Η ΕΠΟΧΗ, 08/03/09 Επάγγελμα καθαρίστρια Η ιστορία της Λίας: από την Αλβανία στην Ελλάδα αναζητώντας μια καλύτερη ζωή «Είμαι καθαρίστρια» λέει η Λία από την Αλβανία. «Τι οικιακή βοηθός; Έχει μεγαλύτερο κύρος;» Η φράση αυτή φτάνει και περισσεύει για να αντιληφθείς τη νοοτροπία της Λίας, η οποία έφτασε στη Ελλάδα διεκδικώντας, όπως τόσες άλλες μια καλύτερη ζωή. «Δεν είναι τα χρήματα το παν, προέχει η ελευθερία» λέει σε ένα άλλο σημείο για να δικαιολογήσει την άρνησή της να εργαστεί ως εσωτερική. Η Λία, συνηθισμένη γυναίκα, αγωνίστρια στη ζωή, τσαμπουκάς. Μια περιγραφή ζωής από το βιβλίο «Κόσμοι της οικιακής εργασίας φύλο, μετανάστευση και πολιτικοί μετασχηματισμοί στην Αθήνα του πρώιμου 21οι αιώνα», έκδοση του Πανεπιστήμιου του Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας. Οι συγγραφείς, Ευθύμης Παπαταξιάρχης, Πηνελόπη Τοπάλη, Αγγελική Αθανασοπούλου, παρουσιάζουν τους πρώτους βηματισμούς της στην Ελλάδα, την καθημερινότητά της, κάποιες «σκόρπιες» σκέψεις της, που όμως, σκιαγραφούν την προσωπικότητά της, ίσως και την κουλτούρα, τις αντοχές και το πείσμα πολλών μεταναστών και μεταναστριών που ζουν στη χώρα μας. Η Οφηλία ή Λία, όπως τη φωνάζουν, γεννήθηκε το 1966 και μεγάλωσε σε μια αγροτική κοινότητα. Η Λία, όταν έφτασε στην Αθήνα, πήγε κατευθείαν στη μητέρα της στην Αργυρούπολη, αλλά δεν μπορούσε να μείνει εκεί αφού η μητέρα της δεν είχε δικό της σπίτι. Τη φιλοξένησε μία θεία της, μικρότερη αδερφή της Αγάπης, η Μπόνα, που νοίκιαζε δικό της σπίτι στη Δάφνη. Η Μπόνα, που ήταν παλιότερα υπάλληλος στο ταχυδρομείο του Ελ Μπασάν, καθάριζε σπίτια, ενώ ο άντρας της Ίλι, Ηλίας πλέον, εργαζόταν σε μια βιοτεχνία παρασκευής τυποποιημένων τροφίμων. Η μεγαλύτερη κόρη τους πήγαινε στο σχολείο και ο μικρότερος γιος τους στον παιδικό σταθμό. Η Μπόνα δεν μπορούσε να βοηθήσει τη Λία με το θέμα της δουλειάς καθώς και η ίδια είχε μόνο ένα χρόνο στην Ελλάδα και μόνο τους τελευταίους μήνες είχε αρχίσει και αυτή να βρίσκει σπίτια για να εργαστεί. Η Λία έμεινε μαζί τους τρεις μήνες μέχρι να βρει δουλειά και στη συνέχει δικό της σπίτι να νοικιάσει. Στην αρχή εργάστηκε αποκλειστικά και με μηνιαίο μισθό σε ένα ζευγάρι ηλικιωμένων στο Νέο 1
Κόσμο στους οποίους τη σύστησαν οι εργοδότες της μητέρας της. Εργαζόταν από το πρωί μέχρι το μεσημέρι, όπου έκανε «τα πάντα, ό, τι ήτανε». Από την εργασία αυτή ήταν ευχαριστημένη, καθώς μπορούσε να έχει μαζί της την κόρη της, η οποία δεν πήγαινε ακόμα σχολείο, εξασφάλιζε το φαγητό τους και μάθαινε ελληνικά, αφού με την εργοδότριά της την περισσότερη ώρα μιλούσαν. Η ίδια η εργασία δεν ήταν ιδιαίτερα κουραστική. Γρήγορα όμως αντιλήφθηκε ότι αυτός ο τύπος εργασίας δεν ήταν κατάλληλος γι αυτήν, για οικονομικούς λόγους. "Δύσκολα τα πράγματα στην αρχή, ξέρεις. Έπαιρνα 80 χιλιάδες το μήνα και πλήρωνα 55 μόνο το ενοίκιο. Τους άφησα γιατί δεν μπορούσα με τόσο λίγα χρήματα." Δεν είναι τα χρήματα το παν Η μητέρα της, η Αγάπη, της πρότεινε ως εναλλακτική λύση να εργαστεί και η Λία ως εσωτερική. Με αυτό τον τρόπο και θα εξασφάλιζε στέγη, φαγητό και φύλαξη για την κόρη της και θα έκανε οικονομία. Η Λία όμως αρνήθηκε για λόγους που αφορούσαν το παιδί της και το τι θεωρούσε καλύτερο για την ανατροφή του αφού «είναι πιο υγιές για ένα παιδί να μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που είναι δικό του», αλλά και για τον τύπο της σχέσης που θα αναπτυσσόταν. "Δεν μπορώ να περιμένω από τον άλλο αν θα μαγειρεύει και άμα εγώ για κάποιο λόγο είμαι στενοχωρημένη ή, ας πούμε, δεν πάει καλά στη σχέση δουλειάς και θα περιμένω να φάω απ αυτό τον άνθρωπο, να με ταΐσει." Αρνήθηκε και για λόγους που αφορούσαν την ίδια και γι αυτό που αντιλαμβάνεται ως διαχωρισμό της εργασίας από την προσωπική της ζωή: «όταν είσαι εσωτερική δεν τελειώνει ποτέ η δουλειά, εγώ γυρίζω από τη δουλειά και ξεκουράζομαι, η μαμά μου δεν μπορεί να ξεκουραστεί». Ήταν, λοιπόν, πάνω από όλα ζήτημα προτεραιοτήτων. Η Λία είχε έρθει στην Ελλάδα για να εργαστεί και να κερδίσει χρήματα αλλά όχι με οποιοδήποτε τίμημα και κυρίως της «ελευθερίας» της, βασικό κριτήριο της καλύτερης ζωής που διεκδικούσε. Όπως χαρακτηριστικά υποστηρίζει σήμερα, "για μένα οικονομικά ήταν καλύτερα άμα δούλευα εσωτερική Αλλά στο κάτω κάτω τα χρήματα δεν είναι το παν. Δε θα βάλω τον εαυτό μου σε τέτοια διαδικασία να βασανιστώ, επειδή θα μου δώσει ο άλλος ένα κομμάτι ψωμί. Όχι, προτιμώ να πληρώσω. Το θεωρώ πιο υγιές, πιο. Αισθάνομαι εγώ καλύτερα, αισθάνομαι πιο ελεύθερη." 2
Σε σπίτια Η Λία εργάστηκε στο ηλικιωμένο ζευγάρι για ένα χρόνο. Ταυτόχρονα άρχισε να καθαρίζει σκάλες τα απογεύματα σε πολυκατοικίες και να καθαρίζει διαφορετικά σπίτια. Τις δουλειές αυτές της τις είχαν βρει οι εργοδότες της που αντιλαμβάνονταν τη δυσκολία της κατάστασής της, και επιχειρούσαν με αυτό τον τρόπο να τη βοηθήσουν να συγκεντρώσει περισσότερα χρήματα. Στην αρχή την έστειλαν στο σπίτι του γιου τους να καθαρίζει τις σκάλες στην πολυκατοικία όπου έμενε, μετά ανέλαβε και τον καθαρισμό του σπιτιού του γιου, και σιγά - σιγά και άλλων συγγενών και φίλων τους. Αυτός ο τρόπος εργασίας σε γνωστούς την ανακούφιζε γιατί, όπως υποστηρίζει, «κι εγώ στην αρχή φοβόμουνα, και ένιωθα πιο ασφαλής, το επιδίωκα και εγώ αλλά και αυτοί, ξέρεις, ο άλλος να σου έχει εμπιστοσύνη». Ο καινούργιος αυτός τύπος εργασίας, στην αρχή ήταν συμπληρωματικός του μηνιαίου μισθού και διερευνητικός. Για τη Λία έγινε ο αποκλειστικός τύπος εργασίας όταν τα «σπίτια» στα οποία εργαζόταν και αυξήθηκαν και άρχισε να φαίνεται ότι αρκετές από τις εργοδότριές της επιθυμούσαν μια συστηματική και σταθερή εργασιακή σχέση μαζί της και όχι να πηγαίνει μια φορά το μήνα ή και αραιότερα για «γενική καθαριότητα» ή για τις «βαριές, τις χοντρές δουλειές». Αντιλήφθηκε, λοιπόν, ότι υπήρχαν «σπίτια» στα οποία μπορούσε να στηριχτεί για να εξασφαλίσει την οικονομική της επιβίωση. Την ίδια περίοδο, η Αλγίνα, κόρη της αδερφής του πατέρα της, η οποία ζούσε στην Κοκκινιά με το σύζυγο και τα παιδιά της, της βρήκε δουλειά σε ένα σουπερμάρκετ της περιοχής και της πρότεινε να εργαστεί αλλά και να μείνει εκεί, όπου τα ενοίκια είναι φθηνότερα και θα μπορούσε να τη βοηθήσει και στην ανατροφή της Έλλης. Εδώ είναι άλλο... Συγκεκριμένα, η Έλλη θα μπορούσε να έχει παρέα τα συνομήλικα ξαδέρφια της αλλά και, όταν χρειαζόταν, θα μπορούσε να μένει στο σπίτι τους. Η ίδια η Λία θα είχε μια παρέα, καθώς με την Αλγίνα είχαν την ίδια ηλικία, είχαν μεγαλώσει σχεδόν μαζί, και ήταν πολύ αγαπημένες. Η Αλγίνα και ο Γιώργος, ο σύζυγός της, είχαν μεταναστεύσει στην Ελλάδα το 1992 και είχαν μεγάλο κύκλο γνωριμιών. Για να δελεάσουν τη Λία, της έλεγαν ότι πολύ γρήγορα θα της έβρισκαν και σύντροφο για να παντρευτεί. Η Λία 3
ωστόσο αρνήθηκε. Προτιμούσε την Αργυρούπολη ως περιοχή, δεν ήθελε άλλοι να ανακατευτούν στην προσωπική της ζωή, και στην Κοκκινιά δεν θα μπορούσε να εργάζεται σε σπίτια αφού «είναι πολύ φτωχοί εκεί, δεν έχει να πας σε σπίτια, τα κάνουν μόνες τους οι γυναίκες. Εδώ είναι άλλο». Τέλος η εργασία σε σουπερμάρκετ δεν την ικανοποιούσε αφού τα χρήματα είναι λιγότερα και υπάρχει μεγαλύτερη εξάρτηση όταν ο εργοδότης είναι ένας. Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι είναι αναγκασμένη να ανεχτεί πολύ περισσότερα πράγματα και ότι δεν μπορεί να τον εγκαταλείψει εύκολα. Η Λία αρνήθηκε την εβδομαδιαία εργασία σε ένα μόνο σπίτι, είτε εσωτερική είτε εξωτερική, όπως αρνήθηκε και τη μισθωτή εργασία σε σουπερμάρκετ. Η εργασία σε πολλά, διαφορετικά σπίτια στη διάρκεια της βδομάδας ήταν γι αυτήν προτιμότερη και οικονομικά και από άποψη «ασφάλειας» και «ελευθερίας», όχι όμως και από άποψη σωματικού κόπου, «κούρασης»: "Όταν είσαι κάθε μέρα σε ένα σπίτι δεν κουράζεσαι όπως κουράζεσαι άμα πας και θα κάνεις το εξάωρο ή το εφτάωρο, ξέρω εγώ, κάθε μέρα συνέχεια σε άλλο σπίτι." Ήταν όμως αποφασισμένη να κουραστεί γιατί ήξερε ότι δεν μπορούσε να περιμένει στήριξη από κανέναν, γι αυτή και την κόρη της. Και η Λία έλπιζε να προσφέρει στην ίδια και στην Έλλη μια όσο το δυνατόν καλύτερη ζωή. Εξάλλου, όπως λέει η ίδια, η σκληρή δουλειά δεν την πειράζει αφού αυτό είναι που καλείται και έχει την ευκαιρία να κάνει στη χώρα μετανάστευσης, δηλαδή στην Ελλάδα, αλλά και γιατί είναι κάτι που γνωρίζει. "Εμείς οι Αλβανοί είμαστε πολύ εργατικοί. Είχαμε μάθει με το καθεστώς. Πιστεύω ότι εδώ στην Ελλάδα, άμα έχεις κέφι να δουλέψεις, άμα έχει κουράγιο, θα δουλέψεις." Σε γκαρσονιέρα Από την άλλη πλευρά, όμως, αναγνωρίζει ότι η στρατηγική της σκληρής δουλειάς έχει τα όριά της: «πόση αντοχή διαθέτει κάποιος, τι αντοχές θα έχει το σώμα;». Όταν η Λία εγκατέλειψε τους μόνιμους εργοδότες της, τους είχε ειδοποιήσει καιρό πριν να βρουν αντικαταστάτρια. Ταυτόχρονα, έφυγε από το σπίτι που είχε νοικιάσει στην αρχή και νοίκιασε μια φθηνότερη και σε καλύτερη κατάσταση γκαρσονιέρα στο 4
υπόγειο μιας πολυκατοικίας. Μητέρα και κόρη κοιμόντουσαν για χρόνια μαζί στον καναπέ στο σαλόνι, ο οποίος το βράδυ γινόταν κρεβάτι, καθώς δεν υπήρχε άλλο δωμάτιο και ο χώρος δεν επαρκούσε για να μετατραπούν δύο καναπέδες σε κρεβάτια. Οι «γυναίκες», οι εργοδότριές της και η ξαδέρφη της τη βοήθησαν στην αρχή να φτιάξει το σπίτι της, προσφέροντάς της οικιακές συσκευές και οικιακά σκεύη, γιατί «δεν είχα τίποτα». Η Έλλη που έγινε Ελένη Η Έλλη τη χρονιά εκείνη ξεκίνησε σχολείο. Μαζί με την Έλλη, έμαθε να διαβάζει και να γράφει ελληνικά και η Λία: «ήμουν αποφασισμένη να μάθω γιατί έπρεπε να πάει η κόρη μου σχολείο». Στο δημοτικό η Έλλη είχε πολλές προτάσεις από τις δασκάλες της για να τη βαφτίσουν. Η Λία δεν ήταν σίγουρη αν ήθελε να βαφτίσει την κόρη της, καθώς η ίδια πιστεύει μόνο σε μια ανώτερη δύναμη, στο Θεό. «Οι θρησκείες, μουσουλμάνοι, χριστιανοί κι αυτά είναι βλακείες, είναι σαν τα κόμματα, ΠΑΣΟΚ, ΝΔ, χωρίζουν τον κόσμο». Επειδή όμως έβλεπε ότι η Έλλη αισθανόταν άσχημα απέναντι στα άλλα παιδιά, και ήθελε να βαφτιστεί, δέχθηκε την πρόταση που της έκανε η κόρη μίας από τις εργοδότριες που την είχαν βοηθήσει πολύ στην αρχή. Από την άλλη, επέμενε και η μητέρα της, η οποία από τη στιγμή που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα ανέπτυξε στενές σχέσεις με την εκκλησία. Η Έλλη βαφτίστηκε και πήρε το όνομα Ελένη, «για να μην ξεχωρίζει, αυτό βρήκαμε εδώ». Η Ελένη λέει ότι αυτό το όνομα της άρεσε πάρα πολύ όταν το άκουγε, και ήταν ένα όνομα που έμοιαζε με το αρχικό της. Στο σχολείο η Έλλη, Ελένη πια, έμενε μέχρι τις πέντε το απόγευμα, αφού ο σύλλογος γονέων και κηδεμόνων του σχολείου είχε προσλάβει δασκάλα για τη «φύλαξη» των παιδιών, την οποία πλήρωναν οι ίδιοι οι γονείς. Η Λία έστειλε την κόρη της στη «φύλαξη» γιατί, αφενός της επέτρεπε μετά τα σπίτια που καθάριζε να πηγαίνει κατευθείαν για «σκάλες» ή για «σίδερο» και να επιστρέφει στο σπίτι μαζί με την κόρη της, έχοντας κερδίσει επιπλέον χρήματα και αφετέρου γιατί η Ελένη είχε δυσκολίες με τα μαθήματα, παρά τη βοήθεια της πρωινής δασκάλας. Καθώς η Λία δεν μπορούσε να τη βοηθήσει στο σπίτι, η δασκάλα της «φύλαξης» την προετοίμαζε για τα μαθήματα της επόμενης ημέρας. Επειδή, όμως, η Ελένη εξακολουθούσε να μην τα καταφέρνει, η Λία προσέλαβε και μια δασκάλα, η οποία πήγαινε τρεις φορές 5
την εβδομάδα από μιάμιση ώρα. Η Λία θυμάται ότι εκείνη την εποχή, τα ιδιαίτερα αυτά μαθήματα κράτησαν τρία χρόνια, έπαιρνε 7 χιλιάρικα την ημέρα και έδινε τα 4 χιλιάρικα στη δασκάλα. Και είχαν και το ενοίκιο και όλα τα άλλα τρέχοντα έξοδα. Έτσι, «την κυνήγησα τη δουλειά». Άρχισε να εργάζεται και Κυριακές, έβαλε και άλλες «σκάλες» και άλλο «σίδερο» τα απογεύματα για να τα καταφέρει οικονομικά. Τι οικιακή βοηθός; Έχει περισσότερο κύρος; Το 1998 ξεκίνησε και τη διαδικασία νομιμοποίησής της. Ήταν η χρονιά που άρχισε η πρώτη μεγάλη φάση νομιμοποίησης των μεταναστών και η Λία έσπευσε να κάνει τις απαραίτητες διαδικασίες με τη βοήθεια μιας εργοδότριάς της η οποία ήταν δικηγόρος. Έκτοτε, κάθε δύο χρόνια ανανεώνει τα χαρτιά της άδειας παραμονής και εργασίας. Το 2004 ήταν από τις πρώτες που έκαναν αυτασφάλιση στο ΙΚΑ. Ως επάγγελμα δήλωσε «καθαρίστρια». "Τι οικιακή βοηθός; Έχει πιο πολύ κύρος; Κάτι, πώς το θεωρούν; Αφού καθαρίζω. Μόνο καθαρίζω, τι, δεν κάνω τίποτα άλλο Εμένα δεν με πειράζει καθόλου, άμα πειράζει τους άλλους, πρόβλημά τους." Την ασφάλισή της την πληρώνει μόνη της, καθώς «είμαι ελεύθερος επαγγελματίας», αλλά και καθώς έχει διαπιστώσει ότι στην Ελλάδα δύσκολα ένας εργοδότης βάζει τα ένσημα που πρέπει στους εργαζόμενους. Θεωρεί ότι είναι ζήτημα νοοτροπίας «όποιος αρπάξει και ό, τι μπορεί», την οποία είχε αντιμετωπίσει και στην Αλβανία τα τελευταία χρόνια μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος. Την ελαστικότητα η οποία επικρατεί στον τομέα της άτυπης οικονομίας όπου και η ίδια εργάζεται, προσπαθεί να τη χειριστεί όσο το δυνατόν καλύτερα. «Στις αποδείξεις γράφουμε λιγότερο μεροκάματο και όχι όλες τις μέρες, διαφορετικά δεν βγαίνει». Η ασφάλιση αυτή είναι απαραίτητη, γιατί καλύπτει την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη της ίδιας και της κόρης της, αποδεικνύει ότι εργάζεται και της επιτρέπει να συγκεντρώνει τα απαραίτητα ένσημα για την ανανέωση των χαρτιών της. Η Λία θεωρεί απίθανο το να καταφέρει μέσω της ασφάλισης να εξασφαλίσει μελλοντικά σύνταξη. Κι αυτό είναι κάτι που την αγχώνει και την οδηγεί να σκέφτεται ότι κάποια στιγμή θα πρέπει να επιστρέψει στην Αλβανία. Αν και αυτό είναι κάτι που δεν 6
επιθυμεί, τουλάχιστον στην παρούσα φάση, δεν βλέπει και κάποια εναλλακτική, καθώς δεν θα ήθελε να γίνει «βάρος» στην κόρη της. "Για γεράματα στην Αλβανία με βλέπω γιατί εκεί θα έχω και πέντε, έξι ανθρώπους γύρω μου. Δεν θα το θελα ποτέ, αλλά άμα δω πως δεν μπορώ να δουλέψω και δεν. θα φύγω, τι θα κάνω. Εδώ για την κόρη μου θα είμαι βάρος. Και την Ελένη δεν τη θέλω εκεί. Δεν θέλει κι αυτή να γυρίσει πίσω. Και εγώ δεν θέλω να πάω πίσω, αλλά, σε περίπτωση που δεν θα αντέχω, δεν θα μπορέσω, γιατί δεν θα μπορώ να πληρώσω το ενοίκιο. Εδώ, τι; Στο δρόμο θα βγούμε;" 7