 Ό.π., σ. 63. 19

επήρεια ηρεμιστικών καθώς και ο χειρισμός μηχανημάτων. Η ταυτόχρονη χρήση οινοπνευματωδών επιτείνει τα συμπτώματα αυτά 46. Η μακροχρόνια χρήση ηρεμιστικών προκαλεί ανοχή και εξάρτηση σωματική και ψυχική. Τα συμπτώματα στέρησης, που εμφανίζονται μετά τη διακοπή της χρήσης, εκδηλώνονται με ευερεθιστότητα, νευρικότητα, αϋπνίες, ναυτία, άγχος, ιλίγγους, και κατάθλιψη. Συμπτώματα στέρησης μπορούν να εμφανιστούν ακόμα και μετά από συστηματική χρήση τεσσάρων ή έξι εβδομάδων 47. Σε μεγαλύτερες δόσεις τα ηρεμιστικά προκαλούν υπνηλία. Σε πολύ μεγάλες δόσεις οδηγούν σε κώμα και στο θάνατο. Οι θανατηφόρες δόσεις είναι πάρα πολύ μεγάλες, αλλά ο συνδυασμός του ηρεμιστικού με αλκοόλ απαιτεί μικρότερη δόση για να προκληθεί ο θάνατος 48. 1.4.2 Εισπνεόμενα/Πτητικά Τα εισπνεόμενα είναι ουσίες που περιέχονται σε προϊόντα καθημερινής χρήσης και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αλλαγή της ψυχικής διάθεσης του ατόμου. Οι ουσίες αυτές χρησιμοποιούνται αν εισπνεύσουμε τα αέρια που δημιουργούν. Πρόκειται για πτητικούς υδρογονάνθρακες δηλαδή ενώσεις υδρογόνου και άνθρακα, που παράγονται από το πετρέλαιο, το κάρβουνο και τη ζύμωση φυτικών υλών. Χρησιμοποιούνται συνήθως ως διαλύτες σε προϊόντα που στερεοποιούνται πολύ εύκολα. Οι πιο συχνά εισπνεόμενες ουσίες είναι το τολουένιο, η ακετόνη και το βουτάνιο. Οι ουσίες αυτές περιέχονται σε πάρα πολλά είδη καθημερινής χρήσης, όπως 49 : Ουσίες στεγνού καθαρίσματος Διαλυτικά (ασετόν, νέφτι κ.ά.) Ουσίες που περιέχονται σε προϊόντα υπό μορφή σπρέι Ουσίες που περιέχονται σε κόλλες Διορθωτικά υγρά Αέριο για αναπτήρες Ένα μέσο σπίτι περιέχει παραπάνω από τριάντα ουσίες, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εισπνεόμενα. Τα αέρια που αναδύονται από τις ουσίες αυτές απορροφώνται από τους πνεύμονες και φθάνουν γρήγορα στον εγκέφαλο. Μερικά από τα άμεσα αποτελέσματα της εισπνοής είναι ευφορία, φυσική χαλάρωση και σύγχυση, ενώ κάποια άλλα οφείλονται στη μείωση του οξυγόνου που 46 Βλ. Πανελλήνια Συντονιστική Επιτροπή Κατά Των Ναρκωτικών (ΠΑΣΕΝ), Ναρκωτικά και, ό.π., σ. 23. 47 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 68. 48 Βλ. Πανελλήνια Συντονιστική Επιτροπή Κατά Των Ναρκωτικών (ΠΑΣΕΝ), Ναρκωτικά και, ό.π., σ. 23. 49 Βλ. Π. Κεφαλά, «Πέραν της εξάρτησης», ό.π., σ. 62. 20

προκαλείται μ αυτόν τον τρόπο. Καταστέλλονται επίσης η αναπνοή και ο σφυγμός 50. Η εμπειρία που προκύπτει είναι παρόμοια με την αλκοολική μέθη. Πονοκέφαλος και εμετός είναι πολύ συχνά συμπτώματα, ειδικά στους πρωτόπειρους 51. Η συνέχιση των εισπνοών οδηγεί σε αποπροσανατολισμό, υπνηλία, μούδιασμα και απώλεια των αισθήσεων. Αυτό είναι πολύ επικίνδυνο, ειδικά σε περιπτώσεις που ο χρήστης έχει κλείσει το κεφάλι του μέσα σε σακούλα χωρίς να βρίσκεται κοντά του κάποιος άλλος. Μερικές φορές αναφέρονται και ψευδαισθήσεις 52. Το φαινόμενο της χρήσης των εισπνεόμενων είναι ένα σχετικά νέο φαινόμενο και έτσι υπάρχουν λίγες πληροφορίες για τα αποτελέσματα που δημιουργεί η χρόνια χρήση. Έρευνες σε βιομηχανικούς εργάτες, που είναι συνεχώς εκτεθειμένοι σε αέρια διαλυτών, δείχνουν ότι υπάρχουν κίνδυνοι για το συκώτι, τα νεφρά και τον εγκέφαλο 53. Παρόλο που δεν υπάρχουν σίγουρα ιατρικά συμπεράσματα, παρόμοια προβλήματα έχουν παρατηρηθεί σε χρόνιους χρήστες εισπνεόμενων. Εξάλλου, επειδή τα εισπνεόμενα - όπως και το οινόπνευμα - έχουν επίδραση στην κριτική ικανότητα του ατόμου και στον αυτοέλεγχό του, πολλές φορές η χρήση τους απελευθερώνει την επιθετικότητα προκαλώντας προβλήματα παραβατικότητας και βίαιης συμπεριφοράς 54. Η επιθετικότητα αυτή μπορεί επίσης να προκαλέσει προβλήματα στην οικογένεια και το σχολείο (απουσίες, επιθετικότητα στο σχολείο, κ.ά.) 55. 1.5 Παράνομες εξαρτησιογόνες ουσίες 1.5.1 Αμφεταμίνες Οι αμφεταμίνες είναι χημικές ουσίες με διεγερτική επίδραση στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ). Μοιάζουν χημικά με την αδρεναλίνη, ουσία που παράγεται από τον οργανισμό του ανθρώπου 56. Συνήθως χρησιμοποιούνται σε μορφή χαπιού ή κάψουλας, αλλά στο παράνομο εμπόριο μπορεί να έχουν και τη μορφή άσπρης, κίτρινης ή ροζ σκόνης. Κυκλοφορούν επίσης σε μορφή μικρών συμπαγών κομματιών. 50 Bλ. M. Landry, Understanding Drugs of abuse, ό.π., σ. 132. 51 Ό.π. 52 Ό.π., σ. 133. 53 Βλ. Π. Κεφαλά, «Πέραν της εξάρτησης», ό.π., σ. 63. 54 Ό.π. 55 Ό.π. 56 Βλ. Πανελλήνια Συντονιστική Επιτροπή Κατά Των Ναρκωτικών (ΠΑΣΕΝ), Ναρκωτικά και, ό.π., σ. 20. 21

Συνήθως οι παράνομες αμφεταμίνες είναι «κομμένες», δηλ. αναμειγμένες με άλλες σκόνες που μοιάζουν με αυτές 57. Οι αμφεταμίνες δρουν σε 15 έως 30 λεπτά και η δράση του διαρκεί περίπου 6 ώρες 58. Δημιουργούν στο χρήστη αίσθηση ενεργητικότητας διαύγεια μυαλού, όξυνση της πνευματικής λειτουργίας και απώλεια της αίσθησης της πείνας. Παρουσιάζονται επίσης σωματικά συμπτώματα όπως: ταχυκαρδία, υπέρταση, εφίδρωση ή κρυάδες, ναυτία και εμετοί. Οι χρήστες αμφεταμινών παρουσιάζουν επίσης διαστολή της κόρης, λογόρροια, και είναι συχνά επιθετικοί 59. Στην περίπτωση της ενδοφλέβιας χορήγησης της αμφεταμίνης ο χρήστης έχει ένα απότομο και βίαιο αίσθημα ευφορίας και αυτοπεποίθησης. Αν η δόση είναι μεγάλη, ακολουθεί σύγχυση, συγκεχυμένο λεξιλόγιο, άγχος και ανησυχία. Μπορεί να επέλθει συγκοπή ή πόνος στο θώρακα. Μετά το τέλος της επίδρασης μεγάλων δόσεων ακολουθεί δυσφορία, άγχος, τρέμουλο αίσθημα κόπωσης και κατάθλιψη 60. Η συστηματική χρήση των ουσιών αυτών προκαλεί ανοχή και ψυχική εξάρτηση 61. Μετά τη διακοπή της χρήσης σημαντικών δόσεων αμφεταμινών για πολλές ημέρες, παρουσιάζονται συμπτώματα στέρησης. Αυτά είναι: αίσθηση δυσφορίας (κατάθλιψη, άγχος, ευερεθιστότητα, κ.ά.), κόπωση, αϋπνία ή αντίθετα- υπνηλία, και ψυχοκινητική διέγερση. Κατά την περίοδο αυτή υπάρχει κίνδυνος για αυτοκτονία 62. Μετά από επαναλαμβανόμενη μακροχρόνια χρήση, μπορεί να εμφανιστούν συμπτώματα ψύχωσης 63. Η πρώτη διαπίστωση του γεγονότος έγινε πειραματικά το 1938. Παρανοϊκού τύπου ψυχωσική αντίδραση είναι δυνατόν να εμφανιστεί και μετά από 1-5 ημέρες συστηματικής χορήγησης. Μετά μία εβδομάδα αποχής από τη χρήση αμφεταμινών, ο χρήστης επανέρχεται στο φυσιολογικό 64. Συνήθη συμπτώματα είναι 65 : Παρανοειδής επεξεργασία. Διωκτικό παραλήρημα. Υπερκινητικότητα. Ευερεθιστότητα. 57 Bλ. M. McMurran, The psychology of addiction, ό.π., σ. 84. 58 Ό.π., σ. 85. 59 Βλ. Θεοδώρου Μπαλλή, Σύνοψη Κλινικής Ψυχιατρικής, ό.π., σ. 64. 60 Ό.π., σ. 64-65. 61 Ό.π., σ. 65. 62 Bλ. M. McMurran, The psychology of addiction, ό.π., σ. 85. 63 Βλ. π. Αθανασίου Γκίκα, Το πρόβλημα των Ναρκωτικών και η Αντιμετώπισή του, ό.π., σ. 86. 64 Bλ. M. McMurran, The psychology of addiction, ό.π., σ. 85. 65 Ό.π., σ. 86. 22

Ακουστικές και οπτικές ψευδαισθήσεις. Αλλαγές στην αντίληψη του σώματος. 1.5.2 Ινδική κάνναβη (χασίς) Η κάνναβη είναι ένα θαμνώδες φυτό με οδοντωτά φύλλα και ραβδωτά στελέχη, που διακρίνεται για τη μεγάλη ικανότητα προσαρμογής σε διαφορετικές κλιματολογικές συνθήκες. Χρησιμοποιείται εδώ και χιλιάδες χρόνια για τις ίνες της (από τις οποίες φτιάχνεται σκοινί), για τους σπόρους της (λάδι και τροφή για πουλιά) και - κυρίως - για τη ρετσίνη της, που έχει ψυχότροπη δράση στο άτομο 66. Η κάνναβη περιέχει τουλάχιστον εξήντα ουσίες πολλές εκ των οποίων είναι βιολογικά ενεργές. Το πιο ψυχοδραστικό της συστατικό είναι η τετραϋδροκανναβινόλη (THC) 67. Συνήθως η κάνναβη καπνίζεται αναμειγμένη με καπνό ή και σκέτη, αλλά μπορεί επίσης να φαγωθεί, αν ανακατευθεί με το φαγητό (συνήθως με γλυκό). Ένας άλλος τρόπος χρήσης είναι βράσιμο της κάνναβης μαζί με κάποιο ρόφημα 68. Οι μεταβολίτες της THC μπορούν να ανιχνευτούν στα ούρα πολλές εβδομάδες μετά τη χρήση κάνναβης, διότι επικάθονται στους λιπώδεις ιστούς του σώματος 69. Η προσωπική αντίδραση στη χρήση της κάνναβης διαφέρει κατά πολύ από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από το περιβάλλον, από την ποσότητα της THC, από την τεχνική του καπνίσματος, καθώς και από τις προσδοκίες του χρήστη. Υπάρχουν άτομα που δεν έχουν σχεδόν καμία αντίδραση τις πρώτες φορές που καπνίζουν κάνναβη και - στον αντίποδα - υπάρχουν άτομα που έχουν ψευδαισθήσεις ή κρίσεις πανικού με την πρώτη χρήση 70. Όταν καπνίζεται, τα αποτελέσματα γίνονται πολύ γρήγορα αισθητά και κρατούν περί τη μία ώρα, αν η ποσότητα είναι μικρή, ή αρκετές ώρες, αν η ποσότητα είναι μεγάλη. Όταν τρώγεται τα αποτελέσματα, συνήθως, εμφανίζονται μετά από μια περίοδο καταστολής και υπνηλίας 71. Η κάνναβη επηρεάζει την άμεση μνήμη και την ικανότητα για μάθηση. Αυξάνει τους χρόνους αντίδρασης και γι αυτό είναι επικίνδυνο να οδηγεί κάποιος υπό την επήρειά της 72. Υπολογίζεται ότι με μια δόση 66 Πρβλ. Κλεάνθη Γρίβα, Κάνναβη Μαριχουάνα -Χασίς, εκδ. Νέα Σύνορα Α.Α.Λιβάνη, Αθήνα 1993, σ. 24-25. 67 Ό.π., σ. 35. 68 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 63. 69 Bλ. M. Landry, Understanding Drugs of abuse, ό.π., σ. 56. 70 Βλ. Κλεάνθη Γρίβα, Αποδιοπομπαίος Τράγος : Ψυχική αρρώστια και Τοξικομανία, εκδ. Μαλλιάρης, Αθήνα 1982, σ. 100. 71 Βλ. Κλεάνθη Γρίβα, Κάνναβη Μαριχουάνα Χασίς, ό.π., σ. 41. 72 Βλ. Θεοδώρου Μπαλλή, Σύνοψη Κλινικής Ψυχιατρικής, ό.π., σ. 66. 23

ίση με ένα ή δύο τσιγάρα, υπάρχει μείωση της ικανότητας για οδήγηση για μια περίοδο τεσσάρων έως οκτώ ωρών 73. Παρουσιάζονται επίσης συμπτώματα όπως: ταχυκαρδίες, αύξηση της όρεξης και ξηρότητα στο στόμα. Η ταυτόχρονη χρήση αλκοόλ επιτείνει αρκετά τα αποτελέσματα αυτά 74. Έχουν εμφανιστεί επίσης ισχυρότερες ποικιλίες κάνναβης, η χρήση των οποίων μπορεί να προκαλέσει άγχος, φοβίες, σύγχυση, και παραισθήσεις 75. Η κάνναβη δεν προκαλεί ανοχή ή σωματική εξάρτηση, αλλά προκαλεί σοβαρή ψυχική εξάρτηση. Δεν έχουν αναφερθεί θάνατοι από υπερβολική δόση 76. Ο καπνός της κάνναβης περιέχει τρεις φορές πιο καρκινογόνο πίσσα απ ότι του τσιγάρου 77. Ένα τσιγάρο κάνναβης αντιστοιχεί σε 4 περίπου κανονικά τσιγάρα, επειδή ο καπνός κατακρατείται περισσότερο στον οργανισμό και είναι πιο καυτός 78. Η χρόνια χρήση μπορεί να προκαλέσει βήχα, βρογχίτιδα, λαρυγγίτιδα κ.ά. 79 Η χρήση κάνναβης κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να επιφέρει πρόωρο τοκετό, ενώ υπάρχει πιθανότητα το νεογνό να γεννηθεί ελλειποβαρές, να αντιμετωπίζει προβλήματα στην ικανότητα μάθησης και να έχει μειωμένη ανταπόκριση στα αισθητηριακά ερεθίσματα 80. Σε μικρό ποσοστό των χρηστών η συστηματική και σημαντική χρήση κάνναβης μπορεί να προκαλέσει και ψυχωσικόμορφες καταστάσεις, οι οποίες μιμούνται σε μεγάλο βαθμό μείζονος τύπου ψυχοπαθολογικές διαταραχές 81. 1.5.3 Κοκαΐνη Η κοκαΐνη προέρχεται από την πολτοποίηση των φύλλων του φυτού «ερυθρόξυλο κόκα» που φύεται στη Νότιο Αμερική, στα υψίπεδα των Άνδεων, σε μεγάλο υψόμετρο (500 έως 2000 μέτρων) 82. Πρόκειται για μία ουσία με βραχεία διεγερτική επίδραση στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (Κ.Ν.Σ.) και με ιδιότητες τοπικού 73 Βλ. Κλεάνθη Γρίβα, Κάνναβη Μαριχουάνα Χασίς, ό.π., σ. 100. 74 Ό.π. 75 Βλ. Πανελλήνια Συντονιστική Επιτροπή Κατά Των Ναρκωτικών (ΠΑΣΕΝ), Ναρκωτικά και, ό.π., σ. 19. 76 Πρβλ. Κλεάνθη Γρίβα, Κάνναβη Μαριχουάνα Χασίς,σ. 44-45. 77 Bλ. M. Landry, Understanding Drugs of abuse, ό.π., σ. 42. 78 Βλ. Κλεάνθη Γρίβα, Κάνναβη Μαριχουάνα Χασίς, ό.π., σ.47. 79 Bλ. M. Landry, Understanding Drugs of abuse, ό.π., σ. 42. 80 Βλ. Κλεάνθη Γρίβα, Αποδιοπομπαίος Τράγος : Ψυχική αρρώστια και Τοξικομανία, ό.π., σ. 101. 81 Πρβλ. π. Αθανασίου Γκίκα, Το πρόβλημα των Ναρκωτικών και η Αντιμετώπισή του, ό.π., σ. 98. 82 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 39-40. 24

αναισθητικού. Η κοκαΐνη απορροφάται από όλους τους βλεννογόνους του σώματος (στόμα, μύτη, έντερο, κόλπος) 83. Η επεξεργασία των φύλλων της κόκας δίνει την υδροχλωρική κοκαΐνη, που παρασκευάζεται σε παράνομα εργαστήρια. Είναι μια άοσμη, λευκή, κρυσταλλική σκόνη που συνήθως εισπνέεται από τη μύτη, αλλά μπορεί να διαλυθεί και να γίνει εναίσιμη 84. Ένα άλλο παράγωγο είναι το free-base, ουσία αρκετά διαδεδομένη στις Η.Π.Α., που είναι μια λευκή η κιτρινόμαυρη σκόνη με γλυκιά μυρωδιά. Είναι αδιάλυτη στο νερό, και για αυτόν το λόγο μπορεί μόνο να καπνιστεί 85. Η υδροχλωρική κοκαΐνη μπορεί να αναμειχθεί με ηρωίνη, (Speedball), ένας συνδυασμός αρκετά επικίνδυνος, που ευθύνεται για πολλούς θανάτους μεταξύ των χρηστών κοκαΐνης 86. Η δράση της κοκαΐνης εξαρτάται από τη συναισθηματική κατάσταση του ατόμου και από τη δόση. Η διάρκεια και ο χρόνος δράσης εξαρτάται από τον τρόπο χορήγησης. Αν ο τρόπος χρήσης είναι ενδοφλέβιος ή προσφέρει άμεση απορρόφηση, όπως π.χ. το κάπνισμα του κρακ (βλ.παρακάτω), το άτομο καταλαμβάνεται αμέσως από μια αίσθηση έντονης ευχαρίστησης, στην αργκό «rush», η οποία διαρκεί από λίγα δευτερόλεπτα έως μερικά λεπτά και ακολουθείται από μια κατάσταση ελαφράς ευφορίας για περίπου 15 έως 30 λεπτά 87. Στην περίπτωση της λήψης από τη μύτη, απορροφάται από το βλεννογόνο και η επίδρασή της αρχίζει μετά από 3 περίπου λεπτά 88. Η εισπνοή από τη μύτη προκαλεί χρόνια φλεγμονή, που μπορεί να προκαλέσει διάτρηση του ρινικού διαφράγματος 89. Η αρχική ευφορία παραχωρεί τη θέση της σε μια κατάσταση δυσφορίας, ευερεθιστότητας και ανησυχίας. Με αυτό τον τρόπο η γρήγορη εναλλαγή ευφορίας- δυσφορίας, καθιστά αναγκαία την επανάληψη της χρήσης 90. Οι απανωτές «μυτιές» μπορούν να οδηγήσουν σε υπερεθισμό, που - με τη σειρά του - μπορεί να καταλήξει σε τοξική ψύχωση, σε παράνοια, σύγχυση, υπερευαισθησία και ψευδαισθήσεις 91. Η κοκαΐνη είναι μία ουσία με χαμηλή τοξικότητα. Η υπερβολική δόση είναι πολύ σπάνια. Θανατηφόρα περιστατικά χρήσης έχουν αναφερθεί, αλλά συνήθως οφείλονται σε συνδυασμό ουσιών (π.χ. ηρωίνη- κοκαΐνη, 83 Βλ., π. Αθανασίου Γκίκα, Το πρόβλημα των Ναρκωτικών και η Αντιμετώπισή του, ό.π., σ. 89. 84 Bλ. M. Landry, Understanding Drugs of abuse, ό.π., σ. 18. 85 Βλ. D. Deitch, The adolescence experience, ό.π., σ. 36. 86 Bλ. M. Landry, Understanding Drugs of abuse, ό.π., σ. 18. 87 Βλ. Π. Κεφαλά, «Πέραν της εξάρτησης», ό.π., σ. 29. 88 Ό.π. 89 Βλ. π. Αθανασίου Γκίκα, Το πρόβλημα των Ναρκωτικών και η Αντιμετώπισή του, ό.π., σ. 90. 90 Ό.π., σ. 89. 91 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 45. 25

κοκαΐνη-αλκοόλ κ.ά.) 92. Ο θάνατος προκαλείται από αναπνευστική ή καρδιακή ανακοπή 93. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για σωματική εξάρτηση από την κοκαΐνη, αλλά είναι σίγουρο ότι η ουσία αυτή προκαλεί ισχυρή ψυχική εξάρτηση 94. Μετά από δόσεις σχετικά μεγάλες ή από συνεχή χρήση μετρίων ή μικρών δόσεων μπορεί να εμφανιστεί παραληρηματική κατάσταση η οποία θα καταλήξει σε ψυχωσική αντίδραση. Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται από την παρουσία παραληρήματος και παραισθήσεων (οπτικών, απτικών, οσφρητικών και ακουστικών), οι οποίες όμως αναγνωρίζονται από το άτομο και κρίνονται ως ξένες από αυτό 95. Το επόμενο στάδιο είναι αυτό της ψύχωσης με καταδιωκτικό παραλήρημα και παραισθήσεις. Στο στάδιο αυτό, το άτομο καθίσταται πολύ επιθετικό και υπό την επήρεια του παραληρήματος και των παραισθήσεων, μπορεί να φτάσει στο σημείο να κάνει κακό στον εαυτό του ή στους άλλους. Τα συμπτώματα γενικά περιορίζονται στον χρόνο που η κοκαΐνη κυκλοφορεί στο αίμα. Μπορεί παρόλα αυτά να παραμείνουν κάποια ψυχιατρικά συμπτώματα όπως: κρίσεις πανικού, κατάθλιψη ή συμπτωματολογία ψυχωσικού τύπου 96. 1.5.4 Κρακ Το κρακ είναι μορφή free-base κοκαΐνης 97 που η διαδικασία παραγωγής του είναι σχετικά εύκολη. Αυτό κάνει την ουσία αυτή αρκετά φθηνή στην παράνομη αγορά, άρα και πιο προσιτή. Κυκλοφορεί σε μορφή κομματιών συμπυκνωμένης άσπρης σκόνης με ακαθόριστο σχήμα, που στην «αργκό» ονομάζονται «βραχάκια» (rocks). To κρακ ονομάστηκε έτσι από το θόρυβο που κάνει το «βραχάκι» της ουσίας όταν ζεσταίνεται. Καπνίζεται σε ειδικές γυάλινες πίπες ή ανακατεμένο με καπνό. Είναι πολύ πιο δυνατό από την κοκαΐνη και πολύ πιο φτηνό. Προκαλεί πιο έντονη ευφορία και είναι αρκετά εθιστικό, καθώς ο χρήστης αισθάνεται συνεχώς την ανάγκη για επανάληψη της δόσης 98. Η χρήση του δημιουργεί ταχύτατα ανοχή. Έχει κάνει θραύση στις φτωχογειτονιές των Η.Π.Α., προκαλεί σχεδόν τα ίδια συμπτώματα με την 92 Bλ. M. Landry, Understanding Drugs of abuse, ό.π., σ. 21. 93 Βλ. π. Αθανασίου Γκίκα, Το πρόβλημα των Ναρκωτικών και η Αντιμετώπισή του, ό.π., σ. 89. 94 Βλ. D. Deitch, The adolescence experience, ό.π., σ. 39. 95 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 45. 96 Ό.π. 97 Βλ. π. Αθανασίου Γκίκα, Το πρόβλημα των Ναρκωτικών και η Αντιμετώπισή του, ό.π., σ. 89. 98 Βλ. Γ. Σουρέτη Α. Δαβαρούκα, Τα Ναρκωτικά στην Εποχή μας, ό.π., σ. 48. 26