ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Q ΠΡOΛΟΓΟΣ... 9 Θλιβερή η εικόνα της Αθήνας... 11 Η ζωή στην ελεύθερη Αθήνα... 15 Η επιλογή του Όθωνα... 20 Το ταξίδι προς την Ελλάδα... 23 Η καταδίκη του Κολοκοτρώνη... 29 Δύσκολα και άλυτα προβλήματα... 34 Η ίδρυση της αστυνομίας... 37 Το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο... 41 Τα σπίτια των ομογενών... 46 Η οδός Πανεπιστημίου... εξοχή... 51 Το σπίτι του Μακρυγιάννη... 53 Και ληστείες πλουσίων... 57 Οι παλιές αθηναϊκές οικογένειες... 59 Η Αθήνα πρωτεύουσα... 64 Τα πρώτα ξενοδοχεία... 68 Ακρίβεια στην αγορά... 73 Ο βασιλιάς στην Αθήνα... 82 Η Αυλή του Όθωνα... 86 Ο πρώτος δήμαρχος... 88 Η ενηλικίωση του Όθωνα... 92 Η άφιξη του Λουδοβίκου... 96
8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ο γάμος του Όθωνα... 102 Ένα ιατρικό σκάνδαλο... 107 Η Αμαλία στην Αθήνα... 111 Ο πρώτος χορός στο παλάτι... 115 Η Αμαλία και οι Αθηναίες... 118 Χαρτοπαίγνια και πορνεία... 123 Ύμνοι για την Αμαλία... 125 Οι Κυρίες της Αυλής... 128 Το πρώτο πανεπιστήμιο... 136 Ο Τύπος και οι Βαυαροί... 141 Η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843... 144 Η αθηναϊκή ζωή... 148 Τα πρώτα θέατρα... 150 Το κτήριο των ανακτόρων... 162 Ο Βασιλικός Κήπος... 166 Ο Πύργος της Βασιλίσσης... 171 Άλλα δημόσια κτήρια... 175 Η πόλη μεγαλώνει... 182 Τα πρώτα διόδια... 185 Η επιδημία χολέρας... 192 Απαγορεύεται το κάπνισμα... 200 Η εθνική συλλογή νομισμάτων... 207 Η Σταρ Ελλάς του 1858... 209 Οι ξένοι περιηγητές για την Αθήνα... 213 Η γαλλική μόδα θριαμβεύει... 218 Οι αυλές με τις κληματαριές... 221 Η έξωση του Όθωνα... 224 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 233 ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙΡΟΦΥΛΑ... 235
Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Q Οι σελίδες αυτού του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας είναι αφιερωμένες σε όσους αγαπούν την Αθήνα, παρά τα άθλια χάλια της. Είναι αφιερωμένες σε όσους γεννήθηκαν στην Αθήνα, αλλά και σε όσους άφησαν τις ιδιαίτερες πατρίδες τους για να εγκατασταθούν σ αυτή την πόλη που κάποιος από τους αείμνηστους πολιτικούς του 20ού αιώνα την είχε αποκαλέσει, δικαίως, «φρενοκομείο» εδώ και κάμποσα χρόνια, πόσο μάλλον τώρα που είναι ακόμη χειρότερη. Και όμως, αυτή η παράδοξη πόλη, και από το 1834 πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, υπήρξε από τα πρώτα της χρόνια ιδιαίτερα ελκυστική, και δεν είναι λίγοι εκείνοι που όχι μόνο την τραγούδησαν, αλλά και την εξύμνησαν με ένα ανεξήγητο πάθος. Η Αθήνα ξεκίνησε ως πρωτεύουσα με πολλές δυσκολίες, ύστερα από αιώνες σκλαβιάς, αλλά μπόρεσε να γίνει μια πόλη αξιοθαύμαστη μέσα στα πρώτα πενήντα περίπου χρόνια της, που περιλαμβάνουν και την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα και της Αμαλίας. Τότε έγινε ένα σωστό ξεκίνημα, και η Αθήνα δεν άργησε να διεκδικήσει μια καλή θέση ανάμεσα σε πολλές ωραίες πόλεις της Ευρώπης. Ήταν μια πόλη με αξιόλογα κτήρια, με πρωτοποριακές για κείνα τα χρόνια εστίες πρασίνου, με ζωηρή θεατρική και καλλιτεχνική γενικά κίνηση, με πολλές γωνιές που δημιουργούν το θαυμαστό τόξο του πολιτισμού που διεκδικεί κάθε τόπος, και περισσότερο ο λαός του.
10 Η ΑΘΗΝΑ ΣΤΟΥ ΟΘΩΝΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ Αυτά τα πρώτα βήματα της Αθήνας περιγράφονται στις σελίδες που ακολουθούν, με όσες λεπτομέρειες μπορούσαν να συγκεντρωθούν έπειτα από έρευνα σε πολλές πηγές και βιβλία Ελλήνων ιστορικών, αλλά και στις δημοσιευμένες εντυπώσεις ξένων περιηγητών που τότε επισκέφτηκαν την πόλη. Στα χρόνια που ζούμε βέβαια, πολλά απ όσα θα διαβάσει ο αναγνώστης προκαλούν όχι μόνο απορίες, αλλά και μια δυσπιστία ίσως για το αν έτσι ήταν πράγματι η Αθήνα εκείνης της περιόδου. Και όμως, αυτή είναι η μεγάλη Αλήθεια για την πόλη που κατοικούμε σήμερα. Μια αλήθεια κάπως πικρή, γιατί κάποιοι σίγουρα φταίνε που έφτασε στο σημερινό της χάλι... Άνοιξη του 2010
Θ Λ Ι Β Ε Ρ Η Η Ε Ι Κ Ο Ν Α Τ Η Σ Α Θ Η Ν Α Σ Q Διαβάζοντας τα κείμενα ξένων περιηγητών και Ελλήνων ιστορικών για την πόλη της Αθήνας στου Όθωνα τα χρόνια, με πολλή δυσκολία μπορείς να καταλάβεις όλα όσα συνέβαιναν εκείνη την εποχή στη νέα τότε πρωτεύουσα. Ακόμη πιο δύσκολο είναι να συγκρίνεις τα όσα ζούμε σήμερα στην Αθήνα μ εκείνα που έζησαν οι κάτοικοι αυτής της πόλης, που ξεκίνησε τότε κυριολεκτικά από το μηδέν και από το τίποτα. Πώς να κάνεις συγκρίσεις χωρίς να συγκλονιστείς, όταν σήμερα μένεις σε μια πόλη με 3-4 εκατομμύρια κατοίκους, και σ αυτή την ίδια πόλη, όταν έγινε πρωτεύουσα, δεν υπήρχαν περισσότερες από 5-6 χιλιάδες ταλαιπωρημένες ψυχές; Πώς να συγκρίνεις το σήμερα με το τότε, όταν τώρα στους δρόμους της Αθήνας κυκλοφορούν εκατομμύρια αυτοκίνητα, ενώ όταν έγινε πρωτεύουσα δεν κυκλοφορούσε ούτε ένα δίτροχο κάρο! Πώς να συγκρίνεις τα σημερινά πολυώροφα κτήρια-μεγαθήρια, που έπνιξαν το κέντρο, όλες τις συνοικίες και τα προάστια ακόμη της Αθήνας, με τα λίγα μικρά σπίτια που είχαν απομείνει όρθια ανάμεσα στα αρχαία, αλλά και εκείνα της εποχής της Τουρκοκρατίας, ερείπια, όσα δηλαδή διασώθηκαν από τους αγώνες τους σκληρούς για την απόκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας; Σίγουρα όλ αυτά μοιάζουν μ ένα παραμύθι. Και όμως δεν είναι παρά μια σκληρή πραγματικότητα. Οι δυσκολίες βέβαια ξεκίνησαν από το ότι η Ελλάδα επί
12 Η ΑΘΗΝΑ ΣΤΟΥ ΟΘΩΝΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ 400 περίπου χρόνια είχε γνωρίσει μια τουρκική κατοχή με δυνάστες που είχαν δείξει όχι μόνο σκληρή, αλλά κι απάνθρωπη πολλές φορές, στάση απέναντι σ ένα λαό σκλαβωμένο. Κι ακόμη η Ελλάδα κι οι Έλληνες, δεν πρέπει να το ξεχνάμε, είχανε ζήσει κι έναν οκταετή αδιάκοπο και εξοντωτικό πόλεμο με την Επανάσταση του 1821. Πολλές από τις παλιές αθηναϊκές οικογένειες με την πάροδο του χρόνου είχαν εκλείψει. Κανείς όμως δεν λησμονούσε ότι η Αθήνα είχε δώσει στο Βυζάντιο δύο αυτοκράτειρες, την Ειρήνη την Αθηναία το 769 μ.χ. και την ανιψιά της Θεοφανώ το 811 μ.χ., όπως και ότι πριν από τις δύο αυτές βασίλισσες του Βυζαντίου μια άλλη Αθηναία, η Αθηναΐς, που πήρε το όνομα Ευδοκία, έγινε μια μέρα αυτοκράτειρα στην Κωνσταντινούπολη. Οι νεότεροι είχαν διαβάσει ότι η ωραία εκείνη Αθηναία, που ήταν κόρη του σοφιστή Λεόντιου Ηράκλειτου κι είχε γεννηθεί το 402 μ.χ., παντρεύτηκε κάποτε το Θεοδόσιο Β και ανακηρύχθηκε Αυγούστα το 423 μ.χ. Τι μεγαλεία εκείνα τα χρόνια, που είχαν όμως περάσει κι είχαν έρθει δίσεκτοι καιροί. Είχε έρθει ο Τούρκος κατακτητής, που δεν άφηνε πίσω του τίποτα. Η καταστροφή κι η λεηλασία ήταν αυτό που ζητούσε. Έτσι η Αθήνα πέρασε μεγάλες δυσκολίες. Έζησε πολλές επιδρομές κι ερημώσεις, με τη μεγαλύτερη να κρατάει τρία ολόκληρα χρόνια, όταν το Σεπτέμβρη του 1687 ο περιβόητος Ενετός Φραγκίσκος Μοροζίνι έφτασε στον Πειραιά κι έγινε δεκτός ως σωτήρας από τους Αθηναίους, που ήταν σκλαβωμένοι από το 1456 στους Τούρκους. Τότε όμως ήταν που προκλήθηκαν οι πιο πολλές καταστροφές στον Παρθενώνα, γιατί οι Τούρκοι κλείστηκαν στην Ακρόπολη κι ο Μοροζίνι τη βομβάρδισε για να τους διώξει. Ο Ενετός κατακτητής όμως έπειτα από λίγους μήνες έφυγε, κι άφησε πάλι την Αθήνα στα χέρια των Τούρκων. Πολλές αθηναϊκές οικογένειες είχαν φύγει, ζητώντας να
ΘΛΙΒΕΡΗ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 13 Η Αθήνα, στο ξεκίνημά της ως πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους το 1843, ήταν μια πόλη έρημη, μια πόλη θλιβερή. (Λιθογραφία C. B. Hamilton-Day & Son, 1857, Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών) βρουν καταφύγιο σ άλλους τόπους. Πήγαν άλλοι στην Αίγινα ή τη Σαλαμίνα, κι άλλοι στην Κόρινθο και σ άλλες πόλεις της Πελοποννήσου, φτάνοντας μερικοί μέχρι τη Μονεμβασία και τη Μάνη. Για πολλά χρόνια η Αθήνα έμεινε έρημη. Γιατί λίγες ήταν οι οικογένειες που με το πέρασμα του χρόνου ξαναγύρισαν. Αλλά κι αυτές το μετάνιωσαν μια μέρα, όταν άρχισε να διοικεί την πόλη ο περιβόητος Χατζαλή Χασεκής, που επί είκοσι ολόκληρα χρόνια, από το 1775 μέχρι το 1795, έκανε τη ζωή των λίγων Αθηναίων μαρτυρική. Τότε είχαμε και νέα εγκατάλειψη της πόλης, που κράτησε μάλιστα πολλά χρόνια, ενώ όσοι αποφάσισαν να γυρίσουν α - ναγκάστηκαν και πάλι να φύγουν το 1827, όταν έγινε η ιστορική μάχη στη θέση Ανάλατον, εκεί δηλαδή όπου σήμερα είναι
14 Η ΑΘΗΝΑ ΣΤΟΥ ΟΘΩΝΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ο Άγιος Σώστης στη λεωφόρο Συγγρού, κι ο Τούρκος Κιουταχής διασκόρπισε την ελληνική στρατιά δύο μέρες μετά το θάνατο του Γεωργίου Καραϊσκάκη, που συνέβη την ημέρα της γιορτής του στις 23 Απριλίου 1827. Άδειασε πάλι η Αθήνα για πολύ καιρό. Όλοι οι χριστιανοί είχαν φύγει και στους δρόμους γύριζαν μόνο κάποιοι ρακένδυτοι και πεινασμένοι Τουρκαλβανοί. Χιλιάδες σπίτια ήταν ερείπια. Οι δρόμοι είχαν σκεπαστεί από πέτρες και χώματα. Στην πολιορκία μάλιστα της Ακρόπολης ένα τουρκικό βλήμα κατέστρεψε τη στέγη του Ερεχθείου. Εκεί μέσα ήταν που σκοτώθηκε κι η χήρα του οπλαρχηγού Γκούρα, η Ασήμω, το γένος Λιδωρίκη. Πώς βρέθηκε εκεί; Βρέθηκε εκεί γιατί είχε αναλάβει την αρχηγία του φρουρίου της Ακρόπολης μετά το θάνατο του άντρα της. Μαζί της μάλιστα σκοτώθηκε τότε κι η αδελφή της Κάρμαινα με τις τέσσερις θυγατέρες της. Η εικόνα της Αθήνας ήταν θλιβερή. Ακόμη και στις καλές τότε συνοικίες, όπως ήταν το Ριζόκαστρο, το Αλίκκοκο, το Ροδακιό και το Βρυσάκι, όλες κάτω από την Ακρόπολη, δεν υπήρχε ψυχή. Όλα ήταν έρημα. Οι άρχοντες Αθηναίοι είχαν φύγει. Στη συνοικία του Γοργοπήκου, όπου κι η ωραία βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας που διασώζεται μέχρι τα δικά μας χρόνια, δίπλα στο μητροπολιτικό ναό, ήταν κλειστό το αρχοντικό της οικογενείας των Μπενιζέλων. Ένα άλλο, επίσης αρχοντικό, των γονέων της Αγίας Φιλοθέης, κι αυτό κλειστό. Πιο κάτω, στο σημερινό Μοναστηράκι, ήταν το αρχοντικό της οικογενείας Χαλκοκονδύλη. Στον Άγιο Ελισαίο ήταν επίσης το μέγαρο του άρχοντα Λογοθέτη.