ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΚΑΛΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Η/Υ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ «ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ» ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΚΑΛΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΕΛΕΝΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ Α.Μ.: 306 ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΙΠΛΩΜΑ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΘΕΟ ΩΡΟΣ Σ. ΠΑΠΑΘΟ ΩΡΟΥ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ (ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ) ΣΠΥΡΙ ΩΝ ΛΥΚΟΘΑΝΑΣΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΥΛΙ ΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΤΡΑ, ΙΟΥΛΙΟΣ 2005

ii

Όλα τα πνευµατικά δικαιώµατα δεσµευµένα από την Ελένη Αναγνώστου και το Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστηµάτων Υψηλών Επιδόσεων, Πάτρα, 2005 iii

iv

Περίληψη Σύµφωνα µε τις αρχές του Lund (2001), οι πολιτιστικοί πόροι σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο συνιστούν ένα µοναδικό δηµόσιο πλούτο που διαµορφώνει τη συλλογική και εξελισσόµενη µνήµη των διαφορετικών κοινωνιών και παρέχει µια στέρεα βάση για την ανάπτυξη των βιοµηχανιών πολιτιστικού περιεχοµένου σε µια διαρκή κοινωνία της γνώσης. Με βάση τα παραπάνω, καθίσταται σαφές ότι είναι επιτακτική η ανάγκη για τη διάσωση και τη µακροπρόθεσµη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονοµιάς. Ο καλύτερος τρόπος, για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, είναι µέσα από την εφαρµογή των διαδικασιών ψηφιοποίησης. «Μια προσπελάσιµη και ανθεκτική κληρονοµιά» είναι το κρίσιµο ζητούµενο στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρά το γεγονός ότι η αξία της ψηφιοποίησης προς την κατεύθυνση της διατήρησης και της ανάδειξης πολιτιστικού, επιστηµονικού και άλλου είδους περιεχοµένου είναι αδιαµφισβήτητη, οι φορείς που εµπλέκονται σε διαδικασίες ψηφιοποίησης αντιµετωπίζουν µια σειρά από ιδιαίτερα σηµαντικά προβλήµατα, όπως: Ο αυξηµένος βαθµός κατακερµατισµού των προσεγγίσεων που παρουσιάζουν οι ενέργειες και τα έργα ψηφιοποίησης σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, καθώς εξαρτώνται συνήθως από εθνικούς πολιτικούς µηχανισµούς. Η έλλειψη συντονισµού µεταξύ των πολιτιστικών και τεχνολογικών φορέων και η ανεπαρκής ανταλλαγή γνώσεων και εµπειριών σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Η έλλειψη συγκεκριµένων στοιχείων σχετικά µε το υλικό που ψηφιοποιείται σε καθηµερινή βάση και µε τα κριτήρια βάσει των οποίων γίνεται η επιλογή του προς ψηφιοποίηση πολιτιστικού περιεχοµένου. Τα παραπάνω εµπόδια καταδεικνύουν έντονα την ανάγκη για συντονισµό των διαδικασιών ψηφιοποίησης µέσα από την εφαρµογή καλών πρακτικών οι οποίες θα προκύψουν έπειτα από την αξιοποίηση της διεθνούς εµπειρίας πάνω στο θέµα και από την επαφή µε φορείς που έχουν ήδη εµπλακεί σε έργα ψηφιοποίησης. Η διπλωµατική εργασία αντιµετωπίζει το θέµα των καλών πρακτικών για την ψηφιοποίηση πολιτιστικού περιεχοµένου κατά ένα ολοκληρωµένο τρόπο, αξιοποιώντας την αντίστοιχη ευρωπαϊκή εµπειρία. Τα αποτελέσµατα της εργασίας συµβάλλουν ουσιαστικά στην καθοδήγηση των πολιτιστικών οργανισµών φορέων που έχουν αναλάβει ή πρόκειται να εµπλακούν σε διαδικασίες ψηφιοποίησης στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό η παρούσα εργασία περιλαµβάνει τη µελέτη των καλών πρακτικών για την ψηφιοποίηση πολιτιστικού περιεχοµένου µέσα από την επιλογή και παρουσίαση των καταλληλότερων οδηγιών για την ψηφιοποίηση πολιτιστικού και επιστηµονικού περιεχοµένου και την καταγραφή των αντίστοιχων διεθνών v

προτύπων, τη θεωρητική προσέγγιση του ζητήµατος της ανάδειξης καλών πρακτικών και την υλοποίηση ενός συστήµατος που έχει ως στόχο την ανάδειξη καλών πρακτικών. vi

Ευχαριστίες Η παρούσα διπλωµατική εργασία συνιστά το αποτέλεσµα µιας προσπάθειας στην οποία συνέβαλαν µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο ένα πλήθος ανθρώπων τους οποίους οφείλω να ευχαριστήσω θερµά. Αρχικά τις θερµότερες ευχαριστίες µου απευθύνω στον επιβλέποντα καθηγητή µου κ. Θεόδωρο Σ. Παπαθεοδώρου ο οποίος δέχτηκε να µου αναθέσει αυτό το τόσο ενδιαφέρον θέµα. Η αµέριστη συµπαράστασή του, η καθοδήγησή του και η εµπιστοσύνη που επέδειξε στο πρόσωπό µου υπήρξαν καθοριστικές σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διπλωµατικής εργασίας, αλλά και καθ όλη τη διάρκεια της παρουσίας µου στο Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστηµάτων Υψηλών Επιδόσεων. Η ηθική και επιστηµονική υποστήριξή του και οι συµβουλές του ήταν και θα εξακολουθήσουν να είναι πολύτιµα εφόδια για µένα. Επίσης, οφείλω να ευχαριστήσω και τα µέλη της τριµελούς επιτροπής, κ.κ Σπ. Λυκοθανάση, καθηγητή και Γ. Παυλίδη, καθηγητή για τις παρατηρήσεις και τις διορθώσεις τους. Πολλές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω σε συνεργάτες και φίλους οι οποίοι συνετέλεσαν στην επιτυχή ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Η Νατάσα Κανδύλη, ο ηµήτρης Κουτσοµητρόπουλος, ο Αλέξης Κασσιός, ο Γιώργος Παλούκης και ο Σπύρος Παπαθεοδώρου συνεισέφεραν στη δηµιουργία ενός ιδανικού εργασιακού περιβάλλοντος και µου προσέφεραν απλόχερα την υποστήριξή τους. Ένα µεγάλο ευχαριστώ οφείλω στις Σοφία Καραγιωργούδη και Νάνσυ Καζαντζή για την πολύτιµη βοήθεια τους στην υλοποίηση του συστήµατος ανάδειξης καλών πρακτικών. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ηµήτρη Τσώλη και Μανώλη Καρατζά για τις κατευθύνσεις που µου έδωσαν και τη συνεργασία τους. Πολλά ευχαριστώ οφείλω στους φίλους µου για τη συµπαράστασή τους στα εύκολα και στα δύσκολα. Τέλος, το µεγαλύτερο ευχαριστώ ανήκει στους γονείς µου για τη συµπαράσταση και τη συνεχή ενθάρρυνσή τους για όσα έκανα µέχρι τώρα και στο Χρήστο για την υποµονή, την αδιάκοπη υποστήριξη και τη βοήθειά του, όποτε κι αν τη χρειάστηκα. Πάτρα, Ιούλιος 2005 vii

Περιεχόµενα Εισαγωγή...1 1.1 Εξέλιξη της Ψηφιοποίησης...1 1.2 Καλές Πρακτικές...3 1.3 Αντικείµενο και Στόχοι της ιπλωµατικής Εργασίας...4 1.4 ιάρθρωση των Περιεχοµένων της ιπλωµατικής Εργασίας...6 Πρότυπα...7 2.1 Εισαγωγή...7 2.2 Πρότυπα κειµένου...8 2.2.1 Πρότυπα κωδικοποίησης χαρακτήρων...8 2.2.2 Πρότυπα αρχείων εγγράφων...9 2.3 Πρότυπα εικόνας...9 2.3.1 TIFF (Tagged Image File Format)...9 2.3.2 JPEG (Joint Photographic Experts Group)... 10 2.3.3 JPEG2000... 10 2.3.4 GIF (Graphics Interchange Format)... 10 2.3.5 PNG (Portable Network Graphics)... 11 2.3.6 DjVu... 11 2.4 Πρότυπα ήχου... 11 2.4.1 WAV... 11 2.4.2 MP3... 12 2.4.3 WMA (Windows Media Audio)... 12 2.4.4 Real audio... 12 2.5 Πρότυπα βίντεο... 12 2.5.1 MPEG (Motion Pictures Expert Group)... 12 2.5.2 QuickTime... 13 2.5.3 WMV (Windows Media Video)... 13 2.5.4 Real Video... 13 2.6 Πρότυπα τρισδιάστατου περιεχοµένου... 13 2.6.1 VRML (Virtual Reality Markup Language)... 14 2.6.2 X3D... 14 2.6.3 Shockwave 3D... 14 2.6.4 QuickTime VR... 14 2.7 Πρότυπα µεταδεδοµένων... 15 2.7.1 Dublin Core... 15 2.7.2 Άλλα πρότυπα µεταδεδοµένων... 15 2.8 Πρότυπα ταξινόµησης και ονοµατολογίας... 16 Καλές Πρακτικές και Πρακτικές Οδηγίες... 17 3.1 Εισαγωγή... 17 3.2 Σχεδιασµός του Έργου Ψηφιοποίησης... 20 3.2.1 Η Σκοπιµότητα του Έργου... 22 3.2.2 ιαχείριση Πόρων... 23 3.2.3 Ανθρώπινοι Πόροι... 25 3.2.4 Εκτέλεση από το Φορέα ή Ανάθεση σε Τρίτους... 27 viii

3.2.5 Έρευνα... 28 3.2.6 Κίνδυνοι... 29 3.3 Επιλογή Περιεχοµένου... 30 3.3.1 Οριστικοποίηση Κριτηρίων Επιλογής... 30 3.3.2 ιαδικασία Επιλογής... 35 3.4 Προετοιµασία για Ψηφιοποίηση... 38 3.4.1 Υλικό... 38 3.4.2 Λογισµικό... 49 3.4.3 Περιβάλλον... 52 3.5 Μεταχείριση των Πρωτοτύπων... 55 3.5.1 Μετακίνηση και Μεταχείριση των Πρωτοτύπων... 56 3.6 Ψηφιοποίηση... 65 3.6.1 ισδιάστατη Ψηφιοποίηση... 65 3.6.1.1 Τεχνικά Χαρακτηριστικά... 66 3.6.1.2 Χρήση Σαρωτών... 74 3.6.1.3 Χρήση Ψηφιακών Φωτογραφικών Μηχανών... 76 3.6.1.4 Τεχνικές και Ρυθµίσεις Πριν την Ψηφιακή Αποτύπωση... 78 3.6.1.5 Επεξεργασία των Ψηφιακών Αντιγράφων... 81 3.6.1.6 Οπτική Αναγνώριση Χαρακτήρων (OCR)... 82 3.6.2 Τρισδιάστατη Ψηφιοποίηση... 82 3.6.2.1 Τεχνικά Χαρακτηριστικά... 83 3.6.2.2 Μέθοδοι Τρισδιάστατης Ψηφιοποίησης... 85 3.6.2.3 ιαδικασία Τρισδιάστατης Ψηφιοποίησης... 87 3.6.2.4 Επεξεργασία των εδοµένων της Σάρωσης... 88 3.6.3 Ψηφιοποίηση Ήχου και Κινούµενης Εικόνας... 88 3.6.3.1 Ψηφιοποίηση Ήχου... 88 3.6.3.2 Ψηφιοποίηση κινούµενης εικόνας... 90 3.6.4 Έλεγχος Ποιότητας... 92 3.7 ιατήρηση του Ψηφιακού Περιεχοµένου... 94 3.7.1 Τύποι Αρχείων... 95 3.7.2 Αποθηκευτικά Μέσα... 99 3.7.3 Στρατηγικές Μετάβασης... 103 3.7.4 Θέµατα Ασφάλειας και Αντιµετώπιση Καταστροφών... 104 3.7.5 Μακροπρόθεσµη ιατήρηση... 105 3.8 Μεταδεδοµένα... 108 3.8.1 Επιλογή Συνόλου Μεταδεδοµένων... 108 3.8.2 Πρότυπα Μεταδεδοµένων... 111 3.9 Ενέργειες Ανάδειξης Προβολής... 113 3.9.1 Επεξεργασία Εικόνων, Ήχου και Βίντεο... 113 3.9.2 Θέµατα Τρισδιάστατης Αναπαράστασης και Εικονικής Πραγµατικότητας... 114 3.9.3 Ιστότοποι... 115 3.10 Πνευµατικά ικαιώµατα... 118 3.10.1 Εξακρίβωση των Πνευµατικών ικαιωµάτων... 118 3.10.2 Προστασία των Πνευµατικών ικαιωµάτων... 119 3.11 ιαχείριση Έργων Ψηφιοποίησης... 120 3.11.1 ιαχείριση της ιαδικασίας Ψηφιοποίησης... 120 3.11.2 Οµάδα Εργασίας... 121 3.11.3 Εκπαίδευση του Προσωπικού... 122 3.11.4 Συνεργασία µε Τρίτους... 123 ix

3.11.5 Κόστος... 124 3.11.6 Ενέργειες ηµοσιοποίησης και Προβολής του Έργου... 128 Σύστηµα Ανάδειξης Καλών Πρακτικών... 129 4.1 Εισαγωγή... 129 4.2 Μεθοδολογία Ανάδειξης Καλών Πρακτικών... 129 4.2.1 Μεθοδολογία Benchmarking... 129 4.2.2 Προσαρµογή της Μεθοδολογίας... 131 4.2.3 Ερωτηµατολόγιο... 132 4.2.4 Μέθοδος Υπολογισµού της Βαθµολογίας του Ερωτηµατολογίου... 141 4.3 Περιγραφή της Υλοποίησης του Συστήµατος... 142 4.3.1 Τεχνολογίες Υλοποίησης... 142 4.3.2 Βάση εδοµένων... 143 4.3.3 Λειτουργίες του Συστήµατος... 144 4.4 Χρήση του Συστήµατος... 145 4.5 Πειραµατική Χρήση του Συστήµατος... 150 Συµπεράσµατα... 153 5.1 Συµπεράσµατα... 153 5.2 Μελλοντικές Εξελίξεις... 155 5.3 Αξιοποίηση των Αποτελεσµάτων της ιπλωµατικής Εργασίας... 156 Βιβλιογραφία... 157 Παράρτηµα Α: Κέντρα Αριστείας... 163 x

Κατάλογος Εικόνων Εικόνα 1: Κύκλος ζωής της ψηφιοποίησης... 19 Εικόνα 2: ιάγραµµα ροής της επιλογής περιεχοµένου προς ψηφιοποίηση... 37 Εικόνα 3: Επίπεδος σαρωτής... 40 Εικόνα 4: Σαρωτής για slides... 40 Εικόνα 5: Σαρωτής για βιβλία... 40 Εικόνα 6: Σαρωτής µε τύµπανο... 40 Εικόνα 7: Ψηφιακή φωτογραφική µηχανή... 42 Εικόνα 8: Σαρωτής µε ακτίνες λέιζερ... 44 Εικόνα 9: ιάγραµµα ενός SAN... 48 Εικόνα 10: ιάγραµµα ενός NAS... 49 Εικόνα 11: Αντιστατική βούρτσα και συσκευή πεπιεσµένου αέρα... 61 Εικόνα 12: ιάγραµµα της διαδικασίας σάρωσης... 66 Εικόνα 13: Λεπτοµέρεια από το έργο του Salvador Dali The Disintegration of the Persistence of Memory που έχει σαρωθεί στα 150dpi (αριστερά) και 600 dpi (δεξιά)... 67 Εικόνα 14: Ποιότητα της ψηφιακής εικόνας σε σχέση µε την ανάλυση ψηφιακής αποτύπωσης... 67 Εικόνα 15: Σύγκριση γραµµάτων που έχουν σαρωθεί σε διαφορετικές αναλύσεις [cornell]... 69 Εικόνα 16: Σάρωση σε ικανοποιητική (αριστερά) και µη ικανοποιητική (δεξιά) ανάλυση [cornell]... 70 Εικόνα 17: Σάρωση ηµιτονικής εικόνας σε 150 dpi (πάνω) και 400 dpi (κάτω) [cornell]... 71 Εικόνα 18: Εικόνα µε χρωµατικό βάθος 1-bit, 8-bit, 24-bit (από αριστερά προς τα δεξιά)... 73 Εικόνα 19: Χρωµατικός στόχος της Kodak... 80 Εικόνα 20: ιάγραµµα της τρισδιάστατης ψηφιοποίησης... 83 Εικόνα 21: Μεθοδολογίες αναπαράστασης τρισδιάστατων επιφανειών... 84 Εικόνα 22: Σάρωση µε ακτίνες λέιζερ και σχήµα από δοµηµένο φως... 86 Εικόνα 23: ιάγραµµα της ψηφιοποίησης ήχου... 89 Εικόνα 24: ιάγραµµα της ψηφιοποίησης κινούµενης εικόνας... 90 Εικόνα 25: Γραφική παράσταση χρόνου ψηφιοποίησης και µεγέθους αρχείου σε σχέση µε την ανάλυση ψηφιοποίησης για τις δυο εικόνες... 101 Εικόνα 26: Γραφική παράσταση µεγέθους αρχείου σε σχέση µε την ανάλυση ψηφιοποίησης για τις δυο εικόνες... 101 Εικόνα 27: Γραφική παράσταση χρόνου ψηφιοποίησης σε σχέση µε την ανάλυση ψηφιοποίησης για τις δυο εικόνες... 102 Εικόνα 28: Αλληλεπιδράσεις ανάµεσα σε όσους απασχολούνται σε ένα έργο ψηφιοποίησης... 122 Εικόνα 29: ιάγραµµα ροής του συστήµατος ανάδειξης καλών πρακτικών... 145 Εικόνα 30: Αρχική σελίδα ιστότοπου προβολής του «Οδηγού Καλών Πρακτικών»... 146 xi

Εικόνα 31: Είσοδος του χρήστη στο σύστηµα... 146 Εικόνα 32: Φόρµα συµπλήρωσης στοιχείων χρήστη... 147 Εικόνα 33: Συµπληρωµένες ερωτήσεις του ερωτηµατολογίου... 148 Εικόνα 34: Οθόνη του συστήµατος, όταν δεν έχουν συµπληρωθεί υποχρεωτικές ερωτήσεις... 148 Εικόνα 35: Τελευταία σελίδα µε όλες τις απαντήσεις του χρήστη και την τελική βαθµολογία... 149 Εικόνα 36: Κουµπιά που επιτρέπουν τη διόρθωση ή την καταχώρηση των απαντήσεων του χρήστη... 149 Εικόνα 37: Οθόνη µετά την καταχώρηση των απαντήσεων του χρήστη... 150 xii

Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1: Απαραίτητοι πόροι για έργα ψηφιοποίησης... 24 Πίνακας 2: Πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα της εκτέλεσης έργων ψηφιοποίησης από το φορέα και από τρίτους... 28 Πίνακας 3: Κριτήρια επιλογής των προς ψηφιοποίηση αντικειµένων [NDCC]... 35 Πίνακας 4: Στάδια της διαδικασίας επιλογής των προς ψηφιοποίηση αντικειµένων... 36 Πίνακας 5: Ελάχιστες απαιτήσεις για σάρωση... 68 Πίνακας 6: Τύποι υπολογισµού της ποιότητας ψηφιοποιηµένου κειµένου... 69 Πίνακας 7: Τύποι υπολογισµού της ποιότητας ψηφιοποιηµένων χειρογράφων και πρωτοτύπων µε γραφικά... 70 Πίνακας 8: Ελάχιστες απαιτήσεις για ψηφιακή φωτογράφηση... 72 Πίνακας 9: υναµικό πεδίο διαφορετικών κατηγοριών πρωτοτύπων... 73 Πίνακας 10: Ελάχιστες προδιαγραφές συστηµάτων τρισδιάστατης ψηφιοποίησης 88 Πίνακας 11: Ελάχιστες απαιτήσεις για ψηφιοποίηση ήχου... 89 Πίνακας 12: Ανάλυση ψηφιοποίησης κινούµενης εικόνας ανάλογα µε τη χρήση του ψηφιακού αντιγράφου... 91 Πίνακας 13: Ανάλυση ψηφιοποίησης κινούµενης εικόνας ανάλογα µε τα χαρακτηριστικά του πρωτογενούς υλικού... 92 Πίνακας 14: Εκδόσεις της κάθε ψηφιακής εικόνας... 96 Πίνακας 15: Εκδόσεις του κάθε ψηφιακού αντικειµένου ήχου... 98 Πίνακας 16: Τύποι αρχείων βίντεο ευρείας αποδοχής... 98 Πίνακας 17: Αποτελέσµατα ψηφιοποίησης έγχρωµης εικόνας... 100 Πίνακας 18: Αποτελέσµατα ψηφιοποίησης µαυρόασπρης εικόνας... 100 Πίνακας 19: Απαιτήσεις σε αποθηκευτικό χώρο ανάλογα µε την ανάλυση ψηφιοποίησης... 102 Πίνακας 20: Κατηγορίες µεταδεδοµένων... 110 Πίνακας 21: Κόστη ψηφιοποίησης για διαφορετικές κατηγορίες πρωτοτύπων... 126 Πίνακας 22: Ερωτηµατολόγιο ανάδειξης καλών πρακτικών... 141 Πίνακας 23: Πίνακας για τα στοιχεία των ερωτήσεων στη βάση δεδοµένων... 143 Πίνακας 24: Πίνακας για τα στοιχεία των απαντήσεων στη βάση δεδοµένων... 143 Πίνακας 25: Πίνακας για τα στοιχεία των χρηστών στη βάση δεδοµένων... 144 xiii

xiv

Κεφάλαιο 1: Πρότυπα Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή 1.1 Εξέλιξη της Ψηφιοποίησης Η ψηφιοποίηση συνιστά καθοριστικό παράγοντα ενίσχυσης της συλλογικής µνήµης των κοινωνιών µέσω της επιβίωσης του ιστορικού, πολιτιστικού και επιστηµονικού περιεχοµένου σε παγκόσµιο, εθνικό και τοπικό επίπεδο. Πιο συγκεκριµένα, η ψηφιοποίηση συµβάλλει στην επίτευξη πλήθους στόχων σηµαντικότεροι των οποίων είναι οι ακόλουθοι: Η διατήρηση της πληροφορίας που περιέχουν πολιτιστικά ή επιστηµονικά τεκµήρια τα οποία απειλούνται από τη φθορά που προκαλεί το πέρασµα του χρόνου και η διαρκής ανθρώπινη µεταχείριση. Αντικείµενα, πολλές φορές ανεκτίµητης αξίας, όπως βιβλία, χειρόγραφα, σχέδια, εικόνες, φωτογραφίες, έργα τέχνης, ηχογραφήσεις και κινηµατογραφικά έργα αλλοιώνονται ή, ακόµα χειρότερα, καταστρέφονται λόγω της φυσικής φθοράς ή του ανθρώπινου παράγοντα. Η διευκόλυνση της πρόσβασης στο πολιτιστικό και επιστηµονικό περιεχόµενο τόσο από οµάδες ειδικού ενδιαφέροντος όσο και από το ευρύ κοινό. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την ενίσχυση του ρόλου του πολιτιστικού και επιστηµονικού αγαθού, αφού η αντίστοιχη πληροφορία είναι πλέον διαθέσιµη για την έρευνα, τη µελέτη, την εκπαίδευση κλπ. Η ευκολότερη πρόσβαση επιτυγχάνεται µέσα από την προβολή σε ποικίλα µέσα, όπως το ιαδίκτυο, οι ηλεκτρονικές εκδόσεις (CD, DVD, εφαρµογές), το έντυπο υλικό, αλλά και σε εκδηλώσεις. Η οικονοµική ανάπτυξη µέσω και της προβολής και αξιοποίησης του ψηφιοποιηµένου περιεχοµένου σε ευρείες αγορές, όπως η Εκπαίδευση, η Ψυχαγωγία και ο Τουρισµός. Οι πρώτες αξιοπρόσεκτες προσπάθειες για ψηφιοποίηση πολιτιστικού περιεχοµένου σηµειώθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1980 οπότε και ξεκίνησε ένας µικρός αριθµός έργων ψηφιοποίησης. Τα έργα αυτά υλοποιήθηκαν από διάφορα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα των Η.Π.Α. (Carnegie Mellon University, Stanford University, the University of California at Berkeley, the University of California at Santa Barbara) και προσανατολίστηκαν κατά κύριο λόγο στην ψηφιοποίηση κειµένων. Τα πρώτα χρόνια ιδιαίτερη βαρύτητα αποδόθηκε στην έρευνα για νέες µεθόδους ψηφιοποίησης περιεχοµένου. Στη συνέχεια το βάρος µετατοπίστηκε στη δηµιουργία ολοκληρωµένων ψηφιακών συλλογών, οι οποίες πέρα από τα ψηφιακά αντικείµενα, περιλαµβάνουν και πληροφορίες για αυτά (µεταδεδοµένα). Άλλωστε η πρόκληση δεν ήταν πλέον η ψηφιακή αποτύπωση όσο γίνεται περισσότερων αντικειµένων, αλλά η εύκολη πρόσβαση στα ψηφιοποιηµένα 1

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή αντικείµενα µέσω θεµατικών καταλόγων, υπηρεσιών αναζήτησης και άλλων εφαρµογών [67]. Σηµαντική πρόοδος στον τοµέα της ψηφιοποίησης πραγµατοποιείται την τελευταία δεκαετία, καθώς η τεχνολογία για την ψηφιακή αποτύπωση κατέστη πιο ώριµη και ξεκίνησε η συστηµατική χρήση προτύπων σε διάφορα στάδια της διαδικασίας (για παράδειγµα ψηφιοποίηση, τεκµηρίωση). Σήµερα, πολλοί µεγάλοι φορείς παγκοσµίως, όπως η βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, το Πρόγραµµα Ψηφιοποίησης του Colorado, οι Πανεπιστηµιακές Βιβλιοθήκες του Harvard και του Cornell, το Canadian Heritage Information Network ή η Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστραλίας, διαθέτουν εµπειρία χρόνων στην ψηφιοποίηση. Παράλληλα, σε πολλές χώρες παρατηρείται ένας µεγάλος και διαρκώς αυξανόµενος αριθµός έργων και εθνικών προγραµµάτων που έχουν σαν στόχο την ψηφιοποίηση πολιτιστικών αγαθών. Στον ευρωπαϊκό χώρο η Μεγάλη Βρετανία υπήρξε πρωτοπόρος σε θέµατα ψηφιοποίησης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αναγνωρίζοντας τη µεγάλη σπουδαιότητα της ψηφιοποίησης, προχώρησε σε σειρά ενεργειών µε στόχο την ενίσχυση των σχετικών έργων. Οι συντονισµένες ευρωπαϊκές ενέργειες για την ψηφιοποίηση ξεκίνησαν µε το Σχέδιο ράσης eeurope 2002, το οποίο ώθησε τα κράτη µέλη και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να δηµιουργήσουν ένα Ευρωπαϊκό πλαίσιο ανταλλαγής εµπειριών. Η συνέχεια έγινε στην επί Σουηδικής Προεδρίας συνάντηση εκπροσώπων/εµπειρογνωµόνων των κρατών-µελών στην πόλη Lund (Απρίλιος 2001), η οποία είχε ως θέµα το συντονισµό και τη δηµιουργία προστιθέµενης αξίας στα έργα ψηφιοποίησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το αποτέλεσµα της συνάντησης ήταν ένα σύνολο από γενικές αρχές οι οποίες πρέπει να διέπουν κάθε έργο ψηφιοποίησης. Οι αρχές αυτές ονοµάστηκαν «Αρχές του Lund» και περιλαµβάνουν διαπιστώσεις που αφορούν το ρόλο της ψηφιοποίησης στα ουσιαστικά ζητήµατα επιβίωσης και ανάπτυξης των διαφορετικών κοινωνιών, καθώς και τη συµβολή της ψηφιοποίησης στην οικονοµική ανάπτυξη. Σε αυτές βασίστηκε το «Σχέδιο ράσης του Lund» το οποίο περιέχει µια σειρά ενεργειών που πρέπει να ακολουθούν τα κράτη µέλη και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, µε στόχο τη βελτίωση της ψηφιοποίησης στον ευρωπαϊκό χώρο. Επιπλέον, διαπιστώθηκε η ανάγκη εναρµονισµού των έργων ψηφιοποίησης στην Ε.Ε. Η ανάγκη αυτή καθίσταται επιτακτική από το γεγονός ότι η ψηφιοποίηση παρουσιάζει ιδιαίτερα αυξηµένη πολυπλοκότητα και πληθώρα εναλλακτικών ενεργειών διαφορετικής αποτελεσµατικότητας σε ζητήµατα τεχνολογικά, νοµοθεσίας, δικαιωµάτων και διαδικασιών. Το µεγάλο κόστος των έργων ψηφιοποίησης σε συνδυασµό µε την αυξηµένη πολυπλοκότητα, καθιστούν αναγκαία την ανταλλαγή εµπειριών, την αξιολόγηση και ανάδειξη λύσεων που θα συµβάλλουν συνεχώς στην πιο αποτελεσµατική και οικονοµική υλοποίηση των έργων. Ο ζητούµενος εναρµονισµός προωθήθηκε µε τη δηµιουργία Οµάδας Εθνικών Εκπροσώπων (NRG National Representatives Group), η οποία λειτούργησε για πρώτη φορά ως σώµα επί Βελγικής Προεδρίας (φθινόπωρο 2001) και συνεχίζει το έργο της, µε συναντήσεις στην εκάστοτε προεδρεύουσα χώρα. Στο πλαίσιο των παραπάνω πρωτοβουλιών η Ευρωπαϊκή Ένωση χρηµατοδοτεί σχετικά έργα µέσω των πλαισίων χρηµατοδότησης και στήριξης (IST, e-content κ.ά.). Παράλληλα, δηµιουργήθηκαν ίκτυα Αριστείας τα οποία ασχολούνται µε διάφορες πτυχές της ψηφιοποίησης πολιτιστικού περιεχοµένου. Ενδεικτικά 2

Κεφάλαιο 1: Πρότυπα αναφέρονται τα Minerva [µετέπειτα MinervaPlus], Delos (ψηφιακές βιβλιοθήκες), Calimera (τοπικοί πολιτιστικοί οργανισµοί), Epoch (δηµιουργία κοινού ευρωπαϊκού πλαισίου για τη χρήση της τεχνολογίας στον πολιτισµό) και PrestoSpace (ψηφιοποίηση τεκµηρίων ήχου και βίντεο). Το ίκτυο Αριστείας Minerva έχει ως στόχο την εξέταση και ανάπτυξη λύσεων για τα ουσιώδη ζητήµατα τεχνολογιών και πρακτικών ψηφιοποίησης και ταυτόχρονα παρέχει την απαραίτητη στήριξη και εµπειρογνωµοσύνη στην Οµάδα Εθνικών Εκπροσώπων των κρατών-µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα αποτελέσµατα της έρευνας και της εµπειρίας του ικτύου Αριστείας Minerva (και MinervaPlus) και ειδικότερα της Οµάδας Εργασίας Προσδιορισµού Καλών Πρακτικών και Κέντρων Αριστείας, αποτέλεσαν σηµαντική πηγή για την παρούσα διπλωµατική εργασία. Από την άλλη πλευρά τα αποτελέσµατα της εργασίας εµπλουτίζουν την έρευνα της συγκεκριµένης οµάδας µε πρόσθετες οδηγίες, πρότυπα και καλές πρακτικές. Στην Ελλάδα οι πρώτες προσπάθειες ψηφιοποίησης ξεκίνησαν την προηγούµενη δεκαετία, ωστόσο το σχέδιο δράσης του Υπουργείου Πολιτισµού για την περίοδο 2000-2006 έδωσε σηµαντική ώθηση στην ψηφιοποίηση, καθώς περιλάµβανε σηµαντικές πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση αυτή. Σπουδαίο ρόλο για την προώθηση έργων ψηφιοποίησης διαδραµατίζει το Γ ΚΠΣ, µέσω του Επιχειρησιακού Προγράµµατος για την «Κοινωνία της Πληροφορίας» (Ε.Π. για την ΚτΠ) µέσω του οποίου χρηµατοδοτούνται πολλά έργα που σήµερα βρίσκονται σε εξέλιξη, αλλά και µελλοντικά έργα. Τα έργα αυτά καλύπτουν γεωγραφικά όλη την ελληνική επικράτεια και σχετίζονται τόσο µε τον αρχαίο όσο και µε το νεότερο πολιτιστικό περιεχόµενο που διαθέτουν δηµόσιοι και ιδιωτικοί φορείς, όπως µουσεία, αρχαιολογικοί χώροι, βιβλιοθήκες, αρχεία, φεστιβάλ και άλλοι. Στην παρούσα χρονική στιγµή προχωρούν περί τα 140 έργα που αφορούν στην ψηφιοποίηση του περιεχοµένου δηµόσιων πολιτιστικών οργανισµών. Ανάµεσα στους πιθανούς χρήστες του ψηφιοποιηµένου περιεχοµένου περιλαµβάνονται ερευνητές, µαθητές και φοιτητές, οι εργαζόµενοι στους πολιτιστικούς φορείς, δηµόσιοι οργανισµοί, τουρίστες και φυσικά το ευρύ κοινό. 1.2 Καλές Πρακτικές Ο όρος καλές πρακτικές χρησιµοποιείται σε πολλούς τοµείς. Πρόκειται ουσιαστικά για οδηγίες, τεχνικές ή µεθοδολογίες οι οποίες είναι αποτέλεσµα έρευνας και µελέτης και η εφαρµογή τους έχει αποδειχθεί ότι οδηγεί µε ασφάλεια και αξιοπιστία σε ένα επιθυµητό αποτέλεσµα. Η υιοθέτηση καλών πρακτικών σε οποιοδήποτε έργο εξασφαλίζει την ευρεία χρήση των αποτελεσµάτων του τώρα αλλά και στο µέλλον, ενώ παράλληλα ελαχιστοποιεί το κόστος χρήσης τους και διαχείρισης του έργου. Σύµφωνα µε την Οµάδα Εργασίας Προσδιορισµού Καλών Πρακτικών και Κέντρων Αριστείας του ικτύου Αριστείας Minerva ως καλή πρακτική ορίζεται ένα πρότυπο, µια οδηγία ή το αποτέλεσµα µιας διαδικασίας στατιστικής και συγκριτικής αξιολόγησης το οποίο µπορεί να έχει τη µορφή είτε συµβουλευτικής δράσης (υποδείξεις, συστάσεις και αναφορές) είτε παραδείγµατος προς µίµηση (πολιτιστικοί φορείς ή συγκεκριµένες τεχνικές και µεθοδολογίες που 3

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή αναπτύσσονται στο εσωτερικό των φορέων). Ωστόσο, καλές πρακτικές µπορούν να θεωρηθούν συµβουλευτικές δράσεις και παραδείγµατα προς µίµηση και εκτός της αξιολόγησης [50]. Ο ορισµός αυτός ακολουθείται από τη διπλωµατική εργασία. Οι καλές πρακτικές στο χώρο της ψηφιοποίησης πολιτιστικού περιεχοµένου εξασφαλίζουν την ποιότητα, τη συνέπεια και την αξιοπιστία της διαδικασίας της ψηφιοποίησης και τη συµβατότητα της παραγόµενης ψηφιακής συλλογής µε άλλες. Με τον τρόπο αυτό µεγιστοποιούνται οι δυνατότητες χρήσης των ψηφιακών αντικειµένων, άρα και ο αριθµός των πιθανών χρηστών τους. Άλλωστε ένα από τα µεγάλα προβλήµατα που αντιµετώπισαν τα πρώτα έργα ψηφιοποίησης ήταν ότι δε λάµβαναν καµία πρόνοια για την επίτευξη διαλειτουργικότητας µε άλλα έργα. Το αποτέλεσµα ήταν ότι δεν είχαν δυνατότητες επέκτασης, δεν µπορούσαν να αξιοποιηθούν ως βάση για άλλα έργα και η βιωσιµότητά τους ήταν µικρή. Η σηµασία της αξιοποίησης καλών πρακτικών από τα έργα ψηφιοποίησης έγινε κατανοητή αργότερα. Η εναρµόνιση µε τις καλές πρακτικές βελτιώνει κατά πολύ τη βιωσιµότητα και την επεκτασιµότητα των έργων, επιτρέπει την πρόσβαση στο ψηφιοποιηµένο περιεχόµενο σε ένα συνεχώς αυξανόµενο κοινό και την επαναχρησιµοποίηση των ψηφιακών αντικειµένων [57]. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, στις αρχές του Lund καθίσταται σαφές ότι τα κράτη µέλη θα µπορούσαν να σηµειώσουν πρόοδο ως προς τους στόχους του eeurope 2002, αν ανταλλάξουν και προωθήσουν καλές πρακτικές και δεξιότητες. Προβλήµατα, όπως ο κατακερµατισµός των προσεγγίσεων σχετικά µε την ψηφιοποίηση λόγω της εξάρτησης από πολιτικούς µηχανισµούς της κάθε χώρας, η έλλειψη συντονισµού µεταξύ των πολιτιστικών και τεχνολογικών φορέων, η έλλειψη τεκµηριωµένων στοιχείων για τα ψηφιοποιηµένο περιεχόµενο και το ζήτηµα της µακροπρόθεσµης διατήρησης µπορούν να αντιµετωπιστούν σε κάποιο βαθµό από τη ανταλλαγή και αξιοποίηση καλών πρακτικών [19]. Επίσης, ανάµεσα στις ενέργειες του Σχεδίου ράσης του Lund προβλέπονται και βήµατα για την προώθηση των καλών πρακτικών [18]. Τα ευρωπαϊκά ίκτυα Αριστείας, ευθυγραµµιζόµενα µε τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ανταλλαγή και προώθηση καλών πρακτικών, αντιµετωπίζουν µε µεγάλη σοβαρότητα το συγκεκριµένο ζήτηµα. Μέσα από τη δηµιουργία ειδικών οµάδων εργασίας, όπως η Οµάδα Εργασίας Προσδιορισµού Καλών Πρακτικών και Κέντρων Αριστείας του ικτύου Minerva, τις τακτικές συναντήσεις ειδικών επί του θέµατος από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και τη δηµοσιοποίηση των αποτελεσµάτων τους, έχουν επιτύχει σε µεγάλο βαθµό την ανταλλαγή εµπειριών και την υιοθέτηση καλών πρακτικών από τους πολιτιστικούς φορείς. 1.3 Αντικείµενο και Στόχοι της ιπλωµατικής Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό η παρούσα διπλωµατική εργασία αντιµετωπίζει το θέµα των καλών πρακτικών για την ψηφιοποίηση πολιτιστικού περιεχοµένου κατά ένα ολοκληρωµένο τρόπο, αξιοποιώντας κατά κύριο λόγο την αντίστοιχη ευρωπαϊκή, αλλά και διεθνή εµπειρία. Πιο συγκεκριµένα, προτείνονται και αναλύονται πρότυπα, οδηγίες και γενικότερα καλές πρακτικές που πρέπει να ακολουθούνται 4

Κεφάλαιο 1: Πρότυπα για την επιτυχή υλοποίηση των έργων ψηφιοποίησης και διατήρησης του ψηφιακού περιεχοµένου. Οι οδηγίες που παρέχονται καλύπτουν το σύνολο των φάσεων ενός έργου ψηφιοποίησης (από το σχεδιασµό, µέχρι και την προβολή των ψηφιακών αντικειµένων). Στο δεύτερο τµήµα της διπλωµατικής εργασίας αναπτύσσεται ένα on-line σύστηµα ανάδειξης καλών πρακτικών το οποίο έχει βασιστεί στη µεθοδολογία στατιστικής συγκριτικής αξιολόγησης (benchmarking), που έχει χρησιµοποιηθεί επανειληµµένα σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την αξιολόγηση αποτελεσµάτων διεθνών πρωτοβουλιών. Το σύστηµα αυτό έχει ως κύριο στόχο την ανταλλαγή εµπειριών και πρακτικών ψηφιοποίησης ανάµεσα στα αντίστοιχα έργα. Μέσα από τη συλλογή σχετικών στοιχείων θέτει τις βάσεις για το συντονισµό των εθνικών έργων ψηφιοποίησης. Σκοπός της διπλωµατικής είναι να προσφέρει πρακτικές οδηγίες και να παρουσιάσει καλές πρακτικές τις οποίες να µπορούν να αξιοποιήσουν φορείς που πρόκειται να ξεκινήσουν ή έχουν ήδη ξεκινήσει κάποιο έργο ψηφιοποίησης. Με τη βοήθεια των προαναφερόµενων οδηγιών και καλών πρακτικών µπορεί να επιτευχθεί η πιο αποτελεσµατική και γρήγορη υλοποίηση των διαδικασιών ψηφιοποίησης, καθώς η υιοθέτησή τους συµβάλλει στα εξής: 1. αύξηση της διαλειτουργικότητας και της προσβασιµότητας των ψηφιακών συλλογών µέσω της αξιοποίησης ευρέως αποδεκτών προτύπων 2. διασφάλιση της υψηλής ποιότητας του ψηφιακού περιεχοµένου 3. µείωση της πιθανότητας επανάληψης της διαδικασίας ψηφιοποίησης των ίδιων αντικειµένων στο µέλλον µέσα από την αξιοποίηση καλών πρακτικών για τη µετατροπή των πρωτοτύπων σε ψηφιακή µορφή και για τη µακροπρόθεσµη διατήρηση του ψηφιακού περιεχοµένου. Στο πλαίσιο του παρόντος κειµένου έγινε προσπάθεια οι οδηγίες και γενικότερα οι καλές πρακτικές να είναι αρκετά γενικές, ώστε να βρίσκουν εφαρµογή σε ποικίλες περιπτώσεις έργων. Όπου κρίθηκε σκόπιµο έγιναν εξειδικεύσεις. Επίσης, ορισµένες οδηγίες ίσως φαίνονται αρκετά προφανείς, ώστε να γίνεται αναφορά σε αυτές, ωστόσο κρίθηκε αναγκαία η επισήµανσή τους για λόγους πληρότητας και ανάδειξης της µεγάλης σηµασίας τους. Αξίζει να σηµειωθεί σε αυτό το σηµείο ότι τα αποτελέσµατα της διπλωµατικής εργασίας συµβάλλουν ουσιαστικά στην καθοδήγηση των πολιτιστικών οργανισµών φορέων που έχουν αναλάβει ή πρόκειται να εµπλακούν σε διαδικασίες ψηφιοποίησης στην Ελλάδα. Ένα σηµαντικό τµήµα των αποτελεσµάτων περιέχεται στον «Οδηγό Καλών Πρακτικών για την Ψηφιοποίηση και τη Μακροπρόθεσµη ιατήρηση Πολιτιστικού Περιεχοµένου» που χρησιµοποιείται από 140 περίπου έργα ψηφιοποίησης στην Ελλάδα (ενταγµένα στο Επιχειρησιακό Πρόγραµµα για την Κοινωνία της Πληροφορίας) τα οποία αυτή τη στιγµή βρίσκονται σε εξέλιξη. Ο συγκεκριµένος οδηγός συντάχθηκε µε απώτερο σκοπό τη µεταφορά της ευρωπαϊκής και διεθνούς εµπειρίας σε εθνικό επίπεδο, ώστε να ενισχυθεί το έργο των φορέων στην Ελλάδα που ασχολούνται µε την ψηφιοποίηση και να υπάρξει εναρµονισµός των ελληνικών έργων ψηφιοποίησης µε τις υιοθετηµένες πρακτικές και πρότυπα που χρησιµοποιούνται από αναγνωρισµένους φορείς σε διεθνές επίπεδο, στόχοι που εξυπηρετούνται απόλυτα από τα περιεχόµενα της διπλωµατικής εργασίας. 5

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Ταυτόχρονα, το σύστηµα ανάδειξης καλών πρακτικών αξιοποιείται, για να συλλέξει στοιχεία για τα εν λόγω έργα, να αξιολογήσει το κατά πόσο ακολουθούν τις προτεινόµενες οδηγίες και πρότυπα, αλλά και να προβάλλει τις καλές πρακτικές που θα παραχθούν από αυτά. 1.4 ιάρθρωση των Περιεχοµένων της ιπλωµατικής Εργασίας Το βασικό σώµα του κειµένου της διπλωµατικής εργασίας αποτελείται ουσιαστικά από δυο ενότητες. Η πρώτη ενότητα περιλαµβάνει την παρουσίαση και ανάλυση των προτύπων, οδηγιών και καλών πρακτικών σχετικά µε όλες τις φάσεις της ψηφιοποίησης. Πιο συγκεκριµένα, στο κεφάλαιο 2 παρατίθενται πρότυπα τα οποία βρίσκουν εφαρµογή κατά την ψηφιοποίηση. Πρόκειται για πρότυπα κειµένου, εικόνας, ήχου, βίντεο, τρισδιάστατου περιεχοµένου, µεταδεδοµένων, ταξινόµησης και ονοµατολογίας. Το κεφάλαιο 3, το οποίο συνιστά και την κύρια συνεισφορά της διπλωµατικής εργασίας, αποτελείται από τις προτεινόµενες οδηγίες και καλές πρακτικές για καθένα από τα στάδια της ψηφιοποίησης. Οι οδηγίες και οι καλές πρακτικές έχουν προκύψει από την εµπειρία οργανισµών σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο οι οποίοι έχουν υλοποιήσει έργα ψηφιοποίησης στο παρελθόν και είναι προσανατολισµένες σε µεγάλο βαθµό στις ανάγκες των ελληνικών πολιτιστικών φορέων. Στο Παράρτηµα Α στο τέλος της εργασίας παρατίθεται λίστα κέντρων αριστείας. Τα κέντρα αριστείας είναι οργανισµοί οι οποίοι έχουν υλοποιήσει έργα ψηφιοποίησης και χρησιµοποιούν καλές πρακτικές στις διαδικασίες τους, αποτελώντας µε τον τρόπο αυτό παραδείγµατα προς µίµηση διεθνώς. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στο σύστηµα ανάδειξης καλών πρακτικών. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύεται η µεθοδολογία benchmarking πάνω στην οποία βασίστηκε το σύστηµα, γίνεται µια θεωρητική προσέγγιση το ζητήµατος της ανάδειξης καλών πρακτικών, ακολουθεί η αναφορά στις τεχνολογίες υλοποίησης του συστήµατος, περιγράφεται µε λεπτοµερή τρόπο η λειτουργία του και τέλος παρουσιάζεται ένα παράδειγµα χρήσης του. Η διπλωµατική εργασία κλείνει µε το πέµπτο κεφάλαιο στο οποίο συνοψίζονται τα περιεχόµενά της και παρατίθενται τα παραγόµενα συµπεράσµατα. Επίσης, γίνεται αναφορά στις µελλοντικές ενέργειες που µπορούν να εµπλουτίσουν τα αποτελέσµατα της εργασίας, καθώς και στην αξιοποίηση των αποτελεσµάτων σε εθνικό επίπεδο. Στο τέλος αναφέρεται η βιβλιογραφία και οι πηγές που χρησιµοποιήθηκαν. 6

Κεφάλαιο 2: Πρότυπα Κεφάλαιο 2 Πρότυπα 2.1 Εισαγωγή Ένας από τους σηµαντικότερους λόγους για τους οποίους λαµβάνεται η απόφαση για την εκτέλεση ενός έργου ψηφιοποίησης είναι η προβολή του προς ψηφιοποίηση περιεχοµένου στην κατά το δυνατόν µεγαλύτερη µερίδα του κοινού. Για το λόγο αυτό καθίσταται επιτακτική η ανάγκη το ψηφιακό περιεχόµενο να είναι διαλειτουργικό, µεταφέρσιµο, και µε όσο το δυνατόν µεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Η επίτευξη των παραπάνω µπορεί να προέλθει µε την καθιέρωση µιας κοινής προσέγγισης για τη διαδικασία της δηµιουργίας, διαχείρισης και προβολής του ψηφιακού περιεχοµένου η οποία θα βασίζεται στην υιοθέτηση και την αποτελεσµατική χρήση προτύπων, κανόνων και οδηγιών που συνιστούν καλές πρακτικές. Σύµφωνα µε το Βρετανικό Ινστιτούτο Προτύπων ένας ορισµός του προτύπου είναι και ο παρακάτω: «Πρότυπο είναι µια δηµοσιευµένη προδιαγραφή η οποία καθορίζει µια κοινή γλώσσα και περιλαµβάνει τεχνικές προδιαγραφές ή άλλα ακριβή κριτήρια και είναι σχεδιασµένη µε τέτοιο τρόπο, ώστε να µπορεί να λειτουργήσει ως κανόνας ή οδηγία ή ορισµός. Τα πρότυπα βρίσκουν εφαρµογή σε πολλά υλικά, προϊόντα, µεθόδους και υπηρεσίες. Καθιστούν τη ζωή πιο απλή και βελτιώνουν την αξιοπιστία και την αποτελεσµατικότητα πολλών αγαθών και υπηρεσιών που χρησιµοποιούµε.» Στην ψηφιοποίηση, η σωστή χρήση των προτύπων συµβάλλει κατά κύριο λόγο στην επίτευξη της διαλειτουργικότητας, της προσβασιµότητας, της διατήρησης και της ασφάλειας. Πιο αναλυτικά, για τα έργα ψηφιοποίησης αποτελεί κρίσιµο ζητούµενο το ψηφιακό περιεχόµενο να είναι προσβάσιµο από τους χρήστες µε διαφανή τρόπο ανεξάρτητα από το έργο στο οποίο αυτό ανήκει. Είναι καλό να καθίσταται δυνατή η ανακάλυψη του ζητούµενου περιεχοµένου, η αλληλεπίδραση των χρηστών µε το περιεχόµενο, η εύκολη χρήση του χωρίς εξειδικευµένα εργαλεία και η αποδοτική διαχείρισή του. Επίσης, είναι ιδιαίτερα σηµαντικό το ψηφιακό περιεχόµενο να είναι προσβάσιµο από όσο το δυνατό µεγαλύτερο αριθµό χρηστών. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί µε τη χρήση ανοικτών προτύπων. Ειδική πρόνοια πρέπει να ληφθεί για την πολυγλωσσία (καλό είναι το ψηφιακό περιεχόµενο να υπάρχει σε περισσότερες από µία γλώσσες) και για την εξασφάλιση της πρόσβασης από οµάδες χρηστών µε ειδικές ανάγκες. Η χρήση προτύπων διασφαλίζει ως ένα βαθµό τη µακροπρόθεσµη διατήρηση των ψηφιακών αντικειµένων. 7

Κεφάλαιο 2: Εισαγωγή Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται µερικά από τα τεχνικά πρότυπα τα οποία αξιοποιούνται ευρέως σε διάφορα στάδια της ψηφιοποίησης. Κάποια από αυτά είναι καθαρά τεχνολογικά πρότυπα, όπως τα πρότυπα εικόνας (TIFF, JPEG) και ήχου (WAV, MP3). Τα παραπάνω, όπως και πολλά άλλα πρότυπα της επιστήµης των υπολογιστών, τα οποία έχουν σχέση µε τους εξής τοµείς: κείµενα, εικόνες, ήχος, βίντεο, τρισδιάστατη απεικόνιση, αξιοποιούνται στην περιοχή της ψηφιοποίησης. Άλλα πάλι δηµιουργήθηκαν για άλλους τοµείς, αλλά βρήκαν εφαρµογή στην ψηφιοποίηση, όπως το πρότυπο µεταδεδοµένων Dublin Core. Όλα τα πρότυπα που αναφέρονται πιο κάτω χρησιµοποιούνται ευρέως προς το παρόν, ωστόσο κάποια αυτά µπορεί να καταστούν απαρχαιωµένα στο όχι και τόσο µακρινό µέλλον. Τα πρότυπα στα οποία γίνεται αναφορά στο υπόλοιπο τµήµα του κεφαλαίου µπορούν να χωριστούν στις παρακάτω κατηγορίες: Τεχνικά πρότυπα Πρότυπα µεταδεδοµένων Πρότυπα ταξινόµησης και ονοµατολογίας Στο σηµείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι η λίστα τους δεν είναι εξαντλητική, αλλά αντίθετα δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στα πρότυπα τα οποία χρησιµοποιούνται ευρέως και καλύπτουν τα περισσότερα έργα ψηφιοποίησης. Είναι πολύ σηµαντικό, πριν ξεκινήσει η ψηφιοποίηση, να γίνει µια γενική έρευνα σχετικά µε το θέµα, η οποία θα περιλαµβάνει ως τµήµα της και µια έρευνα σχετικά µε τα πρότυπα τα οποία µπορούν να χρησιµοποιηθούν στο πλαίσιο του έργου. Τα πρότυπα που παρουσιάζονται εδώ χρησιµοποιούνται ήδη αρκετό καιρό από την πλειοψηφία των έργων ψηφιοποίησης, αναµένεται να διατηρηθούν και να υπάρξουν τεχνικές µετάβασής τους σε νέα πρότυπα, όταν καταστούν απαρχαιωµένα. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε τα πρότυπα τα οποία παρουσιάζονται εν συντοµία στο κεφάλαιο αυτό, αλλά και τα υπόλοιπα διαθέσιµα, µπορεί ο αναγνώστης να στραφεί στο ιαδίκτυο. Υπάρχει εντυπωσιακά µεγάλος αριθµός πηγών για το θέµα. Μερικές χρήσιµες πηγές περιλαµβάνονται και στο κεφάλαιο αυτό. 2.2 Πρότυπα κειµένου 2.2.1 Πρότυπα κωδικοποίησης χαρακτήρων Η κωδικοποίηση χαρακτήρων σε αρχεία κειµένου πρέπει να δηλώνεται µε σαφήνεια. Για παράδειγµα, για αρχεία XML η κωδικοποίηση συνήθως δηλώνεται στο αντίστοιχο σηµείο της δήλωσης XML (XML declaration) [87]. Στα αρχεία HTML [83] και XHTML [86] η δήλωση XML δεν είναι υποχρεωτική, αλλά η κωδικοποίηση χαρακτήρων πρέπει να δηλώνεται στην τιµή του χαρακτηριστικού http-equiv ενός στοιχείου meta. Πληροφορίες για την κωδικοποίηση χαρακτήρων υπάρχουν στο [32]. 8

Κεφάλαιο 2: Πρότυπα Το πρότυπο Unicode, το οποίο είναι ανεξάρτητο από υπολογιστικές πλατφόρµες, γλώσσες προγραµµατισµού και προγράµµατα, έχει υιοθετηθεί από τις µεγαλύτερες εταιρίες λογισµικού παγκοσµίως και συνιστά απαίτηση προτύπων, όπως τα XML, Java, LDAP, WML και άλλα. Η προδιαγραφή της τελευταίας έκδοσης Unicode 4.0.1 υπάρχει στο [82]. 2.2.2 Πρότυπα αρχείων εγγράφων Στις περισσότερες περιπτώσεις αρκεί η αποθήκευση των κειµένων σε µορφή HTML, XHTML, XML ή ASCII, ώστε να είναι δυνατή η προβολή τους ως αρχεία τύπου HTML 4.0 ή XHTML 1.0 (ή µεταγενέστερες εκδόσεις). Συνήθως επιλέγεται η αποθήκευση σε µορφή XML η οποία εναρµονίζεται µε ένα DTD (Document Τype Definition) ή σχήµα XML. Το περιεχόµενο αυτής της κατηγορίας µπορεί να περιέχεται είτε σε ξεχωριστά αρχεία είτε σε βάση δεδοµένων. Σε κάθε περίπτωση τα έγγραφα πρέπει να ελεγχθούν µε βάση το κατάλληλο DTD ή σχήµα XML [87]. Οι προδιαγραφές των προτύπων HTML και XHTML περιέχονται στα [83] και [86] αντίστοιχα. Άλλος ένας τύπος αρχείων στον οποίο µπορούν να αποθηκεύονται κείµενα είναι το πρότυπο της Adobe, Portable Document Format (PDF) [1]. Πρόκειται για κλειστό πρότυπο το χαρακτηριστικό του οποίου είναι ότι διατηρεί τη µορφοποίηση, τη γραµµατοσειρά, τα χρώµατα και τα γραφικά του αρχικού κειµένου. Οι χρήστες µπορούν να δουν και να εκτυπώσουν τα αντίστοιχα αρχεία µε τη βοήθεια του προγράµµατος Adobe Acrobat Reader το οποίο διανέµεται ελεύθερα. Επειδή είναι κλειστό, το πρότυπο καλό είναι να υιοθετείται µε προσοχή. 2.3 Πρότυπα εικόνας Η επιλογή των προτύπων εικόνας και µεταδεδοµένων είναι ίσως η κρισιµότερη απόφαση σχετικά µε τα πρότυπα που θα ακολουθηθούν στο πλαίσιο ενός έργου ψηφιοποίησης. Το θετικό είναι ότι τα πρότυπα τα οποία εµφανίζουν µεγάλη αποδοχή από τους χρήστες είναι λίγα, µε συνέπεια να κυριαρχούν τα τελευταία χρόνια. 2.3.1 TIFF (Tagged Image File Format) Το πρότυπο αυτό είναι κατάλληλο για τη δηµιουργία ψηφιακών εικόνων υψηλής ποιότητας. Τα αντίστοιχα αρχεία υποστηρίζουν συµπίεση χωρίς απώλεια πληροφορίας ή αποθηκεύονται χωρίς συµπίεση, εποµένως καταλαµβάνουν µεγάλο όγκο. Κάθε σαρωτής και ψηφιακή φωτογραφική µηχανή µπορεί να παράγει αρχεία TIFF είτε απευθείας είτε ως επιλογή εξαγωγής της εικόνας στο λογισµικό που συνοδεύει τη συσκευή. Σύµφωνα µε τις οδηγίες ψηφιοποίησης, το TIFF κρίνεται ως το πλέον κατάλληλο για την αποθήκευση των ψηφιακών αντιγράφων, εκτός και αν 9

Κεφάλαιο 2: Εισαγωγή υπάρχουν σοβαροί και επαρκείς λόγοι που υπαγορεύουν την επιλογή διαφορετικού τύπου αρχείου. Η παρούσα έκδοση του TIFF είναι η 6.0 [2]. 2.3.2 JPEG (Joint Photographic Experts Group) Το JPEG είναι προτυποποιηµένο κατά ISO [27] και χρησιµοποιείται σε πολύ µεγάλη κλίµακα για τη µεταφορά και παρουσίαση εικόνων µέσω δικτύων µε περιορισµένο εύρος ζώνης, όπως το ιαδίκτυο, καθώς οι εικόνες JPEG δεν καταλαµβάνουν µεγάλο όγκο. Το πρότυπο αυτό αξιοποιεί τη συµπίεση µε απώλεια πληροφορίας, µε στόχο τη µείωση του όγκου του αρχείου εικόνας. Όλοι οι φυλλοµετρητές ιστού (web browsers), καθώς και η µεγάλη πλειοψηφία των εφαρµογών υπολογιστή υποστηρίζουν το εν λόγω πρότυπο [28]. Τα αρχεία JPEG µπορούν να προκύψουν από αρχεία TIFF µε τη βοήθεια λογισµικού επεξεργασίας εικόνας. Κάποιες ψηφιακές φωτογραφικές µηχανές χρησιµοποιούν ένα τροποποιηµένο τύπο αρχείων JPEG, το EXIF (η κατάληξη εξακολουθεί να είναι.jpg). Τα αρχεία αυτά είναι JPEG µαζί µε τεχνικά µεταδεδοµένα τα οποία αποθηκεύονται απευθείας από τη µηχανή στην επικεφαλίδα του αρχείου. Μερικά από αυτά είναι πολύ τυπικά, όπως η ηµεροµηνία, η ανάλυση κλπ, αλλά υπάρχουν και κάποιες δυνατότητες που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως σύνδεση µε ένα αρχείο ήχου, καταγραφή της ακριβούς θέσης της µηχανής την ώρα της φωτογράφησης µε χρήση GPS κλπ. 2.3.3 JPEG2000 Ο τύπος JPEG2000 είναι ο διάδοχος του JPEG. Η διαφορά τους έγκειται στο ότι ο νέος τύπος παρέχει συµπίεση µε καθόλου ή πολύ µικρή απώλεια πληροφορίας, µε αποτέλεσµα η ποιότητα της εικόνας να µην υποβαθµίζεται, αλλά να προσεγγίζει την ποιότητα της εικόνας χωρίς συµπίεση. Επίσης, η κατά στρώµατα δοµή (διαφορετικής ανάλυσης) που υποστηρίζει το JPEG2000 µπορεί να εξαλείψει την ανάγκη για αποθήκευση πολλών αρχείων διαφορετικής ανάλυσης της ίδιας εικόνας. Είναι ιδανικό για την προβολή στο ιαδίκτυο µεγάλων σε όγκο και σύνθετων εικόνων, ωστόσο απαιτείται από τους χρήστες να εγκαταστήσουν τα αντίστοιχα plug-ins. Προς το παρόν µόνο το τµήµα 1 (κωδικοποίηση) του JPEG2000 συνιστά ιεθνές Πρότυπο, ενώ τα υπόλοιπα τµήµατα του προτύπου είναι σχεδόν έτοιµα ή υπό εξέλιξη [29]. 2.3.4 GIF (Graphics Interchange Format) Το πρότυπο αυτό, όπως και το JPEG, αξιοποιούνται ευρέως για τη µεταφορά και παρουσίαση εικόνων µέσω δικτύων µε περιορισµένο εύρος ζώνης, όπως το ιαδίκτυο. Το GIF χρησιµοποιεί συµπίεση χωρίς απώλεια πληροφορίας για τη µείωση του όγκου των ψηφιακών εικόνων, αλλά υποστηρίζει µόνο 256 χρώµατα 10

Κεφάλαιο 2: Πρότυπα [20]. Η χρήση του JPEG ή του GIF ως προτύπου εικόνας εξαρτάται από το είδος της εικόνας. Το GIF είναι πιο κατάλληλο για απλά γραφικά, ενώ το JPEG για φωτογραφίες και εικόνες µε µεγάλη ποσότητα πληροφορίας. Τα αρχεία εικόνας και των δυο τύπων καταλαµβάνουν σαφώς λιγότερο όγκο από τα αρχεία εικόνας σε TIFF. Όλοι οι φυλλοµετρητές ιστού, καθώς και η µεγάλη πλειοψηφία των εφαρµογών υπολογιστή υποστηρίζουν το εν λόγω πρότυπο. Τα αρχεία GIF µπορούν να προκύψουν από αρχεία TIFF µε τη βοήθεια λογισµικού επεξεργασίας εικόνας. 2.3.5 PNG (Portable Network Graphics) Το πρότυπο αυτό είναι ανοικτό. Σχεδιάστηκε µε απώτερο στόχο την αντικατάσταση του προτύπου GIF. Χρησιµοποιεί συµπίεση χωρίς απώλεια πληροφορίας για τη µείωση του όγκου των ψηφιακών εικόνων. Τα αρχεία εικόνας τύπου PNG διαθέτουν µικρότερο µέγεθος από τα αντίστοιχα αρχεία τύπου GIF. Οι τελευταίες εκδόσεις των περισσότερων φυλλοµετρητών ιστού υποστηρίζουν το πρότυπο και το ίδιο ισχύει µε αρκετές εφαρµογές υπολογιστή. Τα αρχεία PNG µπορούν να προκύψουν από αρχεία TIFF µε τη βοήθεια λογισµικού επεξεργασίας εικόνας. Η προδιαγραφή του υπάρχει στο [84]. 2.3.6 DjVu Πρόκειται για ένα σχετικά νέο πρότυπο το οποίο επιτυγχάνει εντυπωσιακή συµπίεση. Είναι ανοικτό πρότυπο και µπορεί να εφαρµοστεί για λόγους συµπίεσης ακόµα και σε ηλεκτρονικά έγγραφα (π.χ. σε αρχεία PDF). Υποστηρίζει την αποθήκευση των εικόνων κατά στρώµατα. Είναι κατάλληλο για την προβολή στο ιαδίκτυο εικόνων πολύ υψηλής ανάλυσης. ωστόσο απαιτείται από τους χρήστες να εγκαταστήσουν τα αντίστοιχα plug-ins [6]. 2.4 Πρότυπα ήχου Τα πρότυπα ήχου που παρουσιάζονται στην παρούσα παράγραφο υποστηρίζονται από πολλές εφαρµογές υπολογιστών. Το κριτήριο αυτό προσδιορίζει σε µεγάλο ποσοστό και τον αριθµό των χρηστών τους. Ένα ακόµα δηµοφιλές πρότυπο ήχου το οποίο αναλύεται στην παράγραφο 2.5.2 είναι το Quicktime. Αντίθετα, δεν παρουσιάζονται καθόλου πρότυπα ήχου για εµπορική και επαγγελµατική επεξεργασία ήχου. 2.4.1 WAV Είναι πρότυπο της Microsoft και της IBM για την αποθήκευση αρχείων ήχου. Συνεπώς, έχει µεγάλη διείσδυση στο κοινό. Το αντίστοιχο πρότυπο ήχου για τους υπολογιστές Macintosh είναι το AIFF. Τα αρχεία αυτά δεν είναι κατάλληλα για διαδικτυακή χρήση, λόγω του µεγάλου όγκου τους. Για παράδειγµα 1 λεπτό ήχου 11

Κεφάλαιο 2: Εισαγωγή ποιότητας CD το οποίο έχει ηχογραφηθεί µε ρυθµό 16 bit και δειγµατοληψία στα 44 KHz καταλαµβάνει χώρο 10ΜΒ σε αρχείο τύπου WAV. 2.4.2 MP3 Το πρότυπο αυτό είναι εξαιρετικά δηµοφιλές, καθώς επιτρέπει τη διαδικτυακή µεταφορά αρχείων ήχου τα οποία χαρακτηρίζονται από το µικρό τους όγκο και την υψηλή ποιότητα. Είναι µέλος της οικογένειας προτύπων MPEG. Υποστηρίζεται από πολλές εφαρµογές αναπαραγωγής αρχείων ήχου. Περισσότερες πληροφορίες για το πρότυπο αυτό µπορεί κάποιος να βρει στo [53]. 2.4.3 WMA (Windows Media Audio) Είναι κλειστό πρότυπο που υποστηρίζεται από τη Microsoft. Αξιοποιεί τη συµπίεση µε απώλεια πληροφορίας για λόγους µείωσης του όγκου των αρχείων ήχου, ωστόσο η τελευταία έκδοση του προτύπου (WMA 9.0) υποστηρίζει τη συµπίεση χωρίς απώλεια πληροφορίας και τον πολυκάναλο ήχο [43]. 2.4.4 Real audio Είναι κλειστό πρότυπο το οποίο δηµιουργήθηκε και υποστηρίζεται από τη RealNetworks. Είναι αρκετά δηµοφιλές, λόγω της ελεύθερης διάθεσης του λογισµικού ανάγνωσης των αρχείων τέτοιου τύπου. Είναι ειδικά σχεδιασµένο για τη µεταφορά αρχείων ήχου µέσω δικτύων µε περιορισµένο εύρος ζώνης, όπως το ιαδίκτυο [65]. 2.5 Πρότυπα βίντεο Στην παράγραφο αυτή παρουσιάζονται τα πιο δηµοφιλή πρότυπα βίντεο, όπως καθορίζονται από την υποστήριξη που τους παρέχεται από τις εφαρµογές υπολογιστών. Τα πρότυπα αυτά χρησιµοποιούνται για την προβολή αρχείων κινούµενης εικόνας. Επιπρόσθετα, το βίντεο είναι ιδιαίτερα ισχυρό εργαλείο για την προβολή όλων των πλευρών και των λεπτοµερειών ενός τρισδιάστατου αντικειµένου ή για την παρουσίαση τρισδιάστατων χώρων, χωρίς την ανάγκη δηµιουργίας περιβάλλοντος εικονικής πραγµατικότητας. 2.5.1 MPEG (Motion Pictures Expert Group) Το πρότυπο αυτό είναι ιδιαίτερα δηµοφιλές για προβολή βίντεο, ήχου και γενικότερα πολυµεσικού περιεχοµένου στο ιαδίκτυο, καθώς τα αντίστοιχα αρχεία έχουν σχετικά µικρό µέγεθος, συνεπώς και µικρούς χρόνους λήψης. Επιπλέον, υποστηρίζεται από πολλές δηµοφιλείς εφαρµογές προβολής αρχείων βίντεο. Ήχος 12

Κεφάλαιο 2: Πρότυπα και βίντεο µπορούν να συνδυαστούν στο ίδιο αρχείο. Το MPEG δίνει τη δυνατότητα για δηµιουργία αρχείων υψηλής ποιότητας και σχετικά µικρού όγκου [53]. 2.5.2 QuickTime Το πρότυπο αυτό κατέχει κυρίαρχη θέση στις πλατφόρµες της Apple. Οι υπολογιστές Macintosh χρησιµοποιούνται αρκετά στον τοµέα των πολυµέσων, εποµένως ένα σηµαντικό ποσοστό του περιεχοµένου που δηµιουργείται και προβάλλεται στο ιαδίκτυο ακολουθεί το συγκεκριµένο πρότυπο. Τα αντίστοιχα αρχεία µπορούν να έχουν πολύ καλή ποιότητα, ωστόσο όσο καλύτερη είναι η ποιότητα τόσο µεγαλύτερος είναι ο όγκος του αρχείου [4]. 2.5.3 WMV (Windows Media Video) Είναι κλειστό πρότυπο που υποστηρίζεται από τη Microsoft. ε βασίζεται αποκλειστικά σε τεχνολογίες της εταιρίας, αλλά χρησιµοποιεί µια µη προτυποποιηµένη εκδοχή του MPEG-4. Το βίντεο µπορεί να συνδυαστεί µε ήχο τύπου WMA. Το πρότυπο διασφαλίζει τη δηµιουργία αρχείων βίντεο πολύ καλής ποιότητας ανεξάρτητα από το bit-rate τους και υποστηρίζει λειτουργίες διαχείρισης των δικαιωµάτων του ψηφιακού περιεχοµένου [44]. 2.5.4 Real Video Πρόκειται για ένα κλειστό πρότυπο το οποίο δηµιουργήθηκε και υποστηρίζεται από τη RealNetworks. Είναι αρκετά δηµοφιλές, λόγω της ελεύθερης διάθεσης του λογισµικού προβολής των αρχείων βίντεο τέτοιου τύπου. Η ποιότητα της εικόνας µπορεί να προσαρµοστεί ανάλογα µε το επιθυµητό µέγεθος του αρχείου. Είναι ειδικά σχεδιασµένο για τη µεταφορά αρχείων βίντεο µέσω δικτύων µε περιορισµένο εύρος ζώνης [65]. 2.6 Πρότυπα τρισδιάστατου περιεχοµένου Η δηµιουργία και προβολή τρισδιάστατου περιεχοµένου βρίσκει εφαρµογές στην παρουσίαση τρισδιάστατων αντικειµένων, στη δηµιουργία εικονικών µουσείων και στην περιήγηση σε µνηµεία και χώρους µε µεγάλη πολιτιστική και ιστορική αξία. Στην προηγούµενη παράγραφο αναφέρθηκε ότι µια εναλλακτική λύση χαµηλότερου κόστους για την παρουσίαση τρισδιάστατου περιεχοµένου είναι το ψηφιακό βίντεο. Τα µειονεκτήµατά του είναι ότι δεν προσφέρει την τόσο ελκυστική για τους χρήστες αλληλεπιδραστική µεταχείριση των τρισδιάστατων αντικειµένων και την περιήγηση στους χώρους που µπορεί να προσφέρει ένα τρισδιάστατο µοντέλο. Μια πηγή από την οποία µπορούν να ληφθούν πληροφορίες σχετικά µε τα πρότυπα τρισδιάστατου περιεχοµένου είναι ο δικτυακός τόπος [88]. 13

Κεφάλαιο 2: Εισαγωγή 2.6.1 VRML (Virtual Reality Markup Language) Συνιστά ανοικτό πρότυπο κατά ISO [26]. Υπάρχουν πολλές εφαρµογές για την προβολή περιεχοµένου σε VRML, ωστόσο δεν είναι τόσο δηµοφιλείς όσο οι εφαρµογές για την προβολή ήχου και βίντεο. Βέβαια στο ιαδίκτυο υπάρχουν πλέον αρκετά παραδείγµατα εικονικών µουσείων και συλλογών. Η αλληλεπίδραση µε το χρήστη επηρεάζει την κίνηση, τους ήχους και το φωτισµό του εικονικού περιβάλλοντος. Επειδή τα αρχεία VRML καταλαµβάνουν µεγάλο όγκο, όπως και τα αρχεία βίντεο, συνήθως λαµβάνονται από το µηχάνηµα του χρήστη σε συµπιεσµένη µορφή και στη συνέχεια ο χρήστης µπορεί να τα δει τοπικά. 2.6.2 X3D Συνιστά ανοικτό πρότυπο κατά ISO. Αποτελεί το διάδοχο του VRML, καθώς διαθέτει πρόσθετη λειτουργικότητα και ποικίλες επεκτάσεις, ενσωµατώνοντας τις βελτιώσεις στην αρχιτεκτονική του προτύπου, οι οποίες βασίστηκαν στη µακροχρόνια εµπειρία της κοινότητας των χρηστών της VRML και λαµβάνοντας υπόψη τις πιο πρόσφατες εξελίξεις στα χαρακτηριστικά του υλικού των εµπορικών συστηµάτων για γραφικά. Επίσης, επιτρέπει την κωδικοποίηση του περιεχοµένου σε µορφή XML. ίνει τη δυνατότητα για δηµιουργία αλληλεπιδραστικών γραφικών υψηλής ποιότητας που συνδυάζουν ήχο, βίντεο και δεδοµένα τρισδιάστατου χαρακτήρα [89]. Γενικά το τρισδιάστατο περιεχόµενο που αναπτύσσεται στο πλαίσιο των έργων ψηφιοποίησης συστήνεται να είναι συµβατό µε το παρόν πρότυπο. 2.6.3 Shockwave 3D Πρόκειται για την τεχνολογία που επιτρέπει την εισαγωγή τρισδιάστατων µοντέλων σε ένα από τα πιο δηµοφιλή πακέτα λογισµικού για τη δηµιουργία πολυµεσικού αλληλεπιδραστικού περιεχοµένου για ιστοτόπους, CD-ROM και DVD-ROM, το Macromedia Director. Με τον τρόπο αυτό το τρισδιάστατο περιεχόµενο µπορεί να εµφανιστεί ως αρχείο τύπου Shockwave και εποµένως µπορούν να το δουν όλοι οι χρήστες οι οποίοι διαθέτουν το αντίστοιχο plug-in, το οποίο διατίθεται ελεύθερα και είναι πολύ δηµοφιλές. Το σηµαντικότερο µειονέκτηµα είναι ότι αποτελεί κλειστό πρότυπο σε αντίθεση µε το X3D [41]. 2.6.4 QuickTime VR Είναι µια διαδεδοµένη τεχνολογία της Apple η οποία χρησιµοποιείται στην αποτύπωση χώρων µε τη βοήθεια εικονικής πραγµατικότητας. Είναι ανεξάρτητη από υπολογιστικές πλατφόρµες και έχει ως στόχο να µετατρέψει τη δισδιάστατη φωτογραφική αναπαράσταση σε τρισδιάστατο κόσµο σε συνδυασµό µε αλληλεπιδραστικές λειτουργίες. Με τον τρόπο αυτό παρέχεται η δυνατότητα στο 14

Κεφάλαιο 2: Πρότυπα χρήστη να εξερευνήσει τρισδιάστατους χώρους µέσα από τον υπολογιστή του, χωρίς τη χρήση εξειδικευµένων µέσων [5]. 2.7 Πρότυπα µεταδεδοµένων Η επιλογή των κατάλληλων µεταδεδοµένων συνιστά κρίσιµο ζήτηµα για κάθε έργο ψηφιοποίησης, καθώς µέσω αυτών επιτυγχάνεται η περιγραφή των ψηφιακών αρχείων και κατά συνέπεια η ανάκτηση ενός συγκεκριµένου αντικειµένου ή αντικειµένων µε κοινά χαρακτηριστικά µέσα από µια µεγάλη συλλογή. Χάρη στα µεταδεδοµένα καθίσταται περιττή η αναζήτηση ελεύθερου κειµένου, καθώς σε κάθε ψηφιακό αντικείµενο προστίθενται σηµασιολογικά χαρακτηριστικά µε τη βοήθεια των οποίων µειώνεται το εύρος των αποτελεσµάτων της αναζήτησης. Η λειτουργικότητα των µεταδεδοµένων µεγιστοποιείται, όταν ακολουθούνται καθιερωµένα πρότυπα. Με τον τρόπο αυτό, διευκολύνεται ακόµα περισσότερο η αναζήτηση, καθώς η περιγραφή των αντικειµένων γίνεται µε τη βοήθεια κοινών και καλά καθορισµένων πεδίων τα οποία χρησιµοποιούνται και από τις υπηρεσίες αναζήτησης, γεγονός που οδηγεί σε διαλειτουργικές ψηφιακές συλλογές. 2.7.1 Dublin Core Στην περιοχή της ψηφιοποίησης ένα από τα πιο δηµοφιλή πρότυπα είναι το Dublin Core. Το πρότυπο αυτό παρέχει µια σύντοµη λίστα µε κάποια συχνά χρησιµοποιούµενα πεδία µεταδεδοµένων, όπως τίτλος, δηµιουργός, περιγραφή, γλώσσα, πνευµατικά δικαιώµατα κλπ και αρκετές επεκτάσεις. Στα σηµαντικότερα χαρακτηριστικά του συγκαταλέγονται η απλή εφαρµογή, η κατανοητή ορολογία, η διεθνής εµβέλεια και η επεκτασιµότητα. Το Dublin Core αρχικά προοριζόταν για χρήση από τις βιβλιοθήκες, ωστόσο υιοθετήθηκε αµέσως από διαδικτυακές εφαρµογές και πέρασε στη συνέχεια και σε άλλους τοµείς της επιστήµης των υπολογιστών. Συνιστά επίσηµο πρότυπο ANSI (Z39.85). Η λεπτοµερής περιγραφή του προτύπου και των πεδίων υπάρχει στο [16]. 2.7.2 Άλλα πρότυπα µεταδεδοµένων Υπάρχει ένας µεγάλος αριθµός από πρότυπα µεταδεδοµένων τα οποία µπορούν να βρουν εφαρµογή σε έργα ψηφιοποίησης. Μερικά από αυτά παρουσιάζονται στους ιστότοπους του IFLA [25] και του Προγράµµατος Ψηφιοποίησης του Κολοράντο (Colorado Digitization Program) [12]. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δουλειά που έχει γίνει από το W3C για το πρότυπο Resource Description Framework (RDF) το οποίο είναι κατάλληλο για την παράσταση θησαυρού όρων. Περισσότερες πληροφορίες µπορούν να αναζητηθούν στα [85] και [17] για την αναπαράσταση των πεδίων του Dublin Core, χρησιµοποιώντας RDF. 15