ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (τρίτο τμήμα) της 14ης Ιουλίου 1988 *

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ 14. 7. 1988 ΥΠΟΘΕΣΗ 254/87 ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (τρίτο τμήμα) της 14ης Ιουλίου 1988 * Στην υπόθεση 254/87, που έχει ως αντικείμενο αίτηση του Tribunal de grande instance του Alençon προς το Δικαστήριο, κατ' εφαρμογή του άρθρου 177 της Συνθήκης ΕΟΚ, με την οποία ζητείται, στο πλαίσιο της διαφοράς που εκκρεμεί ενώπιον του παραπέμποντος δικαστηρίου μεταξύ Syndicat des libraires de Normandie και L'Aigle distribution, centre Leclerc, Saint Sulpice sur Risle, η έκδοση προδικαστικής αποφάσεως ως προς την ερμηνεία των άρθρων 3, στοιχείο στ ), 5, 85 και 86 της Συνθήκης ΕΟΚ, ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (τρίτο τμήμα) συγκείμενο από τους J. C Moitinho de Almeida, πρόεδρο τμήματος, U. Everling και Y. Galmot, δικαστές, γενικός εισαγγελέας: Sir Gordon Slynn γραμματέας: Η. Α. Rühi, κύριος υπάλληλος διοικήσεως λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που κατέθεσαν: το Syndicat des libraires de Normandie, εκπροσωπούμενο από το δικηγόρο G. Delahaye, η εταιρία L'Aigle distribution, centre Leclerc, εκπροσωπούμενη από το δικηγόρο G. Parleani, * Γλώσσα διαδικασίας: η γαλλική. 4468

SYNDICAT DES LIBRAIRES DE NORMANDIE / L'AIGLE DISTRIBUTION η γαλλική κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τους J. P. Puissochet και C. Chavance, η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, εκπροσωπούμενη από την C Durand και τη δικηγόρο Ν. Coutrelis, έχοντας υπόψη την έκθεση για την επ' ακροατηρίου συζήτηση και κατόπιν της προφορικής διαδικασίας της 19ης Απριλίου 1988, αφού άκουσε το γενικό εισαγγελέα που ανέπτυξε τις προτάσεις του κατά τη συνεδρίαση της 2ας Ιουνίου 1988, εκδίδει την ακόλουθη Απόφαση 1 Με διάταξη της 5ης Αυγούστου 1987, που περιήλθε στο Δικαστήριο στις 21 Αυγούστου 1987, το Tribunal de grande instance του Alençon υπέβαλε, δυνάμει του άρθρου 177 της Συνθήκης ΕΟΚ, δύο προδικαστικά ερωτήματα ως προς την ερμηνεία ορισμένων κανόνων περί ανταγωνισμού της Συνθήκης ΕΟΚ, για να μπορέσει να κρίνει αν συμβιβάζεται προς το κοινοτικό δίκαιο εθνική νομοθεσία που επιβάλλει σε κάθε εκδότη ή εισαγωγέα βιβλίων την υποχρέωση να καθορίζει την τιμή λιανικής πωλήσεως των βιβλίων τα οποία εκδίδει ή εισάγει. 2 Δυνάμει του γαλλικού νόμου 81-766, της 10.8.1981, περί τιμής του βιβλίου ( JORF της 11.8.1981, σ. 2198 ), κάθε εκδότης ή εισαγωγέας βιβλίων υποχρεούται να καθορίζει την τιμή πωλήσεως προς το κοινό των βιβλίων που εκδίδει ή εισάγει. Κατά το άρθρο 1, τέταρτο εδάφιο, οι λιανοπωλητές οφείλουν να πωλούν στο κοινό τα βιβλία σε πραγματική τιμή ίση προς το 95 έως 100 /ο της τιμής αυτής. Σε περίπτωση παραβάσεως των διατάξεων του εν λόγω νόμου, αγωγή επί παραλείψει ή αγωγή αποζημιώσεως μπορεί, μεταξύ άλλων, να ασκήσει κάθε ανταγωνιστής ή επαγγελματική ένωση εκδοτών ή βιβλιοπωλών. 4469

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ 14. 7. 1988 - ΥΠΟΘΕΣΗ 254/87 3 Ως προς τα εισαγόμενα βιβλία, το άρθρο 1, πέμπτο εδάφιο, του νόμοι) της 10ης Αυγούστου 1981, όριζε ότι: «στην περίπτωση που η εισαγωγή αφορά βιβλία εκδιδόμενα στη Γαλλία, η καθοριζόμενη από τον εισαγωγέα τιμή πωλήσεως προς το κοινό είναι τουλάχιστον ίση προς την καθορισθείσα από τον εκδότη». 4 Με απόφαση της 10ης Ιανουαρίου 1985 ( υποθ. 229/83, Leclerc κατά «Au blé vert», Συλλογή 1985, σ. 1 ), το Δικαστήριο έκρινε ότι αυτή η επιβαλλόμενη στους εισαγωγείς υποχρέωση συνιστούσε, καταρχήν, μέτρο αποτελέσματος ισοδυνάμου προς ποσοτικό περιορισμό επί των εισαγωγών, απαγορευόμενο από το άρθρο 30 της Συνθήκης, όσον αφορά την πώληση βιβλίων που εκδίδονται στη Γαλλία και επανεισάγονται, αφού προηγουμένως εξαχθούν σε άλλο κράτος μέλος. Κατόπιν της αποφάσεως αυτής, στο άρθρο 1 του νόμου της 10ης Αυγούστου 1981 προστέθηκε, με το νόμο 85-500, της 13ης Μαΐου 1985 ( JORF της 14.5.1985, σ. 5415 ), ένα έκτο εδάφιο, κατά το οποίο οι διατάξεις του πέμπτου εδαφίου σχετικά με τις υποχρεώσεις των εισαγωγέων ως προς τις τιμές πωλήσεως προς το κοινό «δεν ισχύουν για βιβλία που εισάγονται από κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας, εκτός αν από αντικειμενικά στοιχεία, και ιδίως από την έλλειψη ουσιαστικής εμπορικής κινήσεως στο κράτος αυτό, αποδεικνύεται ότι η συναλλαγή πραγματοποιήθηκε με σκοπό να εκφύγει η πώληση προς το κοινό των διατάξεων του τετάρτου εδαφίου του παρόντος άρθρου». 5 Με δικόγραφο της 28ης Απριλίου 1987, το Syndicat des libraires de Normandie [ Ένωση Βιβλιοπωλών Νορμανδίας] υπέβαλε αίτηση ασφαλιστικών μέτρων κατά της εταιρίας L'Aigle distribution, centre Leclerc (στο εξής: L'Aigle distribution), ενώπιον του Tribunal de grande instance του Alençon, ζητώντας να της απαγορευθεί να πωλεί βιβλία σε τιμή κατώτερη της επιτρεπομένης από το άρθρο 1 του νόμου της 10ης Αυγούστου 1981, όπως τροποποιήθηκε με το νόμο 85-500 της 13ης Μαΐου 1985. Η L'Aigle distribution δεν αμφισβήτησε την πρακτική που της καταλογίζεται, υποστήριξε όμως προς άμυνα της ότι η γαλλική ρύθμιση δεν ήταν σύμφωνη με τους κανόνες της Συνθήκης ΕΟΚ περί ανταγωνισμού. Το Tribunal de grande instance θεώρησε ότι η υπόθεση έθετε το ζήτημα μήπως η μεταρρύθμιση που πραγματοποιήθηκε με το νόμο 85-500, που απέδιδε σε ορισμένες επιχειρήσεις πλήρη ελευθερία καθορισμού των τιμών του βιβλίου, διευκόλυνε τις συμπράξεις για τον καθορισμό των τιμών αυτών και το σχηματισμό εξαρτωμένων δικτύων διανομής. 'Εκρινε, εξάλλου, ότι το Δικαστήριο δεν έχει αποφανθεί ακόμη επί του ζητήματος αν η εξουσιοδότηση που παρέχεται στις εκδοτικές επιχειρήσεις, που συμμετέχουν στο Syndicat national de l'édition [ Εθνική Ένωση Εκδοτών], να καθορίζουν μονομερώς την τιμή λιανικής πωλήσεως τους παρείχε ή όχι τη δυνατότητα να εκμεταλλεύονται καταχρηστικά τη δεσπόζουσα θέση που κατέχουν στην κοινή αγορά. 6 Το Tribunal de grande instance της Alençon ανέστειλε, συνεπώς, με διάταξη της 5ης Αυγούστου 1987, τη διαδικασία και υπέβαλε στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα: 4470

SYNDICAT DES LIBRAIRES DE NORMANDIE / AIGLE DISTRIBUTION «1) Δεν διευκολύνει η ελευθερία καθορισμού της τιμής, η οποία παρέχεται σε μία μόνη κατηγορία επιχειρηματιών, την ανάπτυξη δικτύων διανομής που εξαρτώνται ή επηρεάζονται απ' αυτήν, πράγμα που θα συνιστούσε παράβαση των διατάξεων του άρθρου 5, σε συνδυασμό προς τα άρθρα 3, στοιχείο στ), και 85 της Συνθήκης, ή πάντως ματαίωση της πρακτικής τους αποτελεσματικότητας; 2) Δεν αντιβαίνει η εξουσιοδότηση που παρέχει ο γαλλικός νόμος σε ορισμένη κατηγορία επιχειρηματιών, τους εκδότες προς το άρθρο 86 και επικουρικώς προς το άρθρο 85 ή πάντως προς την πρακτική τους αποτελεσματικότητα, όταν η τιμή πωλήσεως καθορίζεται από τον οικείο επαγγελματικό κλάδο και μόνο, βάσει οικονομικών κανόνων που δεν στηρίζονται στον ανταγωνισμό ή την αγορά;» 7 Στην έκθεση για την επ' ακροατηρίου συζήτηση αναπτύσσονται διεξοδικώς τα πραγματικά περιστατικά της διαφοράς της κύριας δίκης, οι επίδικες διατάξεις του εθνικού δικαίου και οι παρατηρήσεις που κατατέθηκαν ενώπιον του Δικαστηρίου. Τα στοιχεία αυτά της δικογραφίας δεν επαναλαμβάνονται κατωτέρω παρά μόνο καθόσον απαιτείται για τη συλλογιστική του Δικαστηρίου. µ 3, ), 5,85 86 8 Με τα προδικαστικά του ερωτήματα, το Tribunal de grande instance του Alençon θέλει κατ' ουσία να πληροφορηθεί μήπως η εκ μέρους κράτους μέλους εισαγωγή ή διατήρηση σε ισχύ ρυθμίσεως περί τιμής λιανικής πωλήσεως των βιβλίων, σαν την περιγραφόμενη ανωτέρω, αντιβαίνει προς τις υποχρεώσεις των κρατών μελών που απορρέουν από το άρθρο 5, δεύτερο εδάφιο, της Συνθήκης, κατά το μέτρο που μια τέτοια εθνική ρύθμιση μπορεί να αναιρεί την πρακτική αποτελεσματικότητα των άρθρων 85 ή 86 της Συνθήκης, διευκολύνοντας το σχηματισμό εξαρτώμενων δικτύων διανομής ή την καταχρηστική εκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσεως. 9 Η L'Aigle distribution φρονεί ότι, έστω και ελλείψει κοινοτικής πολιτικής για το βιβλίο, η εκ μέρους της εθνικής ρυθμίσεως ανάθεση της ευθύνης του καθορισμού υποχρεωτικών τιμών των βιβλίων, στο στάδιο του λιανικού εμπορίου, σε ορισμένη κατηγορία επιχειρηματιών αντιβαίνει προς την πρακτική αποτελεσματικότητα των άρθρων 4471

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ 14. 7. 1988 - ΥΠΟΘΕΣΗ 254/87 85 και 86 της Συνθήκης, κατά το μέτρο που η ρύθμιση αυτή δεν εμποδίζει την αντίθετη προς τον ανταγωνισμό συμπεριφορά των τελευταίων. 10 Σχετικώς, πρέπει να υπομνηστεί ότι, κατά πάγια νομολογία του Δικαστηρίου ( βλέπε τελευταία την απόφαση της 1ης Οκτωβρίου 1987, υποθ. 311/85, Vereniging van Vlaamse Reisbureaus, Συλλογή 1987, σ. 3801 ), τα κράτη μέλη οφείλουν να απέχουν από τη λήψη ή τη διατήρηση σε ισχύ μέτρων που είναι ικανά να αναιρέσουν την πρακτική αποτελεσματικότητα των διατάξεων περί ανταγωνισμού που ισχύουν για τις επιχειρήσεις, ιδίως επιβάλλοντας ή ευνοώντας συμπράξεις αντίθετες προς το άρθρο 85 της Συνθήκης ή ενισχύοντας τα αποτελέσματα των συμπράξεων αυτών. 11 Όσον αφορά τον προσαπτόμενο σχηματισμό εξαρτωμένων δικτύων διανομής, πρέπει να υπομνηστεί ότι το Δικαστήριο, με την προαναφερθείσα απόφαση της 10ης Ιανουαρίου 1985, παρατήρησε ότι μια νομοθεσία όπως η τότε ισχύουσα στη Γαλλία δεν επιδίωκε να επιβάλει τη σύναψη συμφωνιών μεταξύ εκδοτών και λιανοπωλητών ή άλλες συμπεριφορές μεταξύ των προβλεπομένων στο άρθρο 85, παράγραφος 1, της Συνθήκης, αλλά απαιτούσε από τους εκδότες ή εισαγωγείς να καθορίζουν μονομερώς, δυνάμει νομικής υποχρεώσεως, τις τιμές λιανικής πωλήσεως. Το Δικαστήριο, επομένως, έκρινε ότι, ελλείψει κοινοτικής πολιτικής ανταγωνισμού σχετικά με τα αμιγώς εθνικά συστήματα ή πρακτικές στον τομέα του βιβλίου, οι υποχρεώσεις των κρατών μελών που απορρέουν από το άρθρο 5, σε συνδυασμό με τα άρθρα 3, στοιχείο στ), και 85 της Συνθήκης, δεν είναι επαρκώς προσδιορισμένες, ώστε να απαγορεύεται σ' αυτά να θεσπίζουν τέτοια νομοθετικά μέτρα, υπό τον όρον ότι τα νομοθετικά αυτά μέτρα δεν παραβιάζουν τις λοιπές ειδικές διατάξεις της Συνθήκης και ιδίως εκείνες που αφορούν την ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων. 12 Η κρίση αυτή δεν επηρεάζεται από την τροποποίηση της γαλλικής ρύθμισης που έγινε το 1985. Είναι αληθές ότι, βάσει του άρθρου 1, έκτο εδάφιο, του νόμου της 10ης Αυγούστου 1981, όπως τροποποιήθηκε με τον προαναφερθέντα νόμο της 13ης Μαΐου 1985, κάθε εισαγωγέας είναι καταρχήν ελεύθερος να καθορίζει, για τα εκδιδόμενα στη Γαλλία βιβλία τα οποία εισάγει από άλλο κράτος μέλος, τιμή πωλήσεως προς το κοινό που μπορεί να αφίσταται της τιμής που έχες καθορίσει ο γάλλος εκδότης. Αυτή η παρεχόμενη στους εισαγωγείς ελευθερία δεν μπορεί, ωστόσο, να θεωρηθεί ως κρατικό μέτρο έχον ως σκοπό ή ως αποτέλεσμα να επιβάλει ή να ευνοήσει συμπράξεις αντίθετες προς το άρθρο 85 της Συνθήκης ή να ενισχύσει τα αποτελέσματα τους. Πράγματι, η προαναφερθείσα διάταξη θέτει τους εισαγωγείς σε ίση μοίρα με τους εκδότες, ως προς την ευχέρεια ελεύθερου καθορισμού της τιμής λιανικής πωλήσεως, και θα έπρεπε, επομένως, να έχει ως συνέπεια, την ένταση του ανταγωνισμού στον τομέα του βιβλίου. 4472

SYNDICAT DES LIBRAIRES DE NORMANDIE / L'AIGLE DISTRIBUTION 13 Ως προς τις αιτιάσεις που προβάλλει η L'Aigle distribution σχετικά με την επιλήψιμη συμπεριφορά των γάλλων εκδοτών από πλευράς του άρθρου 85 της Συνθήκης, πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται για πραγματικό ζήτημα, η εκτίμηση του οποίου εναπόκειται, στο πλαίσιο της διαδικασίας προδικαστικής εκδόσεως αποφάσεως, στο παραπέμπον δικαστήριο. 14 Όσον αφορά το κατά πόσον μια ρύθμιση όπως η εκτιθέμενη από το εθνικό δικαστήριο είναι ή όχι σύμφωνη προς το άρθρο 86 της Συνθήκης, αρκεί να σημειωθεί ότι το γεγονός και μόνον ότι μια κατηγορία επιχειρηματιών υποχρεούται να καθορίζει τις τιμές λιανικής πωλήσεως των εμπορευμάτων που παράγει ή εισάγει δεν αρκεί για να τους προσδώσει δεσπόζουσα θέση, εφόσον η νομοθεσία αυτή ουδόλως προσβάλλει την ελευθερία καθενός από τους επιχειρηματίες αυτούς να αποφασίζει ανεξαρτήτως για το ύψος αυτών των τιμών. Πρέπει να προστεθεί ότι η διάταξη περί παραπομπής δεν αφήνει να διαφανεί κανένα στοιχείο αναγόμενο σε τυχόν καταχρηστική εκμετάλλευση τέτοιας δεσπόζουσας θέσης και προκύπτον από αιτιώδη συνάφεια μεταξύ της συμπεριφοράς των επιχειρηματιών και της υπό κρίση ρύθμισης. 15 Επομένως, στα ερωτήματα που υπέβαλε το Tribunal de grande instance του Alençon πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι, στο παρόν στάδιο εξελίξεως του κοινοτικού δικαίου, το άρθρο 5, δεύτερο εδάφιο, σε συνδυασμό προς τα άρθρα 3, στοιχείο στ ), 85 και 86 της Συνθήκης, δεν απαγορεύει στα κράτη μέλη να θεσπίζουν νομοθεσία κατά την οποία η τιμή λιανικής πωλήσεως των βιβλίων πρέπει να καθορίζεται από τον εκδότη ή τον εισαγωγέα του βιβλίου και επιβάλλεται σε όλους τους λιανοπωλητές, υπό τον όρον ότι η νομοθεσία αυτή τηρεί τις λοιπές ειδικές διατάξεις της Συνθήκης, και ιδίως εκείνες που αφορούν την ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων. 16 Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν η γαλλική κυβέρνηση και η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, οι οποίες κατέθεσαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, δεν αποδίδονται. Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης το χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου, σ' αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. 4473

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ 14. 7. 1988 - ΥΠΟΘΕΣΗ 254/87 Για τους λόγους αυτούς ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (τρίτο τμήμα), κρίνοντας επί των προδικαστικών ερωτημάτων που του υπέβαλε με διάταξη της 5ης Αυγούστου 1987 το Tribunal de grande instance του Alençon, αποφαίνεται:, 5,, µ 3, ), 85 86, µ µ µ ß ß ß ß ß, µ, µ µ. Moitinho de Almeida Everling Galmot Δημοσιεύτηκε σε δημόσια συνεδρίαση στο Λουξεμβούργο στις 14 Ιουλίου 1988. Ο γραμματέας J.-G. Giraud Ο πρόεδρος του τρίτου τμήματος J. C. Moitinho de Almeida 4474