«18ο Αθηναϊκό Φεστιβάλ Λόφου Στρέφη» Συνδιοργάνωση με το Σύλλογο Γειτονιά Από 23 Ιουνίου μέχρι 27 Ιουνίου Αφιέρωμα στον Φρίξο Γαζεπίδη

Όσο με θάβουνε, εγώ θα φυτρώνω Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Περίοδος Γ Τεύχος 81 Ιούνης 2014 ΔΥΟ Φεστιβάλ Καραγκιόζη Επί πέντε μέρες Υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού 3ο Φεστιβάλ Ν. Ιωνίας Από 16 μέχρι 20 Ιουνίου Πεζόδρομος Αγίου Γεωργίου (δίπλα στον σταθμό ΗΣΑΠ) Συνδιοργάνωση με τον Δήμο Νέας Ιωνίας Αφιέρωμα στον Σπύρο Κούζαρο «18ο Αθηναϊκό Φεστιβάλ Λόφου Στρέφη» Συνδιοργάνωση με το Σύλλογο Γειτονιά Από 23 Ιουνίου μέχρι 27 Ιουνίου Αφιέρωμα στον Φρίξο Γαζεπίδη

Καραγκιόζη Επί Έναρξη κάθε βράδυ: ώρα 9 μ. μ. Οι καραγκιοζοπαίχτες και οι συντελεστές που συμμετέχουν, ΔΕΝ ΑΜΕΙΒΟΝΤΑΙ 3ο Φεστιβάλ Ν. Ιωνίας Από Δευτέρα 16 Ιουνίου, μέχρι την Παρασκευή 20 Ιουνίου πεζόδρομος Αγίου Γεωργίου (δίπλα στον σταθμό ΗΣΑΠ) Συνδιοργάνωση με τον Ο.Ν.Α. Δήμου Νέας Ιωνίας Αφιέρωμα στον αείμνηστο καραγκιοζοπαίχτη και ζωγράφο Σπύρο Κούζαρο Κούζαρος (Κούζης) Σπύρος (1913-1992) Γεννήθηκε στην Αθήνα (Κολωνάκι). Κατά τον Δημήτρη Μόλλα, ο Κούζαρος ήταν μαθητής του Ντίνου Θεοδωρόπουλου και «δε χωράει στα όρια μιας περιγραφής, είναι μεγαλύτερος. Ξέρει όλη την ιστορία του ελληνικού Καραγκιόζη και θυμάται και την παραμικρή λεπτομέρεια. Ξέρει όλο το ρεπερτόριο, τον κάθε τεχνίτη και την πραγματική αξία του στην τέχνη μας, ανεξάρτητα από κοινωνικές ή οικονομικές επιτυχίες». Δραστηριοποιήθηκε καλλιτεχνικά κυρίως στην Αθήνα και στην Θήβα. Σύμφωνα με τις διηγήσεις του ίδιου του Κούζαρου, η καριέρα του ξεκίνησε ως εξής: «Πρώτη ανάμιξης με τον τότε εγκατεστημένον μονίμως εις Αθήνας Καραγκιοζοπαίκτην κ. Αντώνιον Μόλλαν. Από πρώτης όψεως παρετήρισα πως η κατάστασις των τότε εμφανιζόμενων παραστάσεων ήτω αρκετά ελιπείς και από όψεως φωτισμού και από έλλιψην εργαλείων. Οπόταν κατόπην παρακολουθήσεως μετά μεγάλου ενδιαφέρωντος επεσήμανα τα εκ πρώτης όψεως χρειζούσης κατασκευής, όπου και μου ήτω δυνατόν να κατασκευάσω. Δεν απέμενε έκτοτε τίποτε άλλο ιμή μόνον η απόφασης του Καραγκιοζοπαίκτου κ. Αν. Μόλλα, Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Τζωρτζ 6 Αθήνα 106 77 Διόρθωση κειμένων: Θωμάς Αθ. Αγραφιώτης Εξώφυλλο: Π. Καπετανίδης ΕΚΔΟΤΗΣ: Πάνος Β. Καπετανίδης Τηλέφωνο: 210 46 16 664 και του Θεατρόνου κ. Ιωάννου Γαληναία». «Παρά τας συνεχείς ενδίξεις εις τους άνω κυρίους δεν επετύνχανα απολύτως τίποτα, διότι ως εμφαίνετε τους έλειπε η εμπιστοσύνη, όπου εντελώς απρόωπτα και όλως τυχέως, εις μίαν παράστασην, όπου εδίδετω εκείνην την ημέραν και κατά την στιγμήν όπου ο Βοηθός του κ. Μόλλα 2

ηθέλησε σύντομα να παρουσιάση, επί σκηνής τον κώστα το πρωτοπαλήκαρο του Κατσαντώνη, περνώντας την φυγούρα, και χωρίς να προσέξη την ανιρτημένην λαμπτήρα, επί του Σαραγίου, κτηπά την λυχνιολαβήν, και το αναπάντεχον επείλθε, αμέσως και με διάρκειαν αρκετών δευτέρων λεπτών, εσχηματίσθη Βολταϊκόν τόξον εκτιφλωτικής εντάσεως και με τον πανικόν των θεατών παρ ολίγον να υπάρξουν δυσάρεστα αποτελέσματα ευτιχώς όμως η άμεσος επέμβασής μου, με την αποκοπήν ολοκλήρου της αναρτήσεως προελήφθη η συνέπεια με την χειρονομίαν μου αυτήν εσταμάτισεν το τόξον, βυθήζωντας πλέον την αίθουσαν στο σκότος αλά μη χάνοντας χρόνον, επροχώρησα ταχύτατα εις την αποκατάστασην της ανωμαλείας και απαναφέρων την κανονικής λειτουργείαν του φωτισμού της αιθούσης. Αυτό ήτο και η αρχή του παντός σχεδόν αμέσως άρχησαν αληλοδιαδόχως οι ερωτήσεις κ. κ. Μόλλα και Γαληναία τη χρειάζεται για το ένα τη χρειάζεται διά το άλλο, μου έδοσαν πλύρη ελευθερία δράσεως και ζητώντας πάντα συμβουλάς τούτο διότι απεδείκνια συνεχώς σωστάς και ακριβείς μετατροπάς». ( ) «Έκτοτε δεν εσταμάτησα να βελτιώνω το θέατρο σκιών παρουσιάζωντας ως η δυνατόν ζώντα και φυσικά τα επί της Οθώνης Φαινόμενα». Αξίζει να σημειωθεί ότι στο παραπάνω κείμενο διατηρήσαμε την πρωτότυπη ορθογραφία του Κούζαρου. Το πρόγραμμα: 3

«18 ο Αθηναϊκό Φεστιβάλ Καραγκιόζη λόφου Στρέφη» Από την Δευτέρα 23 Ιουνίου, μέχρι την Παρασκευή 27 Ιουνίου Συνδιοργάνωση του Σωματείου μας με τον Πολιτιστικό σύλλογο Νεάπολης - Εξαρχείων Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ Αφιέρωμα στον αείμνηστο καραγκιοζοπαίχτη και στιχοπλόκο Φρίξο Γαζεπίδη Φρίξος Γαζεπίδης Τον Κωνσταντινουπολίτη, στην καταγωγή, καραγκιοζοπαίχτη Φρίξο Γαζεπίδη σκιαγραφεί ο Δημήτρης Μόλλας ως εξής: «Ο Φρίξος είναι απ τους καλύτερους σύγχρονους καραγκιοζοπαίχτες. Έχει δικιά του αντίληψη της τέχνης μας- βάζει, δηλαδή, έντονη σφραγίδα της προσωπικότητάς του στη φιγούρα, στο σκηνικό, στην παράσταση. ( ) Ο Φρίξος αγωνίστηκε συντριβόμενος συνεχώς απ την κάμψη του Καραγκιόζη και απ τις υποχρεώσεις προς την πολυμελέστατη οικογένειά του (13 παιδιά!). Εκπροσώπησε την τέχνη μας παρουσιάζοντάς την αξιόπρεπα σε οργανωμένες τουρνέ στο εσωτερικό μα και στις Ηνωμένες Πολιτείες και Καναδά». Συνεργάστηκε τέλος με πολλούς καραγκιοζοπαίχτες, όπως τον Παναγιώτη Μιχόπουλο, τον Δημήτρη Μόλλα και ιδιαίτερα με τον Θανάση Σπυρόπουλο. Το πρόγραμμα: 4

ΝΕΑ Το Σάββατο 26 Απρίλη, βάψαμε το γραφείο του Σωματείου μας. Προηγήθηκε προετοιμασία εργασιών, το πρωινό της Πέμπτης 24 του ίδιου μήνα. Ευχαριστώ θερμά όσους βοήθησαν: τον Στράτο Πασχαλίδη, τον Αντώνη Παντιώρα, τον Νίκο Αλεφραγκή, την Μαρία Κυριαζή και τον Δημήτρη Μπότση. O Πρόεδρος Πάνος Καπετανίδης 5

Συγκρότηση νέας Επιτροπής για τιμητικές συντάξεις Καλλιτεχνών Λογοτεχνών Με απόφαση του Αναπληρωτή Υπουργού Οικονομικών Χρήστου Σταϊκούρα και του Υπουργού Πολιτισμού & Αθλητισμού Πάνου Παναγιωτόπουλου, συγκροτήθηκε η νέα επιτροπή για τις τιμητικές συντάξεις Καλλιτεχνών- Λογοτεχνών. Πρόεδρος ορίστηκε ο Αντώνιος Ρεγκάκος, Ακαδημαϊκός-Καθηγητής Πανεπιστημίου με αναπληρωτή τον Μιχαήλ Τιβέριο, Ακαδημαϊκό-Καθηγητή Πανεπιστημίου. Η επιτροπή θα είναι 9μελής. Ως όγδοο και ένατο μέλος διορίζονται, αναλόγως των οκτώ κατηγοριών: Στην 8η κατηγορία, (Λαϊκοί Καλλιτέχνες, ιδίως Καραγκιοζοπαίχτες, Ξυλογλύπτες και Καλλιτέχνες του κουκλοθέατρου, των μαριονεττών και της παντομίμας), καθήκοντα Εισηγητή στην Επιτροπή, με δικαίωμα ψήφου θα ασκεί ο Πρόεδρος του Σωματείου μας, Καραγκιοζοπαίχτης-ηθοποιός Πάνος Καπετανίδης και η Ανδρουλάκη Μαρία, Μουσικολόγος-Ερευνήτρια του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών. Ο Πρόεδρος της Επιτροπής Αντώνης Ρεγκάκος, σπούδασε κλασική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Freiburg. Έχει διδάξει στα Πανεπιστήμια της Βιέννης και του Freiburg και από το 1997, είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα, ανήκουν ο Όμηρος, η ιστοριογραφία και η ελληνιστική ποίηση και έχει γράψει, ανάμεσα στα άλλα, «Το χαμόγελο του Αχιλλέα: Ζητήματα αφήγησης και ποιητικής στα ομηρικά έπη» και το «Επινοώντας το παρελθόν. Γέννηση και ακμή της ιστοριογραφικής αφήγησης στην κλασική αρχαιότητα» (Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών 2011). Από το 2006, διευθύνει το τμήμα Γλωσσολογίας του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας στην Θεσσαλονίκη. Από τον Νοέμβριο του 2011, είναι Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, στην έδρα της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, στην Τάξη των Γραμμάτων και Τεχνών. Την Τρίτη 27 Μαΐου, έγινε η πρώτη συνεδρίαση γνωριμίας της νέας σύνθεσης της επιτροπής, στην οποία συζητήθηκαν διαδικαστικά θέματα και ορίστηκαν ημερομηνίες για εξέταση αιτημάτων παρελθόντων ετών. Μέχρι και το 2013, δεν υπάρχουν αιτήματα καραγκιοζοπαιχτών. 6

Κακά νέα «ΕΦΥΓΕ» Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ «Έφυγε», αιφνιδίως, από τη ζωή, την Τετάρτη 28 Μαΐου 2014, ένας δικός μας άνθρωπος, ο λάτρης του Θεάτρου Σκιών και αγαπητός σε όλους μας, Σωτήρης Αναγνωστόπουλος, σε ηλικία μόλις 59 ετών. Είχε εισαχθεί, εκτάκτως, μια μέρα πριν, στο Παναρκαδικό Νοσοκομείο. Η κηδεία του έγινε την Πέμπτη, 29 του μηνός. Ο Σωτήρης ασχολούνταν, επί πολλά χρόνια, με την τέχνη του Καραγκιόζη, είτε ως φανατικός θεατής και βοηθός παλιών και νεότερων καραγκιοζοπαιχτών (κατά κύριο λόγο, στην Τρίπολη και στο θέατρο του Πολύβιου), είτε ερασιτεχνικά, ως καραγκιοζοπαίχτης. Πριν από 2 χρόνια, είχε παρουσιάσει τον πρόλογο «Ο Καραγκιόζης Τυφλός», στις 6 Ιουνίου 2012, στο Πρώτο Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας, που διοργάνωσε το Πανελλήνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών. Πριν από ένα χρόνο, επίσης, στις 29 Ιουνίου 2013, είχε παρουσιάσει και τον πρόλογο «Το Κυνήγι του Καραγκιόζη», στο 17ο Φεστιβάλ Καραγκιόζη του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών, στο Λόφο του Στρέφη. Ήτανε μέλος του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών και συμμετείχε, τακτικά, στις ετήσιες Γενικές Συνελεύσεις του. Ο πρόεδρος, το Διοικητικό Συμβούλιο και το Καλλιτεχνικό Συμβούλιο του Σωματείου, εκφράζουν τα θερμά τους συλλυπητήρια! Καλό ταξίδι και καλόν Παράδεισο, αξέχαστε Σωτήρη! Θα σε θυμόμαστε όλοι μας, για τη μεγάλη και άδολη αγάπη σου για τον «ξυπόλυτο»... 7

Οι «Αναμνήσεις» του Βάγγου Εξι χρόνια μετά το θάνατό του Ήταν 25 Ιούνη του 2008, όταν ο μεγάλος μάστορας και δάσκαλος της τέχνης του Θεάτρου Σκιών «Βάγγος» (κατά κόσμον, Ευάγγελος Κορφιάτης) έφυγε από κοντά μας. Μας άφησε μεγάλη παρακαταθήκη. Τα λόγια του, τις διδαχές του, το άφταστο παίξιμό του, τις θύμισες από τις παραστάσεις του (που σώθηκαν σε εικόνα και ήχο), το νοικοκυριό της σκηνής, τα ζωγραφικά ή σκαλιστικά του έργα, τις αναμνήσεις Έξι χρόνια μετά το θάνατό του, με την παραίνεσή μου και την ενεργή συμπαράσταση του σκηνοθέτη του «Δραπέτη» Λευτέρη Ξανθόπουλου, η κόρη του Λίτσα, μου εμπιστεύτηκε το υλικό που ο ίδιος ο Βάγγος επιθυμούσε, διακαώς, να κάνει βιβλίο. Ένα βιβλίο που έμεινε ανολοκλήρωτο, απλωμένο σε ντοσιέ με σημειώσεις, δακτυλογραφημένα από τον ίδιο κείμενα, μαγνητοφωνημένες (κάποιες απομαγνητοφωνημένες) αφηγήσεις, αυτοβιογραφικές λεπτομέρειες, τεχνικές αναλύσεις, ιστορικές αναφορές και τεκμηριώσεις. Φιλοδοξούμε όλοι μαζί, αυτό το υπάρχον υλικό να το συναρμολογήσουμε, μαζί με ό,τι υλικό μπορούμε να συγκεντρώσουμε από φιγούρες, σκηνικά, καθώς και ό,τι άλλο οπτικοακουστικό απαιτείται για να ολοκληρώσουμε τις «Αναμνήσεις» του μεγάλου μάστορα και να το εκδώσουμε, ώστε να τιμήσουμε και να διατηρήσουμε τη μνήμη του και για τις υπόλοιπες γενιές. Έξι χρόνια μετά τη φυγή του από τα εγκόσμια, θα δει, για πρώτη φορά, το φως της δημοσιότητας ένα απόσπασμα από αυτές τις «Αναμνήσεις» του μεγάλου αυτού καλλιτέχνη, που είχα την ευτυχία να γνωρίσω από πολύ κοντά, να πάρω τη δάδα της τέχνης, να συνεργαστώ μαζί του. Πάνος Καπετανίδης... ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ Όταν θεραπεύτηκα από την επιδημία του δάγκειου (Σ.Σ. μετά το θάνατο της μάνας) και αφού πια ο πατέρας μου δεν με έπαιρνε μαζί του στο εργοστάσιο, άρχισα σιγά-σιγά να βγαίνω, να παίζω με τα παιδιά της γειτονιάς. Απέναντι στο σπίτι μου, υπήρχε ένα μεγάλο ψιλικατζίδικο. Κάθε πρωί, κρέμαγε στις εξώπορτες, αλλά και σε διάφορα ταμπλό, δεξιά και αριστερά, σχέδια με φιγούρες του Θεάτρου Σκιών, καραγκιόζηδες και 8

βιβλιαράκια με παραστάσεις του καραγκιόζη. Εκεί, πριν πάω για το παιχνίδι, έπαιρνα το πρώτο βάπτισμα με τις φιγούρες του Θεάτρου Σκιών. Καθόμουν τόσες ώρες σε σημείο που αναγκαζότανε να βγαίνει να με διώχνει, γιατί βαριότανε να με βλέπει. Αυτό το ψιλικατζίδικο ήτανε και σημείο συνάντησης με τους παιδικούς φίλους και κάναμε συμβούλια, όταν είχαμε κάποιο πενηνταράκι, ποιο σχέδιο θα πάρουμε για να το κάνουμε φιγούρες. Μετά από αυτά, αν αγοράζαμε κάτι, άρχιζαν τα διάφορα παιχνίδια. Οι πρώτοι μου φίλοι ήταν δύο πρώτα μου εξαδέλφια. Ο Κώστας και ο Γιάννης, περίπου συνομήλικοί μου και τα άλλα παιδιά της γειτονιάς. Εκείνη την εποχή όλα τα παιδιά, εκτός από τα κλασικά παιχνίδια, το κρυφτό, το κυνηγητό, το τόπι έπαιρναν αυτά τα σχέδια, τα κόλλαγαν πάνω σε χαρτόνια, τα ψαλίδιζαν γύρωγύρω, τα μοντάρανε, και με αυτές τις φιγούρες, έκαναν τις παιδικές παραστάσεις τους. Τότε, όλα τα σπίτια είχαν αυλές. Τα παιδιά, λοιπόν, έστηναν τη σκηνή τους, ή σε κάποια γωνία της αυλής, ή κάτω από κάποιο τραπέζι. Έβαζαν στα μπροστινά πόδια του τραπεζιού το πανί και κάποια λάμπα πετρελαίου, ή κάποιο λυχνάρι, ή ακόμη και κεράκια. Κάτω από το τραπέζι λοιπόν, στριμωγμένοι, διάβαζαν τα βιβλιαράκια με τις παραστάσεις του Καραγκιόζη. Τέτοιες παιδικές παραστάσεις που ήταν το παιχνίδι μας, είχα παρακολουθήσει και εγώ δυο-τρεις φορές, ίσως και περισσότερες. Όμως, η πρώτη φορά που είδα Θέατρο Σκιών από επαγγελματίες καραγκιοζοπαίχτες σε μεγάλο Θέατρο Σκιών, έγινε κάτω από μία περίεργη συγκυρία. Ένα βράδυ, περιμένοντας τον πατέρα μου στην ταβέρνα του Αιμαμύτη (που ήτανε στην οδό Υμηττού, απέναντι στο μηχανοστάσιο των Σ.Π.Α.Π. Σιδηρόδρομο Πειραιώς, Αθηνών, Πελοποννήσου, σήμερα Ο.Σ.Ε.), έπαιζα σ' ένα σκάμμα, που 9

'χαν ανοίξει, για να περάσουν σωλήνες του νερού. Ήτανε ένα δρομάκι στενό στο σημείο αυτό, που είχαν ανοίξει το σκάμμα, εγώ πηγαινοερχόμουνα σ' αυτό, κάνοντας το τρενάκι. Σε κάποιο σημείο, σ' ένα σπίτι μπροστά, καθότανε μία κοπέλα, πλάι στην εξώπορτά της, (πρέπει να ήταν άνοιξη), είχε αρχίσει να σουρουπώνει. Κάποια στιγμή μου λέει η κοπέλα: Γιατί δεν πας στο σπίτι σου τέτοια ώρα; Θα σε ζητάει η μάνα σου. Δεν έχω μάνα, πέθανε, της λέω. Τι κάνεις εδώ; Περιμένω τον πατέρα μου να πάμε να φάμε. Έρχεσαι να σε φιλοξενήσω, σαν παιδί μου, μου είπε; Έρχομαι της λέω, αλλά να ρωτήσω τον πατέρα μου. Εκείνη τη στιγμή, φάνηκε και ο πατέρας, έτρεξα και του είπα ότι η κυρία αυτή θέλει να με πάρει κοντά της. Ο πατέρας μου την πλησίασε, συστηθήκανε, του πρόσφερε κάθισμα, νομίζω και καφέ, και αλλάξανε λίγες κουβέντες. Αφού τελείωσαν την κουβέντα τους, ο πατέρας μου με ρώτησε. Θέλεις να μείνεις μαζί με την κυρία Μαρίκα; Θέλω, του είπα, μ' άφησε κι έφυγε. Έτσι, άκουσα και το όνομα της ψυχομάνας, για πρώτη φορά. Όταν έφυγε ο πατέρας μου, η Μαρίκα μ' έβαλε μες το σπίτι, έβαλε τη σκάφη και μ' έκανε μπάνιο. Σε λίγο, ήρθε και ο άνδρας της. Τον έλεγαν Νίκο. Με καλοδέχτηκε, φάγαμε όλοι μαζί. Για μένα, ήταν μια χαρούμενη μέρα. Χαρούμενοι πρέπει να ήταν η Μαρίκα και ο Νίκος, γιατί συνεχώς με πείραζαν και γελούσαν, κάπως έτσι πέρασε το πρώτο βράδυ. Την άλλη μέρα, η Μαρίκα με πήρε από το χέρι και πήγαμε στα καταστήματα της γειτονιάς, μου αγόρασε παπούτσια, ρούχα και ό,τι χρειαζότανε για να ντυθεί ένα παιδί της ηλικίας μου. Ήμουν τόσο όμορφα ντυμένος, ήταν η πρώτη μέρα μετά το θάνατο της μητέρας μου, που ένοιωθα ευτυχισμένος και χαρούμενος. Όπως χαρούμενες περνούσαν οι μέρες και οι βδομάδες. Άρχισε να καλοκαιριάζει. Ο κόσμος άρχισε να κατεβαίνει στους περίπατους, που ήταν τότε το Νέο Φάληρο και το Πασαλιμάνι. Για το Φάληρο, θα μιλήσω αργότερα. 10

Κάποια μέρα, προφανώς Κυριακή, γιατί ο Νίκος δεν δούλευε, ήταν όλη την ημέρα στο σπίτι, το απόγευμα με πήραν να κατεβούμε βόλτα στο Πασαλιμάνι. Περπατώντας, βρεθήκαμε μπροστά σ' έναν Καραγκιόζη. Το 1928, στον Πειραιά υπήρχαν δύο μεγάλα μόνιμα θερινά Θέατρα Σκιών. Αυτά ήταν του Γιάννη του Μώρου και του Θανάση του Δεδούσαρου. Ο περίπατος μας έβγαλε στο Θέατρο Σκιών του Θανάση Δεδούσαρου. Το θέατρο αυτό ήτανε στην Ακτή Μουτσοπούλου, απέναντι στο Λεμβαρχείο ή στον Όμιλο Αιρετών, σήμερα, στο κτήμα αυτό, βρίσκεται μια κλινική που λέγεται Λευκός Σταυρός. Μετά το θάνατο του Θανάση Δεδούσαρου, στο θεατράκι του Λεμβαρχείου αρχίζει τη σταδιοδρομία του ο Χρήστος Χαρίδημος. Για τον Χαρίδημο, θα μιλήσω εκτενέστερα, από την εποχή πια που τον γνωρίζω προσωπικά, ο οποίος με βοήθησε πάρα πολύ. Κοντοστάθηκα εγώ και θαύμαζα τις ρεκλάμες του Καραγκιόζη. Το κατάλαβε ο Νίκος. Δεν ξέρω αν ήθελε να πάμε κάπου αλλού, όμως μπήκαμε στον Καραγκιόζη. Ο ενθουσιασμός μου ήταν απερίγραπτος. Μπορώ να πω ότι όλη τη νύχτα, έβλεπα σαν όνειρο αυτή την παράσταση. Εγώ, μέχρι τότε, Καραγκιόζη είχα δει από τα παιδιά της γειτονιάς. Αλλά Καραγκιόζη σε μόνιμο θέατρο από μεγάλο καραγκιοζοπαίχτη, από επαγγελματία, ήταν η πρώτη φορά που άκουγα τον Θανάση τον Δεδούσαρο. Σε μία άλλη βόλτα στο Πασαλιμάνι βρεθήκαμε πάλι μπροστά στο θέατρο του Δεδούσαρου, εγώ νόμιζα ότι θα μπούμε μέσα. Με πλησίασε ο Νίκος, με χάιδεψε στο κεφάλι και μου είπε: «Βαγγελάκη, απόψε θα πάμε σ' ένα άλλο Θέατρο Σκιών». Συνεχίζοντας, λοιπόν, τον περίπατό μας, προσπεράσαμε το θέατρο του Δεδούσαρου και κάποια στιγμή άκουσα τον Νίκο να λέει, φτάσαμε στον Καραγκιόζη. Είμαστε στην Φρεατίδα. Κατεβήκαμε μια σκάλα, ήταν απλωμένα καθίσματα, γεμάτα κόσμο, πήρε τα εισιτήρια, όμως πρέπει να πω ότι τότε δεν υπήρχαν ακόμη εισιτήρια σφραγισμένα, δεν υπήρχε δηλαδή επόπτης δημοσίων θεαμάτων. Πλήρωνε ο κόσμος, έπαιρνε ένα χαρτί, ένα μπιλιέτο και έδιναν και ένα λουκούμι κατ' άτομο. Πολύ αργότερα, άρχισαν να σφραγίζονται τα εισιτήρια και να εισπράττει φόρο δημοσίων θεαμάτων το κράτος. 11

Η παράσταση ήταν καταπληκτική. Θυμάμαι εκείνη τη βροντώδη φωνή του Γιάννη του Μώρου. Πολλές φορές, άμα φυσούσε νοτιάς, ακουγόταν η φωνή του ακόμα και στο Πασαλιμάνι. Η παράσταση ήταν καταπληκτική. Φύγαμε και ήμουν πάρα πολύ ευχαριστημένος. Εκείνο που θυμάμαι από την παράσταση του Γιάννη του Μώρου, είναι μια σκηνή που γινόταν σχεδόν στο τέλος της παράστασης. Μία μονομαχία μεταξύ ενός Έλληνα οπλαρχηγού και ενός Τούρκου μαύρου-αράπη. Η μονομαχία αυτή έχει μείνει στη μνήμη μου ολοζώντανη. Σήμερα πια, φτασμένος παίχτης, αναρωτιέμαι αν όποτε κάνω μία τέτοια μονομαχία, συγκινεί τόσο τα παιδιά αλλά και τους μεγάλους, όσο συγκινήθηκα εγώ εκείνη την εποχή. Ορισμένες σκηνές, όπως για παράδειγμα η μονομαχία, παραμένουν στη φαντασία των παιδιών αναλλοίωτες. Ιδιαίτερα όταν οι σκηνές αυτές είναι πατριωτικού περιεχομένου, τα παιδιά ταυτίζονται με τον ήρωα, το νικητή. Κάπως έτσι, ταυτίστηκα και εγώ παιδί, όταν πρωτοείδα Καραγκιόζη και η σκηνή αυτή δεν φεύγει από το μυαλό μου. Αυτές οι δύο παραστάσεις σημάδεψαν τη ζωή μου. Ένοιωθα περιέργεια, θα έλεγα την ανάγκη να βρεθώ μέσα στη σκηνή, να δω πώς κινούνται αυτά τα ανθρωπάκια. Φεύγοντας από το θέατρο μέχρι να φτάσουμε στο σπίτι μας η Μαρίκα με ρωτούσε διαρκώς, τι παιχνίδια θέλεις να σου παίρνω, Βαγγελάκη. Της έλεγα, να μου πάρεις σχέδια του Καραγκιόζη. Τα έπαιρνε, τα κόλλαγε σε διάφορα χαρτόνια, τα έκοβε και αυτό ήτανε το παιχνίδι μου. Φτάσαμε στο σπίτι, φάγαμε και πέφτοντας να κοιμηθώ, ήλπιζα ότι αυτοί οι περίπατοι θα επαναληφθούν. Δυστυχώς όμως, δεν έγιναν ποτέ.. 12

1932-1933 Οκτώβριος, ίσως και Νοέμβριος. Πρέπει να ήταν Σάββατο ή Κυριακή, που το βράδυ δεν είχα σχολείο. Εκείνο το βράδυ λοιπόν, με μερικά παιδιά της γειτονίας, ανεβήκαμε στην Νέα Κοκκινιά, σήμερα Νίκαια, στον κεντρικό δρόμο, τότε νομίζω λεγόταν οδός Κουτσουκαρίου, σήμερα είναι ο δρόμος που πάει για τον Κορυδαλλό και λέγεται Γεωργίου Κονδύλη. Βρεθήκαμε μπροστά σε κάτι ταμπέλες του Θεάτρου Σκιών. Διάβασα και είδα ότι αρχίζει τις παραστάσεις του ο Χρήστος Χαρίδημος. Η παράσταση μάλιστα που λανσάριζε, ήτανε το δράμα του Αθανασόπουλου. Τα σκηνικά ήταν καταπληκτικά και για να διαφημίσει το έργο του, τα είχε τοποθετημένα στο πανί, η σκηνή αναμμένη και οι πόρτες του θεάτρου ανοιχτές, για να βλέπει ο κόσμος που κατέβαινε το πρωί από την Νέα Κοκκινιά -Νίκαια για τον Πειραιά, στη δουλειά του. Το βράδυ λοιπόν, πήγα και εγώ να δω αυτή την παράσταση. Κάποια στιγμή, άκουσα κάποιους μεγάλους, να λένε: «Να ο Χαρίδημος, πάει ν' αρχίσει». Τον Χαρίδημο τον ακολουθούσαν τρία άτομα. Τα δύο τα έμαθα αργότερα. Ήταν: ο τραγουδιστής του Σωτήρης Καπρούλιας και ο βοηθός τους Μιλτιάδης Λάμπρου και ακολουθούσε ο Γιάννης Ιατρίδης. Όταν τον είδα, ξαφνιάστηκα. Του φώναξα: «Κυρ-Γιάννη, κυρ-γιάννη», γύρισε με είδε, με πλησίασε και μου είπε: «Βαγγελάκη, εδώ είσαι;» «Ναι, κυρ-γιάννη», του λέω. Περίμενε και σε λίγο, θα έρθω να σε πάρω να σε βάλω μέσα στη σκηνή και πράγματι σε λίγα λεπτά, ήρθε, με πήρε και μπήκαμε στη σκηνή του Χρήστου Χαρίδημου. Ήταν η πρώτη φορά, που τον έβλεπα από κοντά, δια ζώσης. Γιατί παραστάσεις του δυο-τρεις είχα δει στο Πασαλιμάνι, απέναντι στο λεμβαρχείο. ΑΦΟΡΜΗ ΠΟΥ ΜΠΗΚΑ ΣΤΗ ΣΚΗΝΗ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ Το θεατράκι του Γιάννη Ιατρίδη άλλαζε, κάθε μέρα, πρόγραμμα. Έχουν προχωρήσει καμιά δεκαπενταριά ημέρες και διάβασα στην ταμπέλα το έργο που θα έπαιζε το βράδυ. Λεγόταν: «Η νεκρά ζώσα». 13

Το έργο αυτό είναι μια παρωδία, από το δράμα του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας. Πήγα εγώ εκείνο το βράδυ, στο έργο εκείνο παρουσιάζεται μία κηδεία. Με τη νεκροφόρα, με τα εξαπτέρυγα και τη γειτονιά, που ακολουθεί την κηδεία. Βγήκε ένα παιδί από τη σκηνή, ο Αντώνης, που ήτανε ο πρώτος βοηθός του Ιατρίδη, και ζητούσε να βάλει μερικά παιδιά μες στη σκηνή για να πιάσουν έστω, όπως-όπως, μια φιγούρα, να περάσει απ' το πανί, γιατί θα πέρναγαν και εκατό φιγούρες εκείνο το βράδυ. Έτρεξα, λοιπόν, και εγώ, να μπω μες στη σκηνή, αλλά ο Αντώνης δεν με άφηνε, λέγοντάς μου: «Φύγε, είσαι κοντός εσύ, δεν κάνεις». Και μου 'δινε και καμιά καρπαζούλα. Ξαναεπιχείρησα να μπω μέσα, πάλι έφαγα μια καρπαζιά, ώσπου κάποια φορά τρύπωσα, κάτω από τα σκέλια του. Έτρεξε στη σκηνή να με βγάλει και τον είδε ο Ιατρίδης. Και τον ρώτησε, γιατί κυνηγούσε το μικρό. Ο Αντώνης, ο βοηθός του Ιατρίδη, του είπε: «Δεν κάνει, είναι κοντούλης». Και ο Ιατρίδης του είπε: «Τώρα που μπήκε, ας το». Και πράγματι, έμεινα. Αυτή ήταν και η πρώτη φορά που βρισκόμουν στη σκηνή του Γιάννη Ιατρίδη αλλά και γενικά στη σκηνή του Θεάτρου Σκιών. Όταν πλησίαζε η ώρα της κηδείας, πήρα και εγώ μια φιγούρα. Νομίζω ότι πρέπει να την πέρασα καλά από τη σκηνή. Ο Ιατρίδης πρέπει να το πρόσεξε, γιατί όταν τελείωσε η παράσταση και άλλαξε φανέλα, ήτανε καταϊδρωμένος, με πλησίασε, και με ρώτησε πώς σε λένε; Του λέω. Ο μοναδικός οικονομικός πόρος του Σωματείου μας είναι οι συνδρομές των μελών Γίνε μέλος του Σωματείου, κάνοντας ν ηλεκτρονική κ αίτηση η στο: : http://www.karagkiozis.com/somateio/ 14

Ο «ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟΣ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΤΟΥ ΣΠΑΘΑΡΗ» του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη Η μεταφορά των ιστοριών του Καραγκιόζη σε κόμικς θα έπρεπε, αρχικώς, να έχει λάβει υπόψη της μια από τις πιο θεμελιώδεις αρχές που διέπουν την αισθητική αυτής της αφηγηματικής μορφής έκφρασης των συνεχόμενων εικόνων. Ειδικότερα, η γλώσσα των κόμικς (στην ιδανική της μορφή) πρέπει να διέπεται από τη γνώση των βασικών κανόνων της κινηματογραφικής γλώσσας και ιδιαίτερα του ντεκουπάζ και του μοντάζ, ως προς τον τρόπο, δηλαδή, με τον οποίο κομματιάζονται αφηγηματικά, αναλύονται και, κατόπιν, συνθέτονται οι εικόνες, έτσι ώστε να αποδοθεί (με τον πλέον κινηματογραφικό τρόπο) η ιστορία σε μια τέχνη εικόνων, όπως είναι τα κόμικς. Εξάλλου, έχουμε ήδη προαναφέρει ότι τα κόμικς συγγενεύουν (στενά) με την τέχνη του κινηματογράφου, που αναπαριστά την κίνηση των κυρίαρχων εικόνων. Από την άλλη, στην περίπτωση που υπερισχύει ο λόγος (δηλαδή το κείμενο) στα κόμικς, απομακρυνόμαστε από την αισθητική τους, καθώς ο λόγος κυριαρχεί εις βάρος της εικόνας. Το ζήτημα αυτό είναι πολύ σημαντικό, όσον αφορά τη μεταφορά των ιστοριών του Καραγκιόζη σε κόμικς, δηλαδή ιστοριών στις οποίες κυριαρχεί, αναμφίβολα, ο θεατρικός λόγος, που (ως ακρόαμα) δίνει ζωή στις άψυχες φιγούρες του μπερντέ. Η συγκεκριμένη προβληματική είναι εμφανής στην προσπάθεια του Σπαθάρη, με τη μεταφορά σε κόμικς της κωμωδίας «Ο Καραγκιόζης Γραμματικός». Η στατική δομή αυτής της κωμωδίας (με την παρέλαση των τύπων) και η περιορισμένη δράση της διευκόλυναν τη μεταφορά της σε κόμικς, καθώς οι απαιτήσεις για την κινηματογράφηση αυτού του έργου ήταν σχετικά περιορισμένες. Έτσι, ο θεατρικός λόγος αποτυπώθηκε, σχετικά εύκολα, στις διαδοχικές εικόνες. Ωστόσο, οι απαιτήσεις μεγάλωσαν με την επιλογή του δεύτερου έργου, που ήταν η ηρωική παράσταση του «Καπετάν Γκρη». Από τη μια, ο θεατρικός λόγος αυτού του έργου ήταν περισσότερο απαιτητικός και από την άλλη, η δράση του εξελισσόταν πολύ πιο έντονα και μάλιστα και με κάποιες σκηνές βίας. Μέσα στα πλαίσια αυτά, ο Σπαθάρης αποφεύγει, π.χ., να εικονογραφήσει την καρατόμηση του Νιόνιου και την παραλίγο καρατόμηση του Καραγκιόζη, αν και δείχνει το θάνατο της μάνας του Γκρη, ενός Τούρκου στρατιώτη και του Πασά. Τέλος, οι μάχες μεταξύ των Ελλήνων και των Τούρκων δεν εικονογραφούνται πλήρως, μολονότι συνιστούν 15

ιδανικό υλικό για την κινηματογραφική δράση των κόμικς. Η παραπάνω προβληματική ίσως να αιτιολογεί την απουσία άλλων ηρωικών έργων από τη σειρά κόμικς του Σπαθάρη, κάτι που αργότερα επιβεβαιώνεται, όταν από το 7ο τεύχος και εξής, παρουσιάζεται το έργο του «Κατσαντώνη» όχι σε μορφή κόμικς, αλλά σε καθαρά αφηγηματική μορφή (όπως στα φυλλάδια), στην εσωτερική μεριά του εξώφυλλου και του οπισθόφυλλου. Στο πιθανό ερώτημα, για ποιο λόγο ο Σπαθάρης δεν μετέφερε άλλα ηρωικά έργα σε κόμικς (αν και ξεκίνησε με αυτά από το 2ο κιόλας τεύχος) και για ποιο λόγο επέστρεψε στην αμιγώς αφηγηματική και άνευ εικόνων παρουσίαση τέτοιων έργων, οι πιθανότερες απαντήσεις είναι: α) Η δυσκολία της μεταφοράς των ηρωικών έργων σε κόμικς, β) Η έλλειψη κινηματογραφικής εμπειρίας και τεχνογνωσίας για τη μεταφορά αυτών των απαιτητικών έργων σε κόμικς και γ) Η παιδαγωγική υπόθεση ότι τελικά αποφασίστηκε η μη εικονογράφηση ιστοριών με σκηνές βίας. Τεύχος 2) «Ο Καραγκιόζης και ο Καπετάν Γκρης» Σελίδες: 16 Εξώφυλλο: Έγχρωμο (Ο Καπετάν Γκρης, μπροστά στην παράγκα, με το ένα χέρι σηκώνει το σπαθί και με το άλλο χέρι πιάνει από το λαιμό τον Καραγκιόζη) Οπισθόφυλλο: Μελανόμορφος Χατζηαβάτης Καρέ: 96 (έξι σε κάθε σελίδα) (Σημείωση: Σε ορισμένες περιπτώσεις, δίνεται η εντύπωση 2 ενωμένων καρέ σε ορθογώνιο παραλληλόγραμμο) Γλώσσα: Ελληνική και με κεφαλαία γράμματα Εκδόσεις: Αφών Λιναρδάτου (Μιλτιάδου 37- Τηλ. 233.826- Αθήναι) Κυκλοφορία: Κάθε Σάββατο, σύμφωνα και με τα λόγια του Καραγκιόζη: «ΑΞΙΟΤΙΜΟΙ ΚΥΡΙΟΙ, ΚΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ. Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΚΡΗΣ ΕΤΕΛΕΙΩΣΕ ΚΑΙ ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟ ΠΑΛΙ ΝΕΟ ΕΡΓΟ» (στο τελευταίο καρέ) Σκηνικά (μελανόμορφα και δισδιάστατα): Παράγκα, Σαράι Ήρωες του έργου (μελανόμορφοι, δισδιάστατοι και με σειρά εμφάνισης): Καραγκιόζης, Καπετάν Κώστας Γκρης, γέρο-χατζής, Χατζηαβάτης, Πασάς, Εφέντης 16

Ετζεδήμ, Ελένη, γριά μάνα του Γκρη, παπάς, Νιόνιος, Γούσα (Τούρκος στρατιώτης), Άγγελος, δύο παλικάρια του Γκρη Υπόθεση: Ο Χατζηαβάτης πρόκειται να παντρευτεί την Ελένη, που είναι αδερφή του Καπετάν Γκρη. Ο Πασάς, όμως, πείθει τον Χατζηαβάτη να διαλύσει τον αρραβώνα του. Τότε, ο Καραγκιόζης αναλαμβάνει δράση, με αποτέλεσμα να γίνει, τελικά, ο γάμος του Χατζηαβάτη και της Ελένης. Ο Πασάς, εξοργισμένος, συλλαμβάνει την Ελένη και το γέρο-χατζή, ενώ σκοτώνει τη μάνα του Γκρη. Αυτό έχει ως συνέπεια την επιστροφή του Καπετάν Γκρη από το βουνό, για να πάρει εκδίκηση. Ο Καραγκιόζης θα βοηθήσει (με τη μεσολάβησή του, αλλά και με κίνδυνο της ζωής του) τον Καπετάν Γκρη, ο οποίος, στο τέλος του έργου, θα πάρει εκδίκηση και θα σκοτώσει τον Πασά, τιμωρώντας τον για τις αισχρότατες πράξεις του. Τεύχος 3) «Ο Καραγκιόζης Προφήτης» Σελίδες: 16 Εξώφυλλο: Έγχρωμο (Ο Καραγκιόζης, ντυμένος προφήτης, κάθεται στην πολυθρόνα του οντά, καπνίζονταν το ναργιλέ του) Οπισθόφυλλο: Μελανόμορφος Μπαρμπαγιώργος Καρέ: 96 (έξι σε κάθε σελίδα) (Σημείωση: Σε ορισμένες περιπτώσεις, δίνεται η εντύπωση 2 ενωμένων καρέ σε ορθογώνιο παραλληλόγραμμο) Γλώσσα: Ελληνική και με κεφαλαία γράμματα Εκδόσεις: Αφών Λιναρδάτου (Μιλτιάδου 37- Τηλ. 233.826- Αθήναι) Κυκλοφορία: Σε εβδομαδιαία βάση (κάθε Σάββατο) Σκηνικά (μελανόμορφα και δισδιάστατα): Παράγκα, Σαράι, δέντρα, φυλακή σαραγιού, μνήμα του Τσαρχατζή Πασά Ήρωες του έργου (μελανόμορφοι, δισδιάστατοι και με σειρά εμφάνισης): Καραγκιόζης, τα τρία Κολλητήρια, Σελήμ Πασάς, Εφέντης Σουγκρή, Χατζηαβάτης, σκύλος, Τούρκος στρατιώτης, Βεληγκέκας, Γιοσφ (Γιουσούφ) Εφέντης, Νιόνιος, Βεζυροπούλα Υπόθεση: Μετά το θάνατο του Τσαρχατζή Πασά, ο γιος του καλεί όλους όσοι εργάζονταν για τον πατέρα του, για να πληρωθούν. Ο Καραγκιόζης και ο Νιόνιος ζητάνε να πάρουν χρήματα, χωρίς να τα δικαιούνται και συλλαμβάνονται. Για να σωθούν, ο Καραγκιόζης προσποιείται ότι μπορεί να επικοινωνήσει, ως προφήτης, με την ψυχή του Τσαρχατζή Πασά. 17

«Ο ΛΑΪΚΟΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΑΜΟΥΛΙΑΣ» VΙΙΙ Των Άρη Μηλιώνη και Θωμά Αθ. Αγραφιώτη «Κώστας Τσιατάς ή Πρεζάκιας» Ο Πρεζάκιας είναι ένας εξαίρετος λαϊκός-ρεμπέτης τραγουδιστής, με τον οποίο έχω συνεργαστεί, πολλές φορές, σε εκδηλώσεις, όπως σε μια μεγάλη καφετέρια-εστιατόριο, που λέγεται «Εσπρέσσο», στο κέντρο της Πάτρας, στο κάτω μέρος της πλατείας Όλγας. Εκεί, ήμασταν γεμάτοι, κάθε μεσημέρι. Ο Πρεζάκιας παίζει και πολύ καλό μπαγλαμά. Ο πολύ καλός Γιώργος Καλαμάς ήταν στο μπουζούκι. Με τον Πρεζάκια, πήγαμε και στην Ικαρία. Εκεί, μας είχε πάει η τότε Νομαρχία της Σάμου! Πολλή θάλασσα! Μας έκλεισε η θάλασσα και μείναμε, εκεί, τέσσερις μέρες «Στην Ανδρομέδα» Έρχεται, μια μέρα, και με βρίσκει ο Μπάμπης ο Γκολές. Μου λέει: «Τι κάνεις;» και του λέω: «Τι να κάνω; Κάθομαι». Μου είπε να πάω στην «Ανδρομέδα» που την είχε ένας φιλαράκος, που ήταν «δικό μας παιδί», του Κ.Κ.Ε., να πούμε. Και πραγματικά, πήγα, στον Μήτσο τον Κουρέα. Εκατόν πενήντα δραχμές έπαιρνα. Στην «Ανδρομέδα», συνεργαζόμουν με παιδιά, με τα οποία δεν χρειαζόμασταν πρόβες, γιατί είχαμε δουλέψει, μαζί, από παλιά, πολλές φορές, όπως και με τον Μπάμπη. Ξεκινάγαμε και παίζαμε. Δεν ψαχνόμασταν στο όργανο. Γνώρισα και τον Τζεδάκη τον Γιώργο, ο οποίος τραγουδούσε και τον οποίο, στην κιθάρα, τον είχε βάλει ο Μπάμπης, σε σειρά. Είχαμε και τον Ζαφείρη τον Μπράτσο, τον ψηλό, στο τρίχορδο μπουζούκι. Είχαμε και μια κοπελιά, τραγουδίστρια, Αρετή την έλεγαν, η οποία ήτανε φοιτήτρια. Είχαμε και τον Κώστα τον Καράγιωργα, ο οποίος έλεγε τραγούδια επαναστατικά. Παίζαμε, τότε, τα αντάρτικα, αλλά και τα πολιτικά τραγούδια, όπως τον «Μπάρμπα Μπεν». Ήτανε σε στυλ μπουάτ, χωρίς φαγητό και χορό. Όλοι παρακολουθούσαν, με θρησκευτική ευλάβεια. Τελειώνοντας κάθε τραγούδι, περιμέναμε να σταματήσουνε τα παλαμάκια, για να μπούμε στο επόμενο τραγούδι. Βάλαμε και τον Καραγκιόζη του Γιάνναρου, στα διαλείμματα. 18

Γινότανε ο χαμός του χαμού. Δηλαδή, ένα υπόγειο, που χώραγε διακόσια άτομα μέσα, ήτανε φίσκα, όλες τις ημέρες. Εκεί, ξεκίνησε το πολύ ρεμπέτικο και το πολύ αντάρτικο. Αυτό είχε μαθευτεί και στην Αθήνα. Τα πατρινά παιδιά, που φοιτούσαν στην Αθήνα, παίρνανε φίλους τους και ερχόσαντε κάτω, εδώ, για να ακούσουνε σπάνιο αντάρτικο και σπάνιο ρεμπέτικο. Αρχικώς, όλα αυτά, εκ του φυσικού. Παίζαμε σκέτα. Πιο μετά, βάλαμε μικροφωνική. Άκουγες, εκεί, κάτι τρομερό, γιατί άλλο είναι να το ακούς ηλεκτρικό και άλλο να το ακούς φυσιολογικό. Έχει μεγάλη διαφορά! Και επειδή το ακορντεόν ακούγεται πιο πολύ από το μπουζούκι, φυλαγόμουν, πολύ, στο παίξιμο. Μια φορά, μάλωσα, παικτικώς, με τον Μπάμπη, που έλεγε δύσκολα και σπάνια τραγούδια, όπως τον «Αγωγιάτη». Και γινόταν χαμός. Έμενε η πολυκατοικία ξάγρυπνη. Με αυτό το τραγούδι, κλείναμε. «Η αστυνομία» Η αστυνομία ερχότανε, εκεί, πολλές φορές και γινότανε το εξής: Ο Μήτσος ήτανε, άνηκε δηλαδή, αποδεδειγμένα και επίσημα, στο Κ.Κ.Ε., όπως και τα παιδιά που ερχόσαντε εκεί. Έφτασε, κάποια στιγμή, ένας μήνας, να έχει δεκαεφτά μηνύσεις. Μπαίνει, μια μέρα, ένας αστυνομικός μέσα. Αμέσως, παίρνει ο Μήτσος το βιβλίο και του λέει: «Γράψε, αδερφέ, και μην μας τη σπας». Απαντά ο αστυνομικός: «Δεν μπορώ να καταλάβω. Τι μου λες, τώρα; Άκουσα μπουζούκια και μπήκα μέσα. Από την Αθήνα, με μεταθέσανε εδώ, άκουσα μπουζούκια και μπήκα». Ο Μήτσος, όμως, που ήταν αγανακτισμένος από την αστυνομία, έκανε αυτήν τη χειρονομία. Αυτό έγινε, κάπου ανάμεσα στο 1978 με 1979. Το Κ.Κ.Ε., βεβαίως, ήταν ελεύθερο, τότε, αλλά εκεί, ακριβώς, ήταν το λάθος το μεγάλο. Μάλιστα, με είχαν πάρει και μένα, στα 1979, στο τμήμα, γιατί εναντιώθηκα σε έναν αστυνομικό. Λέω: «Αφού τα τραγούδια αυτά είναι γραμμοφωνημένα, γιατί κάνετε μηνύσεις; Δεν τα έχει επιτρέψει το ελληνικό κράτος αυτά τα τραγούδια, αφού έχουνε γραμμοφωνηθεί;» και, την ίδια στιγμή, δυστυχώς, οι αστυνόμοι κυνηγάγανε τα παιδιά, που κολλάγανε αφίσες, τα δέρνανε και κάνανε μηνύσεις. Αυτά γινόσαντε για τα αντάρτικα τραγούδια και το περιεχόμενό τους και όχι για την ένταση του ήχου, κατά τη διάρκεια της νύχτας. Και όλα αυτά, κατά την περίοδο της Μεταπολίτευσης. Τότε, το Κ.Κ.Ε., και μετά το ΠΑΣΟΚ, ήταν ο κύριος αντίπαλος της Δεξιάς. Όταν ήμουνα φαντάρος, το 1953, στην Φλώρινα, πηγαίναμε στην εκκλησία και μας μιλάγανε κατά του Κ.Κ.Ε., δηλαδή σε ομιλία, μέσα στην εκκλησία, από κάποιον πολίτη, σε θέση ιεροκήρυκα, που τον έστελνε το ίδιο το κράτος. Όμως, άλλο το 1953 και άλλο το 1979 και, μάλιστα, το 1979, επειδή μας φοβερίζανε, είχα πάει σε ένα δικηγόρο και τον είχα ρωτήσει: «Έχουνε το δικαίωμα να μας κατεβάσουν από το πατάρι και να μας πάνε στο τμήμα;» και μου κάνει ο δικηγόρος: «Είναι δικά σας τα τραγούδια;» και του απάντησα ότι είναι 19

γραμμοφωνημένα. Τότε, μου λέει: «Αυτό θα πείτε στους αστυνομικούς: Γιατί να μην τα παίζουμε αυτά τα τραγούδια, αφού τα έχει επιτρέψει το ελληνικό κράτος και έχουνε γραμμοφωνηθεί», αλλά, επειδή τα τραγούδια αυτά ήταν, πάντοτε, κατά του συστήματος και του κεφαλαίου, το σύστημα και το κεφάλαιο ποτέ δεν το συγχωρέσανε αυτό. Είχα και ένα φιλαράκο, πενηντάρης τώρα, που ήτανε στο Κ.Κ.Ε., τότε, κολλούσε αφίσες και θυμάμαι ότι είχε φάει πολύ ξύλο. Το βράδυ, τους πιάνανε, τους ζεματάγανε στο ξύλο και τους κρατάγανε και μέσα. «Μια Μικρή Μόσχα απέναντι» Θυμάμαι ότι στο κέντρο του Σατλάνη, στην Ναύπακτο, ο Νίκος ο Χατζής είχε φέρει τη μεγάλη καλλιτέχνιδα Μαριάννα Χατζοπούλου. Στο Νιοχώρι, επίσης, που είχε πολύ δεξιό στοιχείο, θυμάμαι ότι με βάλανε να παίξω «Του Αητού ο Γιος». Αυτό μου το ζήτησαν και στο Πεντάλοφο που ήταν, τότε, για μας, μια Μικρή Μόσχα. Εκεί, το 98% ήταν αριστεροί. Με έβαλε ένας δεξιός καταστηματάρχης, όπως ξανάπα. «Θα μας χαλάσεις τη δουλειά», του κάνω. «Θα το πεις», επιμένει. «Δεν το ξέρω», του λέω. «Το είχες πει και εκεί, ρε», άρχισε να φωνάζει και να βρίζει. Είχα βρεθεί σε δύσκολη ανάγκη και το είπα. Αυτά, όμως, γινόσαντε προ δικτατορίας «Μετά την Ανδρομέδα» Στην Ανδρομέδα, καθίσαμε σχεδόν ενάμιση χρόνο. Ο Μήτσος, τότε, χτύπησε. Τραυματίστηκε. Έσπασε το πόδι του. Δεν τον βοηθήσανε κιόλας. Και έτσι, μετά το 1979, διαλύθηκε η Ανδρομέδα και πήγαμε, μαζί με τον Μπάμπη, στο Χάραμα, στο υπόγειο, όπου παίζαμε μαζί και με τα «Παιδιά της Πάτρας». Ο Μπάμπης, από μικρός ακόμα, αγάπαγε πολύ το ρεμπέτικο και, ιδίως, το παλιό το ρεμπέτικο, στα μαγαζιά που δούλευε, μολονότι, σε κάποια από αυτά τα μαγαζιά, δεν το θέλανε το παλιό ρεμπέτικο, προτιμώντας τον Τσιτσάνη ή τον Παπαϊωάννου και αυτό το στυλ. Έχουμε συνεργαστεί, πολλές φορές, με τον Μπάμπη, κάνοντας και παρέα. Πηγαίναμε και σε ουζερί, παίζαμε και φιλικά, δεξιά, αριστερά, όπως, π.χ., στα «Πέριξ» του Γιάννη του Βαγενά, όπου παίξαμε, πολλές φορές, και 20