ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΖΩΗ EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ Συντάκτης: Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας Ἀριθμ. 46 ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 3 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2010 Μνήμη Θεοκτίστου ὁσίου, ἀνακ. λειψ. Ἁγίου Νεκταρίου ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΕΓΚΥΚΛΙΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ Σειρά Κηρυγμάτων (Ἀναγινώσκεται κάθε Κυριακή ἀπό τούς Ἱερεῖς στούς Ναούς καί τίς Μονές τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας) Δημητσάνα - Μεγαλόπολη, Κυριακή 5 Σεπτεμβρίου 2010 12. Διάκριση οὐσίας καί ἐνεργειῶν στόν Θεό 1. Στά κυριακάτικα κηρύγματά μας, ἀγαπητοί μου χριστιανοί, μιλᾶμε γιά τήν γνώση τοῦ Θεοῦ, καί, σύμφωνα μέ τά ὅσα εἴπαμε μέχρι τώρα γιά τό θέμα αὐτό, συμπεραίνουμε τό ἑξῆς: Ἀπό τήν μιά μεριά ὁ Θεός εἶναι ἄγνωστος καί ἀπό τήν ἄλλη μεριά ὁ Θεός εἶναι γνωστός εἶναι ἄρρητος, ἀλλά καί ρητός. Αὐτό προέρχεται ἀπό τήν «διπλόη» τῆς Φύσης Του, 1 πού εἶναι ἀφ ἑνός μέν ἀπόκρυφη, ἀφ ἑτέρου εἶναι δέ φανερή. Ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία μας λέει: Ὁ Θεός εἶναι ἄγνωστος καθ 1. Ἡ λ. «φύση» γιά τόν Θεό πρέπει νά χρησιμοποιεῖται μέ ἐπιφύλαξη, γιατί, ὅπως ἡ ἀντίστοιχη λατινική λέξη «natura», ἔχει τήν ἔννοια τῆς προέλευσης, τῆς γέννησης, πού δέν πρέπει νά νοεῖται γιά τόν ἄκτιστο Θεό. Χρησιμοποιεῖται ὅμως ἡ λέξη στήν θεολογία μας ἀπό τούς Πατέρες (βλ. Παναγ. Χρήστου, Τό Μυστήριο τοῦ Θεοῦ, σ. 29).
Ἑαυτόν, κατά τήν οὐσία Του, ἀλλά εἶναι γνωστός ἀπό τίς ἐνέργειές Του. 2 Τί σημαίνει αὐτό; 2. Ἡ Ὀρθοδοξία μας, ἀγαπητοί μου, κάνει μιά διάκριση ἀνάμεσα στήν οὐσία (ἤ στήν φύση ἤ στήν ἐσωτερική ὕπαρξη) τοῦ Θεοῦ ἀπό τήν μιά πλευρά καί στίς ἐνέργειές Του (τίς λειτουργίες Του ἤ τίς δραστηριότητές Του) ἀπό τήν ἄλλη. Ἔτσι διαφυλάσσεται καί ἡ ὑπερβατικότητα τοῦ Θεοῦ (ἤ ἑτερότητά Του) καί ἡ ἐγγύτητά Του. Ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ παραμένει πάνω καί πέρα ἀπό μᾶς, ἀλλά οἱ ἐνέργειές Του κατέρχονται σέ μᾶς. Εἶναι πολύ δυνατά τά λόγια αὐτά τοῦ Μεγάλου Βασιλείου: «Ἡμεῖς ἐκ τῶν ἐνεργειῶν γνωρίζειν λέγομεν τόν Θεόν... Αἱ γάρ ἐνέργειαι αὐτοῦ πρός ἡμᾶς καταβαίνουσιν». 3 Γιά νά εἴμαστε σωστοί στήν ὀρθόδοξη πίστη μας καί γιά νά νοήσουμε τούς ἀγῶνες τῶν ἁγίων Πατέρων μας κατά τῶν αἱρετικῶν, πρέπει ἀπό τήν ἀρχή νά μάθουμε αὐτό τό βασικό δόγμα: Ὅτι στόν Θεό διακρίνουμε οὐσία καί ἐνέργεια. Πῶς ἐξηγεῖται αὐτό; Ἀκοῦστε, ἀγαπητοί μου: 3. Ἄς πάρουμε τό παράδειγμα τοῦ ἡλίου, γιά νά νοήσουμε τήν διάκριση αὐτή οὐσίας καί ἐνέργειας στόν Θεό. Ὁ ἥλιος ἔχει τό καυτό του σῶμα, μέ τό ὁποῖο δέν μποροῦμε καθόλου νά ἔρθουμε σέ ἐπαφή, γιατί θά μᾶς κατακάψει, θά μᾶς κάνει στάχτη. Αὐτό ἄς τό ποῦμε ὅτι εἶναι ἡ οὐσία τοῦ ἡλίου. Ἀλλά ὁ ἥλιος ἔχει καί «ἐνέργειες» ἔχει τίς ἀκτῖνες του καί τήν θερμότητά του, στίς ὁποῖες μετέχουμε καί ἔχουμε φῶς καί θερμότητα. Ἔτσι, κατά τό παράδειγμα αὐτό τοῦ ἡλίου, λέμε ὅτι στόν Θεό ὑπάρχουν οὐσία καί ἐνέργειες καί κατά μέν τήν οὐσία Του ὁ Θεός εἶναι ἀμέθεκτος, δέν μποροῦμε δηλαδή νά ἔρθουμε σέ ἐπαφή μαζί Του, κατά δέ τίς ἐνέργειές Του εἶναι μεθεκτός καί ἔχουμε κοινωνία μαζί Του. 4 2. Εἶναι ἐπιγραμματική αὐτή ἡ διατύπωση τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, πού ἔκανε σέ διάλογό του μέ τόν ἀντίπαλό του Νικηφόρο Γρηγορᾶ: «Τοῦ Θεοῦ τό μέν ἄγνωστόν ἐστι τό δέ γνωστόν, καί τό μέν ἄρρητον τό δέ ρητόν ἄγνωστός ἐστιν ὁ Θεός ἐκ τῶν κατ αὐτόν, γνωστός δέ ἐκ τῶν περί αὐτόν φυσικῶν ἐνεργειῶν». 3. Ἐπιστολή 234,1. ΒΕΠ 55,283. 4. Τό παράδειγμα εἶναι τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ: «Ὡς γάρ ὁ ἥλιος καί ἡ ἀκτίς καί ὅθεν ἡ ἀκτίς καλεῖται, καί ὁ μέν ἀπρόσιτος, ἡ δέ προσιτή ὡς ὑφειμένη καί οὐ δύο φῶτα οὐδέ δύο παρά τοῦτο ἥλιοι, οὕτω θεότης καί φύσις καί οὐ δύο θεότητές εἰσιν» (Β 119). Καί ὁ ἴδιος πατήρ λέει ἀλλοῦ: «Ἀμέθεκτος ἄρα καί μεθεκτός ὑπάρχει ὁ αὐτός Θεός, ἐκεῖνο μέν ὡς ὑπερούσιος, τοῦτο δέ ὡς οὐσιοποιόν ἔχων δύναμίν τε καί ἐνέργειαν παραδειγματικήν καί τελικήν τῶν πάντων» (Α 677). Βλ. Μ. Φαράντου, Η ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ σ. 532. Ὁ Ἐπίσκοπος Κάλλιστος Γουέαρ στό ὑπέροχο βιβλίο του Ὁ Ὀρθόδοξος δρόμος μᾶς δίνει τήν ἔννοια τῶν θείων ἐνεργειῶν καί τῆς διάκρισής τους ἀπό τήν θεία οὐσία. Μᾶς λέγει: «Ὁ Θεός «εἶναι ἔξω ἀπ ὅλα τά πράγματα σύμφωνα μέ τήν οὐσία του, γράφει ὁ ἅγ. Ἀθανάσιος, ἀλλά εἶναι μέσα σ ὅλα τά πράγματα μέ τίς πράξεις τῆς δύναμής του. Γνωρίζουμε τήν οὐσία ἀπό τήν ἐνέργεια, βεβαιώνει ὁ ἅγ. Βασίλειος. Κανείς δέν ἔχει δεῖ ποτέ τήν οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἀλλά 2
4. Ὁ Θεός μας, λοιπόν, ὄντας οὐσία καί ἐνέργειες, εἶναι καί ἄγνωστος καί γνωστός καί ἄρρητοςκαί ρητός καί κρυμμένος καί ἀποκαλυμμένος. Αὐτή τήν «διπλόη» τοῦ Θεοῦ τήν ἐκφράζουν πολύ ὡραῖα αὐτά τά δύο χωρία τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Ἰωάννου, πού φαίνονται ἀπό πρώτη ὄψη σάν ἀντιφατικά. Λέγει ὁ Εὐαγγελιστής: «Θεόν οὐδείς ἑώρακε πώποτε» (1,18) ἀλλά ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶπε «ὁ ἑωρακώς ἐμέ ἑώρακε τόν Πατέρα» (14,9). Πῶς ἐξηγεῖται αὐτή ἡ ἀντίθεση. Ἐξηγεῖται ὡς ἑξῆς: Κανείς δέν βλέπει τόν Θεό, ἀλλά βέβαια αὐτός πού βλέπει τόν Υἱό τοῦ Θεοῦ πού σαρκώθηκε, δηλαδή τόν Ἰησοῦ Χριστό, αὐτός βλέπει καί τόν Θεό. Κανείς δέν μπορεῖ νά νοήσει τήν οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἀλλά ὅποιος κατορθώσει νά διεισδύση στίς θεῖες ἐνέργειες, ὅπως ἐκδηλώνονται στό ἔργο τοῦ ἐναθρωπήσαντος Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, αὐτός βλέπει τόν Θεό. Δέν εἶναι λοπόν ἀντιφατικές οἱ ἐκφράσεις τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννη στά δυό παραπάνω χωρία, πού ἀναφέραμε. Εἶναι ἁπλῶς δηλωτικές τῆς διπλῆς ὄψεως τῆς θείας φύσεως. 5 πιστεύουμε στήν οὐσία γιατί παίρνουμε ἐμπειρία τῆς ἐνέργειας. Μέ τήν οὐσία τοῦ Θεοῦ ἐννοεῖται ἡ ἑτερότητά του, μέ τίς ἐνέργειες, ἡ ἐγγύτητά του. Ἐπειδή ὁ Θεός εἶναι ἕνα μυστήριο πέρ ἀπό τή δική μας κατανόηση, ποτέ δέν θά μάθουμε τήν οὐσία του ἤ τήν ἐσώτερη ὕπαρξή του, οὔτε σ αὐτή τή ζωή οὔτε στόν Μέλλοντα Αἰώνα. Ἄν ξέραμε τή θεία οὐσία, αὐτό θά σήμαινε ὅτι θά ξέραμε τό Θεό μέ τόν ἴδιο τρόπο πού ἐκεῖνος γνωρίζει τόν ἑαυτό του καί αὐτό δέν μποροῦμε νά τό κάνουμε ποτέ, ἀφοῦ αὐτός εἶναι ὁ Δημιουργός κι ἐμεῖς δημιουργήματα. Ἀλλά, ἐνῶ ἡ ἐσωτερική οὐσία τοῦ Θεοῦ εἶναι γιά πάντα πέρ ἀπό τήν ἀντιληπτική μας ἱκανότητα, οἱ ἐνέργειές του, ἡ χάρη, ἡ ζωή καί ἡ δύναμη γεμίζουν ὅλο τό σύμπαν καί μᾶς εἶναι ἄμεσα προσιτές. Ἡ οὐσία, ἑπομένως, δηλώνει τήν ἀπόλυτη ὑπερβατικότητα τοῦ Θεοῦ, οἱ ἐνέργειες τήν ἐγγύτητα καί τήν πανταχοῦ παρουσία. Ὅταν οἱ ὀρθόδοξοι μιλοῦν γιά τίς θεῖες ἐνέργειες, δέν ἐννοοῦν μ αὐτό μιάν ἐκπόρευση ἀπ τό Θεό, ἕνα μεσάζοντα μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπου ἤ ἕνα πράγμα ἤ δῶρο πού παρέχει ὁ Θεός. Ἀντίθετα, οἱ ἐνέργειες εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Θεός μέσα στή δραστηριότητά του καί τήν αὐτοαποκάλυψή του. Ὅταν ἕνας ἄνθρωπος ξέρει ἤ μετέχει στίς θεῖες ἐνέργειες, αὐτός ἀληθινά ξέρει ἤ μετέχει στόν ἴδιο τό Θεό, ὅσο αὐτό εἶναι δυνατό γιά ἕνα δημιούργημα. Ἀλλά ὁ Θεός εἶναι Θεός κι ἐμεῖς εἴμαστε ἄνθρωποι κι ἔτσι, ἐνῶ ἐκεῖνος μᾶς κατέχει, ἐμεῖς δέν μποροῦμε νά τόν κατέχουμε κατά τόν ἴδιο τρόπο. Ὅπως θά ἦταν λάθος νά θεωρήσουμε τίς ἐνέργειες σάν ἕνα πράγμα πού μᾶς παρέχει ὁ Θεός, ἔτσι θά ἦταν τό ἴδιο παραπλανητικό νά πάρουμε τίς ἐνέργειες ὡς ἕνα μέρος τοῦ Θεοῦ. Ἡ θεότητα εἶναι ἁπλῆ καί ἀδιαίρετη καί δέν ἔχει μέρη. Ἡ οὐσία σημαίνει τόν ὅλο Θεό ὅπως εἶναι στόν ἑαυτό του οἱ ἐνέργειες σημαίνουν τόν ὅλο Θεό ὅπως εἶναι σέ δράση. Ὁ Θεός μέσα στήν ὁλότητά του εἶναι ἀπόλυτα παρών σέ κάθε μία ἀπό τίς θεῖες ἐνέργειές του. Ἑπομένως ἡ διάκριση οὐσία ἐνέργειες εἶναι ἕνας τρόπος νά καθορίσουμε ταυτόχρονα ὅτι ὁ ὅλος εἶναι ἀπρόσιτος καί ὅτι ὁ ὅλος Θεός, ἐξωτερικεύοντας τήν ἀγάπη του, ἔχει γίνει προσιτός στόν ἄνθρωπο» (Ὀρθόδοξος δρόμος, Ἐκδόσεις Ἑπτάλοφος, σ. 28.29. Γιά τό θέμα τί εἶναι οἱ θεῖες ἐνέργειες καί ποιά ἡ σχέση τους μέ τήν θεία οὐσία βλ. ἰδιαίτερα Μ. Φαράντου, Η ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑ- ΛΙΑ, σ. 429 ἑξ. 5. Βλ. Π. Χρήστου, Τό Μυστήριο τοῦ Θεοῦ, σ. 31. 3
5. Λόγω τῆς «διπλόης» αὐτῆς τῆς φύσεως τοῦ Θεοῦ, τῆς ἀκαταληψίας Του δηλαδή ἀπό τήν μιά μεριά καί τῆς προσέγγισής Του ἀπό τήν ἄλλη, ὁ ἄνθρωπος αἰσθάνεται ἀφ ἑνός μέν ἱερό δέος καί θαυμασμό πρός τόν Θεό, ἀφ ἑτέρου δέ ἀγάπη καί ἕλξη πρός Αὐτόν. Πραγματικά ὅσο ὁ Θεός μένει ἀκατάληπτος, μᾶς προκαλεῖ ἱερό δέος ὅσο ὅμως κατανοεῖται καί μᾶς ἕλκει πλησίον Του, μᾶς γεμίζει μέ ἀγάπη καί γλυκύτητα. Αὐτά τά δύο τά ἐκφράζει πολύ ὡραῖα αὐτός ὁ σύντομος λόγος τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ θεολόγου: Ἡ φύση τοῦ Θεοῦ, λέει, ἔχει δύο ὄψεις, «ἵνα τῷ ληπτῷ μέν ἕλκῃ, τῷ δέ ἀλήπτῳ θαυμάζηται». 6 6. Ἡ διάκριση αὐτή τῆς οὐσίας καί ἐνέργειας στόν Θεό, γιά τήν ὁποία σᾶς μίλησα σήμερα, ἀγαπητοί μου χριστιανοί, εἶναι ἀναγκαία γιατί, ἄν δέν ὑπάρχει αὐτή ἡ διάκριση καί ὁ Θεός εἶναι μόνο οὐσία, τότε ρωτᾶμε: Πῶς θεώνεται ὁ ἄνθρωπος; Γιατί αὐτός εἶναι ὁ σκοπός μας, τό νά θεωθοῦμε. Θεωνόμαστε μετέχοντας στήν οὐσία τοῦ Θεοῦ; Ἀλλά αὐτό εἶναι ἀδύνατο. Ἄν τό ποῦμε αὐτό, πέφτουμε στήν πλάνη τοῦ πανθεϊσμοῦ. Ὁ ἄνθρωπος, ἀγαπητοί μου, θεώνεται διά τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ, μέ τίς ὁποῖες, ὅπως εἴπαμε, γνωρίζουμε τόν Θεό. Τήν διάκριση αὐτή οὐσίας καί ἐνέργειας στόν Θεό δέν μπόρεσαν νά τήν κάνουν διάφοροι αἱρετικοί, ὅπως ὁ Εὐνόμιος παλαιότερα καί ἀργότερα ὁ πολέμιος τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ὁ δυτικός Βαρλαάμ. 7 Αὐτός ὁ Βαρλαάμ δέν παραδεχόταν ἄκτιστες ἐνέργειες στόν Θεό, τίς δέ διηγήσεις περί ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο (θαύματα, θεογνωσίες, θεοπτίες) τίς θεωροῦσε ἀποκυήματα ἀρρωστημένης ἤ δαιμονιώδους φαντασίας ἤ σύμβολα πού «γίνονται καί ἀπογίνονται» («γινόμενά τε καί ἀπογινόμενα»), δηλαδή σύμβολα πού δηλώνουν κάτι τό παροδικό, ἀλλά τά ἴδια εἶναι «ἀνυπόστατα», ὅπως ἔλεγε. Τέλος πάντων, κατά τόν Βαρλαάμ, οἱ θεοπτίες τῆς Ἁγίας Γραφῆς εἶναι φαινόμενα «κτιστά» καί «φαινομενικά». Πραγματική θεοπτία κατά τόν αἱρετικό Βαρλαάμ δέν ὑπάρχει. 8 Ἔτσι ὁ Βαρλαάμ, μή παραδεχόμενος ἄκτιστες ἐνέργειες στόν Θεό, κήρυττε τήν ἀγνωσία τοῦ Θεοῦ. 7. Στήν ἄποψη ὅμως τοῦ Βαρλαάμ, ὅτι ὁ Θεός δέν ἔχει ἄκτιστες ἐνέργειες ἀντιτίθεται ὁ ἰδικός μας ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ ὁποῖος τοῦ λέγει ὅτι μᾶς εἰσάγει «Θεόν ἀνενέργητον», πού σημαίνει «Θεόν ἀνύπαρκτον». Ἄν ὁ Θεός δέν 6. Λόγος 38,7. MPG 36,317C. 7. Ὁ Εὐνόμιος ταύτιζε τήν θεία ἐνέργεια μέ τήν θεία οὐσία καί ἔτσι ἔλεγε ὅτι μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νά γνωρίσει τήν θεία οὐσία. 8. Βλ. Μ. Φαράντου, Ἡ περί Θεοῦ Ὀρθόδοξος Διδασκαλία σ. 482 ἑξ. π. Ρωμανίδου, Ρωμαῖοι ἤ Ρωμηοί Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας Τόμ. 1. σ. 120 ἑξ. 4
ἔχει «μηδεμίαν δύναμιν ἤ ἐνέργειαν φυσικήν», τότε πῶς Αὐτός ἀποκαλύπτεται σέ μᾶς καί πῶς ἐμεῖς γνωρίζουμε «ὡς ἔστι τις φύσις ἄκτιστος»; 9 Ὅπως πρέπει νά τονίζουμε τήν ὑπερβατικότητα καί τό ἀκατάληπτο τοῦ Θεοῦ, ἔτσι πρέπει νά τονίζουμε καί τήν ἐγγύτητα τοῦ Θεοῦ σέ μᾶς διά τῶν ἀκτίστων Του ἐνεργειῶν. Οἱ Δυτικοί πού κήρυξαν τόν Θεό ὡς οὐσία μόνο, χωρίς ἐνέργειες, σείονται ἀπό τά συνθήματα τῶν νέων τους, «πέθανε ὁ Θεός»!... Ὡραῖα τά εἶπε λοιπόν, ὅπως εἴδαμε, ὁ ἅγιός μας Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στόν δάσκαλο τῶν Δυτικῶν Βαρλαάμ: «Θεός ἀνενέργητος» (χωρίς, δηλαδή, θεῖες ἐνέργειες), σημαίνει «Θεός ἀνύπαρκτος»! Στόν κουρασμένο καί ἀπογοητευμένο ἄνθρωπο τῆς ἐποχῆς μας, ἀδελφοί μου χριστιανοί, πρέπει ἰδιαίτερα νά τονίζουμε ὅτι ὁ Θεός εἶναι πολύ κοντά μας μέ τίς θεῖες Του ἐνέργειες. GGG 9. Βλ. Μ. Φαράντου, Ἡ περί Θεοῦ Ὀρθόδοξος Διδασκαλία σ. 505 (ὅπου καί οἱ παραπομπές τῶν παρατεθέντων χωρίων). Παραθέτουμε ἐδῶ μιά ὡραία περικοπή τοῦ καθηγητοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδου ἀπό σχετική μελέτη του περί τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μέ μιά γλυκύτατη περικοπή λόγου τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ θεολόγου σχετική μέ τό θέμα μας: «Ὁ Ὀρθόδοξος γνωρίζει ὅτι εἶδεν ἄκτιστον θείαν δόξαν καί βασιλείαν, ἀλλ οὐχί ἄκτιστον θείαν οὐσίαν καί ἐκ τῆς ἐμπειρίας ταύτης γνωρίζει ὅτι διακρίνεται πνευματικῶς ἄν καί ἀδιαστάτως ἡ θεία ἐνέργεια τῆς θείας οὐσίας καί δέχεται ὡς μυστήριον τήν διάκρισιν καί τήν χαρακτηρίζει ὡς ἀκατάληπτον. Οὕτω βλέπομεν τόν Ἅγιον Γρηγόριον τόν Θεολόγον νά ἀφορμᾶται ἐκ τῆς προσωπικῆς αὐτοῦ ἐμπειρίας τῆς θεοπτίας, ἵνα θεμελιώσῃ ἐναντίον τῶν Εὐνομιανῶν τήν διάκρισιν μεταξύ τῆς γνωστῆς εἰς τήν Ἁγίαν Τριάδα θείας οὐσίας καί τῆς θείας μεγαλειότητος καί μεγαλοπρεπείας τῆς εἰς ἡμᾶς φθανούσης. «Τί τοῦτο ἔπαθον, ὦ φίλοι καί μύσται καί τῆς ἀληθείας συνερασταί; Ἔτρεχον μέν, ὡς Θεόν καταληψόμενος καί οὕτως ἀνῆλθον ἐπί τό ὄρος καί τήν νεφέλην διέσχον, εἴσω γενόμενος ἀπό τῆς ὕλης καί τῶν ὑλικῶν καί εἰς ἐμαυτόν, ὡς οἷόν τε, συστραφείς. Ἐπεί δέ προσέβλεψα, μόλις εἶδον Θεοῦ τά ὀπίσθα καί τοῦτο τῇ πέτρᾳ σκεπασθείς, τῷ σαρκωθέντι δι ἡμᾶς Λόγῳ. Καί μικρόν διακύψας, οὐ τήν πρώτην τε καί ἀκήρατον φύσιν καί ἑαυτῇ, λέγω δή τῇ Τριάδι, γινωσκομένην καί ὅση τοῦ πρώτου καταπετάσματος εἴσω μένει καί ὑπό τῶν χερουβίμ συγκαλεύπτεται, ἀλλ ὅση τελευταία καί εἰς ἡμᾶς φθάνουσα. Ἡ δέ ἐστιν, ὅσα ἐμέ γινώσκειν, ἡ ἐν τοῖς κτίσμασι καί τοῖς ὑπ αὐτοῦ προβεβλημένοις καί διοικουμένοις μεγαλειότης ἤ, ὡς ὁ θεῖος Δαβίδ ὀνομάζει, μεγαλοπρέπεια. Ταῦτα γάρ Θεοῦ τά ὀπίσθια, ὅσα μετ ἐκεῖνον ἐκείνου γνωρίσματα...» (Θεολογικός Λόγος Β, 3). (Ρωμαῖοι ἤ Ρωμηοί Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας Τόμ. 1 σ. 122-123). 5
ΣΕΙΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ Ἑβδομαδιαῖα Μαθήματα ἀποστελλόμενα στούς Ἱερεῖς καί στίς Ἱερές Μονές τῆς καθ ἡμᾶς Ἱερᾶς Μητροπόλεως διά τήν θεολογική τους κατάρτιση. Δημητσάνα - Μεγαλόπολη, Δευτέρα 30 Αὐγούστου 2010 ΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ (συνέχεια ἀπό τό προηγούμενο) β) Ἑλληνική, Ρωμαϊκή καί Ἀνατολική θρησκεία 1. Ἡ ἑλληνική θρησκεία μέ ὅλες τίς ποικίλες της μορφές εἶχε ἐπηρεάσει καί αὐτή κατά πολύ τόν ἑλληνιστικό χῶρο, μέσα στόν ὁποῖον ἀναπτύχθηκε ὁ χριστιανισμός. Ὅταν δέ λέγουμε ἑλληνική θρησκεία ἐδῶ δέν ἐνοοῦμε τό ἀφελές δωδεκάθεο τοῦ Ὀλύμπου, ἀλλά τήν προσπάθεια τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος νά ἀνταποκριθεῖ στίς πνευματικές ἀναζητήσεις τῶν ἀνθρώπων, στήν ἀνάγκη, γιά παράδειγμα, νά γνωρίσουν οἱ ἄνθρωποι τόν ἑαυτό τους καί τόν προορισμό τους, στόν πόθο τους γιά τήν αἰωνιότητα καί γιά βαθύτερη γνώση τοῦ Θεοῦ καί σχέση μαζί του. Ἔτσι ἡ ἑλληνική θρησκεία εἶχε τήν μύηση τῶν ἐλευσινίων μυστηρίων, πού ἐξέφραζαν τήν ἀνάγκη γιά γνώση καί βαθύτερη σχέση μέ τό θεῖο. Εἶχε τά ὀρφικά μυστήρια, στά ὁποῖα φαίνονται οἱ ἀντιλήψεις γιά τήν ἀθανασία τῆς ψυχῆς, γιά τήν μελλοντική ἀμοιβή ἤ τιμωρία τῶν ἀνθρώπων, ἀντιλήψεις πού εἶναι δόγματα στήν χριστιανική πίστη. Ἡ λατρεία πάλι τοῦ Διονύσου, πού, ὅπως ὅλα τά μυστήρια τῆς ἑλληνικῆς θρησκείας, καλλιεργήθηκε ἀπό τόν 6ο αἰ. π.χ., προσπαθεῖ νά ἑρμηνεύσει τήν ζωή καί τόν θάνατο. Ὁ ἄνθρωπος στήν ἑλληνική θρησκεία ὑποβάλλεται σέ καθαρμούς καί ἐξαγνισμούς γιά νά προσεγγίσει καί νά γνωρίσει τό θεῖο. Στήν προσέγγισή του αὐτή ὅμως δέν πρέπει νά ξεπερνᾶ ὁρισμένα ὅρια, γιατί ὅταν τά ξεπεράσει διαπράττει τό μεγαλύτερο ἔγκλημα, τήν «ὕβριν» πρός τούς θεούς. 2. Ἀργότερα ἄρχισε νά ὑποχωρεῖ ἡ θρησκευτικότητα τῶν Ἑλλήνων καί νά 6
πέφτει στήν δεισιδαιμονία καί τήν μαγεία, ὅπως ἀτονοῦσε πάλι καί τό ἐνδιαφέρον γιά τά μεγάλα θρησκευτικά βιώματα, ἐνδιαφέρον πού παρετηρεῖτο πρῶτα. Ἀλλά ἡ ἀρξαμένη ἤδη τάση πρός ἑνοποίηση τῶν θεῶν καί ἡ ἀναγωγή τους σέ ἕνα καί μοναδικό Ὄν καί ὁ συγκρητισμός, τό φαινόμενο δηλαδή τῆς ἀναμίξεως τῶν διαφόρων θρησκειῶν, καί πιό συγκεκριμένα τό φαινόμενο τῆς εἰσδύσεως τῶν ἀνατολικῶν θρησκειῶν στόν ἑλληνορωμαϊκό κόσμο, ἀναζωπύρωσε κάπως τήν θρησκευτικότητα ὁλόκληρου τοῦ ἑλληνορωμαϊκοῦ κόσμου. Ἔτσι ἔχουμε τήν πρόσμιξη τῶν ἑλληνορωμαϊκῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων μέ τήν λατρεία ἄλλων θεοτήτων, τῆς αἰγυπτιακῆς Ἴσιδος καί τῆς φρυγικῆς Κυβέλης, γιά παράδειγμα. Πολλές φορές ὅμως, ὅπως τό καταλαβαίνουμε, ἡ πρόσμιξη αὐτή ἦταν εἰς βάρος τῶν ἑλληνορωμαϊκῶν θεοτήτων. Τό πρόβλημα αὐτό ὅμως ἔλυσε ὁ ρωμαῖος αὐτοκράτορας Αὔγουστος (31 π.χ. 14 π.χ), ὁ ὁποῖος ἐνίσχυσε τήν λατρεία τοῦ αὐτοκράτορα (ἤ τοῦ δαιμονίου τοῦ αὐτοκράτορα), ἡ ὁποία ἀργότερα ἔγινε καί ὑποχρεωτική. Μέ τήν ὑποχρεωτική δέ αὐτή λατρεία τοῦ αὐτοκράτορα ἑνώθηκαν ὅλοι οἱ ὑπήκοοι τοῦ ἀπέραντου ρωμαϊκοῦ κράτους. 3. Οἱ θρησκεῖες εἶχαν λατρεία, ἡ δέ λατρεία ἦταν γενικά ἀπόκρυφη πράξη καί ἀπέβλεπε στήν ἕνωση μέ τό θεῖο καί τήν λύτρωση ἀπό τόν θάνατο. Ἀπαραίτητο γι αὐτό ἦταν οἱ προπαρασκευαστικές πράξεις, ἡ κάθαρση, ἡ ἄσκηση, τό βάπτισμα καί τά μυστικά δεῖπνα. Οἱ τελετές αὐτές ἔδιναν ἕνα ἰδιαίτερο βάθος καί ἕνα ἐπιβλητικό χαρακτῆρα στίς μυστηριακές θρησκεῖες τῶν εἰδωλολατρῶν. Παράλληλα δέ μέ τήν ἀνάπτυξη τῆς φιλοσοφίας ἐπηρεάζονται αὐτά τά δύο καί συμβαίνει ἡ θρησκεία νά φιλοσοφεῖ καί ἡ φιλοσοφία νά θρησκεύει. Αὐτό συμβαίνει ἰδιαίτερα στήν Ἀλεξάνδρεια, ἡ ὁποία ἔμοιζε μέ χοάνη πολιτισμῶν, θρησκειῶν, φιλοσοφικῶν σχολῶν καί τεχνῶν. 4. Λόγω τοῦ θρησκευτικοῦ συγκριτισμοῦ τά χαρακτηριστικά στοιχεῖα τῶν διαφόρων θεοτήτων ἀφαιροῦνται ἀπό τίς θεότητες αὐτές καί γίνονται χαρακτηριστικά ἰδιώματα τοῦ ὕψιστου θεοῦ, τοῦ ἑνός Ὄντος, γιατί εἴπαμε ὅτι ἤδη ἄρχισε ἡ ἑνοποίηση τῶν θεῶν καί ἡ ἀναγωγή τους σέ ἕνα καί μοναδικό Ὄν. (Συνεχίζεται) 7
ΟΡΘΟΔΟΞΗ KATHXHΣΗ (Σέ συνέχειες) ΤΟ ΕΚΤΟ ΑΡΘΡΟ Καί ἀνελθόντα εἰς τούς οὐρανούς καί καθεζόμενον ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός. Ἐρ.: Οἱ ἐκφράσεις πού λέγονται στό ἕκτο ἄρθρο τοῦ «Πιστεύω» γιά τήν ἀνάληψη τοῦ Κυρίου μας βρίσκονται στήν ἁγία Γραφή; Ἀπ.: Μάλιστα, βρίσκονται στά παρακάτω ἐδάφια τῆς Καινῆς Διαθήκης: «Ἐκεῖνος πού κατέβηκε εἶναι αὐτός πού καί ἀνέβηκε ὑπεράνω ὅλων τῶν οὐρανῶν, γιά νά γεμίσει τά πάντα» (Ἐφεσ. 4,10). «Ἔχουμε ἕνα τέτοιο ἀρχιερέα, ὁ ὁποῖος κάθησε στά δεξιά τοῦ θρόνου τῆς Μεγαλωσύνης στούς οὐρανούς» (Ἑβρ. 8,1). Ἐρ.: Κατά τήν θεότητά Του λέμε ὅτι ὁ Χριστός ἀναλήφθηκε στούς οὐρανούς ἤ κατά τήν ἀνθρώπινη φύση Του; Ἀπ.: Κατά τήν ἀνθρώπινη φύση Του, γιατί κατά τήν θεότητά Του ἦταν καί εἶναι πάντα στούς οὐρανούς. Ἐρ.: Ποιό εἶναι τό μήνυμα τῆς ἀναλήψεως τοῦ Κυρίου μας; Ἀπ.: Τό ὅτι ἡ φύση μας ἀνέβηκε ψηλά στόν οὐρανό, γιατί «ὅλη ἡ φύση μας ἦταν στήν ὑπόσταση τοῦ Χριστοῦ» (Ἰω. Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως Γ, 7.11 MPG 94,1008.1024). Ὁ ἄνθρωπος, λέει κάπου ὁ Χρυσόστομος, πού εἶχε φανεῖ ἀνάξιος νά κατοικεῖ καί τήν γῆ καί ὁ Θεός εἶπε ὅτι θά τόν ἐξαφανίσει ἀπό τήν Γῆ (Γεν. 6, 7), μέ τήν ἀνάληψη τοῦ Χριστοῦ ἔφτασε μέχρι τόν οὐρανό! Καί ἡ ἀνθρώπινη φύση, γιά τήν ὁποία τά Χερουβίμ φύλαγαν τόν Παράδεισο νά μή μπεῖ μέσα, μέ τήν ἀνάληψη τοῦ Χριστοῦ τώρα κάθεται πάνω ἀπό τά Χερουβίμ γιατί σ αὐτή τήν ἀνθρώπινη φύση εἶπε ὁ Θεός, «κάθου ἐκ δεξιῶν μου» (Ψαλμ. 109,1) σ αὐτήν τήν φύση πού ἄκουσε τό «γῆ εἶ, καί εἰς γῆν ἀπελεύσῃ» (Γεν. 3,19), γιατί σάν Υἱός τοῦ Θεοῦ δέν ἔπαυσε ποτέ νά εἶναι ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός (Βλ. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τήν ἀνάληψιν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Εἰς Ἅπαντα Ἁγίων Πατέρων, τ. 22,447 Α ἑξ.). 8
ΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΑΡΘΡΟ Καί πάλιν ἐρχόμενον μετά δόξης κρῖναι ζῶντας καί νεκρούς, οὗ τῆς βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος. Ἐρ.: Τί λέει ἡ Γραφή γιά τήν δεύτερη παρουσία τοῦ Χριστοῦ; Ἀπ.: «Αὐτός ὁ Ἰησοῦς πού ἀναλήφθηκε ἀπό σᾶς στόν οὐρανό, θά ἔρθει κατά τόν ἴδιο τρόπο, ὅπως τόν εἴδατε νά ἀνεβαίνει στόν οὐρανό» (Πράξ. 1,11). Αὐτό εἰπώθηκε στούς Ἀποστόλους ἀπό δύο ἀγγέλους τήν ἴδια στιγμή τῆς ἀνάληψης τοῦ Κυρίου μας. Ἐρ.: Πῶς μιλάει ἡ ἁγία Γραφή γιά τήν μελλοντική κρίση τοῦ Χριστοῦ; Ἀπ.: «Ἔρχεται ὥρα, πού ὅλοι ὅσοι θά βρίσκονται στά μνημεῖα θά ἀκούσουν τήν φωνή Του καί θά βγοῦν ἔξω, ἐκεῖνοι μέν πού ἔκαναν τό καλό θά ἀναστηθοῦν γιά ζωή, ἐκεῖνοι δέ πού ἔκαναν τό κακό θά ἀναστηθοῦν γιά καταδίκη» (Ἰω. 5,28.29). Αὐτά εἶναι λόγια τοῦ Ἴδιου τοῦ Χριστοῦ. Ἐρ.: Τί λέει ἡ Ἁγία Γραφή γιά τήν Βασιλεία τοῦ Χριστοῦ, πού δέν πρόκειται νά ἔχει τέλος; («οὗ τῆς Βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος»). Ἀπ.: «Αὐτός (ὁ Χριστός) θά εἶναι μέγας καί θά ὀνομαστεῖ Υἱός τοῦ Ὑψίστου καί θά τοῦ δώσει ὁ Θεός τόν θρόνο τοῦ Δαυΐδ τοῦ πατέρα Του καί θά βασιλεύσει στόν οἶκο τοῦ Ἰακώβ αἰώνια καί ἡ Βασιλεία Του δέν θά ἔχει τέλος» (Λουκ. 1,32-33). Αὐτά εἶναι λόγια τοῦ ἀγγέλου Γαβριήλ πρός τήν Παναγία. Ἐρ.: Θά μοιάζει ἡ δεύτερη παρουσία τοῦ Χριστοῦ μέ τήν πρώτη; Ἀπ.: òὄχι, θά εἶναι πολύ διαφορετική. Στήν πρώτη Του παρουσία ὁ Χριστός ἦρθε καί ὑπέφερε γιά μᾶς μέ πολλή ταπείνωση, ἀλλά στήν δεύτερη παρουσία Του θά ἔρθει νά μᾶς κρίνει μέ ὅλη τήν δόξα Του καί μέ ὅλους τούς ἁγίους ἀγγέλους Του. Βλ. Ματθ. 25,31 ἑξ. Ἐρ.: Θά κρίνει ὅλους τούς ἀνθρώπους; Ἀπ.: Μάλιστα, ὅλους χωρίς καμμιά ἐξαίρεση. Ἐρ.: Πῶς θά τούς κρίνει; Ἀπ.:Ἡ συνείδηση κάθε ἀνθρώπου θά εἶναι σ ὅλους φανερή. Καί δέν θά ἀποκαλυφθοῦν μόνο τά ἔργα πού κάναμε σ ὅλη μας τήν ζωή, ἀλλά καί τά λόγια μας καί οἱ μυστικές ἐπιθυμίες μας καί οἱ κρυφές σκέψεις μας. Ὁ Ἀπόστολος λέει: «Θά ἔρθει ὁ Κύριος, ὁ Ὁποῖος, θά φέρει στό φῶς τά πράγματα πού κρύβονται στό σκοτάδι καί θά φανερώσει τίς σκέψεις τῶν καρδιῶν. Τότε ὁ καθένας θά πάρει τόν ἔπαινό του ἀπό τόν Θεό» (Α Κορ. 4,5). 9
Ἐρ.: Καί θά μᾶς καταδικάσει ἀκόμα καί γιά τά λόγια μας καί τίς σκέψεις μας; Ἀπ.: Χωρίς ἀμφιβολία, θά μᾶς καταδικάσει...ἤ, γιά νά τό πῶ καλύτερα, δέν θά μᾶς καταδικάσει ὁ Κύριος, ἀλλά θά μᾶς καταδικάσουν αὐτές οἱ ἴδιες οἱ ἁμαρτίες μας. Ἐκτός ἄν μετανοήσουμε καί τίς ἐξαλείψουμε μέ τό ἱερό Μυστήριο τῆς Ἐξομολόγησης καί μέ τήν διόρθωση τοῦ τρόπου τῆς ζωῆς μας. Ὁ Κύριος μᾶς λέει: «Γιά κάθε λόγο ἀνωφελῆ πού θά ποῦν οἱ ἄνθρωποι, θά δώσουν λόγο τήν ἡμέρα τῆς κρίσης» (Ματθ. 12, 36). Ἐρ.: Θά γίνει σύντομα ἡ δεύτερη παρουσία τοῦ Χριστοῦ; Ἀπ.: Αὐτό δέν τό γνωρίζουμε. Ἑπομένως πρέπει νά ζοῦμε ἔτσι, ὥστε νά εἴμαστε πάντα ἕτοιμοι γι αὐτήν. «Δέν καθυστερεῖ ὁ Κύριος τήν ἐκπλήρωση τῆς ὑπόσχεσής Του, ὅπως νομίζουν μερικοί, ἀλλά μακροθυμεῖ γιά μᾶς, ἐπειδή δέν θέλει νά χαθοῦν μερικοί, ἀλλά θέλει νά ἔρθουν ὅλοι σέ μετάνοια» (Β Πέτρ. 3,9). «Ἀγρυπνεῖτε, λοιπόν, γιατί δέν ξέρετε οὔτε τήν ἡμέρα, οὔτε τήν ὥρα κατά τήν ὁποία ἔρχεται ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου» (Ματθ. 25,13). Ἐρ.: Ὑπάρχουν σημεῖα πού προμηνύουν τόν ἐρχομό τῆς δεύτερης παρουσίας τοῦ Χριστοῦ; Ἀπ.: Ἡ ἁγία Γραφή μιλάει γιά τά σημεῖα αὐτά. Θά εἶναι ἡ «ἀποστασία», τό ὅτι δηλαδή οἱ ἄνθρωποι θά ἀπομακρύνονται ἀπό τόν Θεό θά ψυχρανθεῖ ἡ ἀγάπη μεταξύ τῶν ἀνθρώπων θά πληθυνθεῖ ἡ ἀνομία θά ἔρθουν πολλές θλίψεις καί συμφορές θά κηρυχθεῖ τό Εὐαγγέλιο σ ὅλα τά ἔθνη καί θά ἔρθει ὁ Ἀντίχριστος. Γιά τά προγνωστικά αὐτά σημεῖα τῆς παρουσίας τοῦ Χριστοῦ βλ. Ματθ. κεφ. 24. Λουκ. κεφ. 21. Β Θεσ. κεφ. 2 καί τό βιβλίο τῆς Ἀποκάλυψης τοῦ Ἰωάννου. Ἐρ.: Τί λέει τό βιβλίο τῆς Ἀποκάλυψης τοῦ Ἰωάννου; Ἀπ.: Λέει αὐτό πού εἴπαμε παραπάνω: Τά σημεῖα πού θά προηγηθοῦν τῆς δεύτερης παρουσίας τοῦ Χριστοῦ τήν ἔλευση τοῦ Ἀντιχρίστου καί τόν πόλεμό του κατά τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ καί τέλος τόν ἐρχομό τοῦ Χριστοῦ, γιά νά κατασυντρίψει τόν Ἀντίχριστο καί γιά νά πάρει τούς ἰδικούς Του στήν Βασιλεία Του. Γιά τόν Ἀντίχριστο βλ. Β Θεσ. 2, 3 ἑξ. Ἀποκ. κ. 13. Ἐρ.: Στίς μέρες μας βλέπουμε νά πραγματοποιοῦνται πολλά σημεῖα τῆς Ἀποκάλυψης τί ἔχετε νά πεῖτε γι αὐτό; Πλησιάζει ἡ δεύτερη παρουσία; Ἀπ.: Κατά πρῶτο ἔχουμε νά ποῦμε ὅτι δέν πρέπει νά εἴμαστε ἀδιάφοροι στά παρατηρούμενα σημεῖα τῶν καιρῶν. Ὁ Κύριος μᾶς λέει: «Ὑποκριτές, τό πρόσωπο τοῦ οὐρανοῦ ξέρετε νά τό διακρίνετε τά σημεῖα τῶν καιρῶν δέν μπορεῖτε νά τά διακρίνετε;» (Ματθ. 16,3). Τό ὅτι δέ, πραγματικά, βλέπουμε νά ἐκπληρώνονται πολλά 10
σημεῖα τῆς Ἀποκάλυψης, αὐτό πρέπει νά μᾶς ἐμβάλλει σέ ἀνησυχία καί νά κάνουμε ἐπί τέλους ἀρχή γιά μετάνοια γιατί τά σημεῖα αὐτά σκοπό ἔχουν νά μᾶς ὁδηγήσουν σέ μετάνοια. Πρέπει ὅμως νά προσέχουμε στήν ἑρμηνεία τῆς Ἀποκάλυψης. Θά εἶναι λάθος νά ποῦμε ὅτι ἔφτασε ἡ δεύτερη παρουσία τοῦ Χριστοῦ, ἐπειδή βλέπουμε νά ἐκπληρώνονται μερικά προγνωστικά της σημεῖα, ὅπως τά περιγράφει ἡ Ἀποκάλυψη. Τά σημεῖα αὐτά σέ κάποια ἔνταση καί ἔκταση συμβαίνουν σέ κάθε ἐποχή. Τό βιβλίο τῆς Ἀποκάλυψης πρέπει νά τό ἑρμηνεύσουμε «κυκλικά». Δηλαδή: Σέ μιά ἐποχή συμβαίνουν τά γεγονότα τῆς Ἀποκάλυψης κατά ἕνα μικρό κύκλο, κατά κάποια ἔνταση. Ἀλλά καί σέ ἄλλη ἐποχή θά συμβοῦν τά ἴδια γεγονότα κατά μεγαλύτερο κύκλο, κατά μεγαλύτερη ἔνταση. Καί τελικά, σέ μιά ἄλλη ἐποχή θά συμβοῦν τά γεγονότα αὐτά, τά σημεῖα αὐτά τῆς Ἀποκάλυψης, κατά πολύ ἰσχυρή ἔνταση, σέ πολύ-πολύ εὐρύτερο κύκλο, ὁπότε εἴμαστε στίς παραμονές τῆς δεύτερης παρουσίας τοῦ Χριστοῦ. Γιά παράδειγμα: Γράφει ἡ Ἀποκάλυψη, ὡς ἐσχατολογικό σημεῖο, ὅτι θά πικραθοῦν τά νερά (8,10-11). Σέ προηγούμενα χρόνια μέ τό φοβερό γεγονός τοῦ Τσερνομπίλ 1 εἴδαμε σέ ἔνταση πραγματοποιούμενη τήν προφητεία αὐτή. Ἀλλά καί σέ πολύ προηγούμενα χρόνια εἶδαν οἱ ἄνθρωποι, κατά μικρότερη ὅμως ἔνταση, πραγματοποιούμενη πάλι τήν προφητεία αὐτή. Θά ἦταν ὅμως πολύ λανθασμένο νά ἔλεγαν τότε οἱ ἄνθρωποι ὅτι ἔρχεται ἡ δεύτερη παρουσία τοῦ Χριστοῦ, ἐπειδή συνέβησαν μερικά προγνωστικά της σημεῖα, πού γράφει ἡ Ἀποκάλυψη. Τά ἴδια σημεῖα ἐπρόκειτο νά συμβοῦν καί ἀργότερα, ὅπως καί συνέβησαν, γιατί ἡ Ἀποκάλυψη ἑρμηνεύεται «κυκλικά». Εἶναι ὅμως ἀλήθεια ὅτι στίς μέρες μας συμβαίνουν πολλά σημεῖα, πού γράφει ἡ Ἀποκάλυψη, σέ μεγαλύτερη ἔνταση ἀπό προηγούμενα χρόνια καί αὐτό δέν πρέπει νά μᾶς ἀφήνει ἀδιάφορους, ἀλλά πρέπει νά μᾶς ξυπνήσει ἀπό τήν ἀδιαφορία μας καί νά μᾶς παρακινήσει σέ μετάνοια ξαναλέγουμε. Ἐρ.: Τί εἶναι ὁ Ἀντίχριστος; Ἀπ.: Ὁ Ἀντίχριστος θά εἶναι ἄνθρωπος κανονικός γεννημένος ἀπό πατέρα καί μητέρα, μέσα στόν ὁποῖο ὅμως θά μπεῖ ὁ διάβολος καί θά τόν κάνει ὄργανό του, τό κατ ἐξοχήν ὄργανό του, γιά νά πολεμήσει τήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ. 2 Ἐρ.: Γιατί λέγεται «Ἀντίχριστος»; Ἀπ.: Λέγεται ἔτσι γιατί εἶναι ἀντίθετος τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά καί γιά τόν ἄλλο 1. Τσέρνομπιλ εἶναι μιά μικρή πόλη τῆς Οὐκρανίας τῆς Ρωσσίας, ὅπου τό 1986 ἔγινε ἔκρηξη τοῦ πυρηνικοῦ ἀντιδραστήρα καί μολύνθηκαν τά νερά τοῦ ποταμοῦ Δνείπερου, πού περιβρέχει τό Τσέρνομπιλ καί ὁ λαμπαδιασμένος θερμοπυρηνικός ἀντιδραστήρας ὡς «ἀστήρ μέγας καιόμενος ὡς λαμπάς» (Ἀποκ. 8, 10) βυθίστηκε στά σπλάγχνα τῆς γῆς γιά νά μολύνει τίς ὑπόγειες ὑδροδεξαμενές καί τίς θάλασσες, στίς ὁποῖες ἐκβάλλουν ὅλα αὐτά τά νερά. (Βλ. Περιοδικόν μας: Σειρά ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΖΩΗ, τεῦχ. 6. σ. 39). 2. «Τίς οὗτος (ὁ Ἀντίχριστος) ἐστιν; Ἆρα ὁ Σατανᾶς; Οὐδαμῶς ἀλλ ἄνθρωπός τις πᾶσαν αὐτοῦ δεχόμενος τήν ἐνέργειαν» (Χρυσόστομος). 11
ἀκόμη λόγο, γιατί, γιά νά παραπλανήσει πολλούς, θά πάρει ἐξωτερικά τήν μορφή τοῦ Χριστοῦ. Θά φαίνεται ὡς καλός, ὡς ἀρνίο, ἐνῶ θά εἶναι θηρίο στήν καρδιά. Ἀκοῦστε τί λέγει γι αὐτόν σ ἕνα στίχο ὁ ἀπόστολος καί εὐαγγελιστής Ἰωάννης: «Εἶδα ἕνα θηρίο νά ἀνεβαίνει ἀπό τήν γῆ εἶχε δύο κέρατα σάν ἀρνιοῦ, ἀλλά μιλοῦσε σάν δράκος» (Ἀποκ. 13,11). Ἐξωτερικά ὁ Ἀντίχριστος θά προσπαθεῖ νά πάρει τήν μορφή ἀρνίου, γιατί ὡς Ἀρνίο παριστάνεται ὁ Χριστός μας (βλ. Ἀποκ. 14,1). Ὁ Ἀντίχριστος, λοιπόν, θά προσπαθεῖ νά μιμηθεῖ ἐξωτερικά τόν Χριστό, γιά νά παραπλανήσει πολλούς. Θαύματα ἔκανε ὁ Χριστός μας, θαύματα θά παραχωρηθεῖ νά κάνει καί ὁ Ἀντίχριστος (βλ. Ἀποκ. 13,13-15α). Σημεῖο ἔχει ὁ Χριστός, τόν Τίμιο Σταυρό, σημεῖο, «χάραγμα», ὅπως λέγεται (Ἀποκ. 13,17), θά ἔχει καί ὁ Ἀντίχριστος. Ἐρ.: Ποιό εἶναι τό σημεῖο τοῦ Ἀντιχρίστου; Ἀπ.: Εἶναι ὁ ἀριθμός τῶν γραμμάτων χξς, 666 (βλ. Ἀποκ. 13,18). Ἐρ.: Τί σημαίνει τό σημεῖο αὐτό, ὁ ἀριθμός αὐτός; Ἀπ.: Τό τριγράμματο χξς, πού δίνει τόν ἀριθμό 666, ἔχει τά ἀκραῖα γράμματα χς πού παριστάνουν τόν Χριστό. Ὅπως εἴπαμε, ὁ Ἀντίχριστος ἐξωτερικά θά προσπαθεῖ νά φαίνεται σάν Χριστός. Στήν καρδιά του ὅμως, στήν πραγματικότητα δηλαδή, θά εἶναι ξ, ὅπως δηλώνει τό μεσαῖο γράμμα τοῦ τριγράμματου σημείου του. Τό ξ εἶναι περίεργο γράμμα, δηλώνει τόν ἰδιότροπο χαρακτήρα, παριστάνει τό φίδι. Ἔτσι θά εἶναι ὁ Ἀντίχριστος: Θά εἶναι «ξ», παρά τό ὅτι θά φαίνεται «χς». Θά ἔχει μέσα του τόν καταραμένο ὄφι, τόν Διάβολο. Ἐρ.: Τί εἶναι ὁ ἀριθμός 666; Ἀπ.: Ὑπῆρχε συνήθεια στούς Ἰουδαίους καί στούς Ἕλληνες ἕνα ὄνομα νά τό ἐκφράζουν μέ τόν ἀριθμό του. Βρισκόταν δέ ὁ ἀριθμός ἑνός ὀνόματος μέ τήν πρόσθεση τῶν ἀριθμῶν πού ἀντιπροσωπεύουν τά γράμματα τοῦ ὀνόματος. Σχετικά μέ τόν Ἀντίχριστο ἡ Ἀποκάλυψη δέν λέει τό ὄνομά του, ἀλλά τόν ἀριθμό του. Εἶναι ὁ ἀριθμός τῶν γραμμάτων τοῦ σημείου του χξς. Τό χ εἶναι τό 600. Τό ξ τό 60 καί τό ς τό 6. Ὅλο τό τριγράμματο δίνει τόν ἀριθμό 666. Τόν ἀριθμό αὐτό ἔδιδε τό ὄνομα κάποιου Ρωμαίου αὐτοκράτορα, διώκτου τῆς Ἐκκλησίας, στά χρόνια πού ὁ Ἰωάννης ἔγραφε τήν Ἀποκάλυψη. Ὅπως λένε οἱ ἑρμηνευτές, ὁ Ἰωάννης εἶχε ὑπόψη του τόν αὐτοκράτορα Νέρωνα. Ἡ ἔκφραση «Καίσαρ Νέρων» γραφόμενη ἑβραϊκά καί ἑβραῖος ἦταν ὁ συγγραφεύς τῆς Ἀποκάλυψης δίνει πραγματικά τόν ἀριθμό 666. Ὅπως περιγράφει ὁ Ἰωάννης τόν Ἀντίχριστο στό κεφ. 13 τῆς Ἀποκάλυψης, ταιριάζει μέ τό πρόσωπο τοῦ Νέρωνα. Σ αὐτόν λοιπόν ὁ Ἰωάννης ἐφαρμόζει τόν ἀριθμό 666, γιατί τό ὄνομά του μέ τό ἀξίωμά του μαζί (Καῖσαρ), στήν ἑβραϊκή γραφή γραφόμενα, δίνουν, ξαναλέμε, τόν ἀριθμό 12
αὐτό, ἤ σέ κάποιο ἄλλο τέλος πάντων σύγχρονό του πρόσωπο, πού τό ὄνομά του θά ἔδινε κατά κάποιον τρόπο τόν ἴδιο ἀριθμό. Ἀλλά ὁ ἀριθμός αὐτός ἁρμόζει καί σ ὅλους τούς προδρόμους τοῦ Ἀντιχρίστου, ὅλων τῶν ἐποχῶν, κυρίως δέ ἁρμόζει στόν κυρίως Ἀντίχριστο, στόν ὁποῖο καί ἐφαρμόζονται ἀκριβῶς ὅλα ὅσα χαρακτηριστικά λέει γι αὐτόν ὁ Ἰωάννης στήν Ἀποκάλυψή Του. Ἐρ.: Καί ὅλοι οἱ πρόδρομοι τοῦ Ἀντιχρίστου, ἀπό τόν Νέρωνα μέχρι τόν κυρίως Ἀντίχριστο, θά ἔχουν τέτοιο ὄνομα, ὥστε νά δίνει τόν ἀριθμό 666; Ἀπ.: Αὐτό ἀκριβῶς τό ἐρώτημα μᾶς κάνει νά ποῦμε ὅτι ὁ ἀριθμός 666 ἐκφράζει κάτι βαθύτερο, τόν γενικό χαρακτήρα τοῦ Ἀντιχρίστου καί δέν δίνει ἁπλῶς τό ὄνομά του ὅπως καί τό τρίγραμμα χξς ἐκφράζει τόν χαρακτήρα τοῦ Ἀντιχρίστου, ὅπως εἴπαμε (θά εἶναι «ξ» στήν καρδιά του). Ὁ ἀριθμός 666 πραγματικά εἶναι μυστηριώδης ἀριθμός. Ἀποτελεῖται ἀπό τρία 6 τό τετράγωνο τοῦ 6 εἶναι 36 ἄν δέ προσθέσουμε ὅλους τούς ἀριθμούς ἀπό τό 1 μέχρι τό 36, λαβαίνουμε ἄθροισμα 666! Ἄλλος ἑρμήνευσε ὅτι τό 666 εἶναι σύμβολο τῆς ἀοριστίας, τοῦ χάους. Εἶναι καί αὐτό σύμβολο τοῦ Ἀντιχρίστου. 3 Ἐρ.: Γεννήθηκε ὁ Ἀντίχριστος; Ἀπ.: Δέν τό ξέρουμε. Μπορεῖ καί νά γεννήθηκε, γιατί κάποτε ἀσφαλῶς θά γεννηθεῖ. Ἀλλά δέν ἐπιτρέπεται νά μιλᾶμε μέ βεβαιότητα γιά τό θέμα αὐτό, γιατί προγνωστικά σημεῖα τῆς δεύτερης παρουσίας τοῦ Χριστοῦ, πού παρατηροῦνται στήν ἐποχή μας, συμβαίνουν καί σέ κάθε ἐποχή. Εἶναι ὅμως ἀλήθεια, ὅπως εἴπαμε, ὅτι στήν ἐποχή μας παρατηροῦνται πιό ἔντονα τά σημεῖα αὐτά καί σέ μεγαλύτερη ἔκταση. Πάντως, ὅπως μᾶς λέει ὁ Κύριός μας, πρέπει νά εἴμαστε πάντα ἄγρυπνοι, γιατί δέν ξέρουμε τήν ἡμέρα οὔτε τήν ὥρα πού θά ἔρθει (Ματθ. 25,13). Ἐρ.: Τί εἶναι ἡ Βασιλεία τοῦ Χριστοῦ, γιά τήν ὁποία μιλάει αὐτό τό ἕβδομο ἄρθρο τοῦ Συμβόλου τῆς πίστης μας; Ἀπ.: Βασιλεία τοῦ Χριστοῦ εἶναι πρῶτα ὅλος ὁ κόσμος δεύτερο, εἶναι ὅλοι οἱ πιστοί πάνω στή γῆ καί τρίτο εἶναι οἱ σεσωσμένοι στόν οὐρανό. Τό πρῶτο ὀνομάζεται βασίλειο τῆς φύσης, τό δεύτερο βασίλειο τῆς χάρης καί τό τρίτο βασίλειο τῆς δόξας. 4 Ἐρ.: Ποιό ἀπό τά βασίλεια αὐτά ἐννοεῖται, ὅταν λέμε στό «Πιστεύω» ὅτι «οὐκ ἔσται τέλος»; Ἀπ.: Τό βασίλειο τῆς δόξας. 3. Γιά τό θέμα αὐτό βλ. τό βιβλίο μας Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννου, Μάνδρα Ἀττικῆς, 1997, σελ. 102 ἑξ. 4. Περί τῆς θεολογικῆς ἐννοίας τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ καί τῶν παρεξηγημένων ἐννοιῶν της βλ. περιοδικό μας Θυμίαμα, Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ, Μάνδρα Ἀττικῆς, Ἰούνιος 1988, ἀριθμ. 28. 13
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΤΟΝ ΠΡΟΦΗΤΗ ΗΣΑΪΑ Ἡ αἰώνια εἰρήνη (2,1-5) Ἡ μικρή αὐτή περικοπή εἶναι μιά προφητεία πού ἀναφέρεται στήν ἐποχή τοῦ Μεσσίου. Παριστάνει τήν Σιών, τά Ἰεροσόλυμα, κέντρο τῆς μεσσιακῆς βασιλείας, πρός τό ὁποῖο θά συρρέουν ὅλα τά ἔθνη. Τά ἔθνη πού ἦταν διεσπαρμένα μέ τήν πυργοποιία στήν Βαβέλ (Γεν. 11,8), παρουσιάζονται ἐδῶ στήν περικοπή μας συναντώμενα στό ὄρος τοῦ Κυρίου, ὅπου ἦταν κτισμένος ὁ ἅγιος Ναός (στίχ. 2). Οἱ ἄνθρωποι παρουσιάζονται πρόθυμοι νά μάθουν τήν ὁδόν τοῦ Κυρίου, τήν διδασκαλία τοῦ Μεσσίου, καί νά τήν ἐφαρμόσουν. Ὅλα τά ἔθνη ἀναγνωρίζουν τόν Μεσσία διδάσκαλό τους, νομοθέτη τους καί Κύριό τους (στίχ. 3). Ἀποτέλεσμα αὐτοῦ εἶναι ὅτι καταργεῖται ὁ πόλεμος καί ἔρχεται εἰρήνη στήν ἀνθρωπότητα (στίχ. 4). Ἡ παγκόσμια εἰρήνη, λοιπόν, ἔρχεται μέ τήν ἐπικράτηση τοῦ θείου θελήματος. Ἀναγνωρίζοντας τόν Κύριο καί ἐφαρμόζοντας τό ἅγιο θέλημά του ἀποκτᾶμε ἐσωτερική εἰρήνη καί ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς εἰρήνης εἶναι καί ἡ ἐξωτερική εἰρήνη. Τέλος, ὁ Προφήτης μας στρέφεται πρός τόν Ἰσραήλ καί τόν προσ - καλεῖ νά βαδίσει στό φῶς τῆς θείας ἀποκαλύψεως (στίχ. 5) ἐπιστρέφοντας ἀπό τίς ἀνομίες του, γιά τίς ὁποῖες εἶχε καταστεῖ ἄξιος τῆς θείας τιμωρίας (βλ. κεφ. 1). 2, 1 Ὁ λόγος ὁ γενόμενος παρὰ Κυρίου πρὸς Ἠσαΐαν υἱὸν Ἀμὼς περὶ τῆς Ἰου- 2, 1 Ὁ λόγος πού δόθηκε ἀπό τόν Κύριο στόν Ἠσαΐα, τόν υἱό τοῦ Ἀμώς, γιά τό βα- 2,2-5. Αὐτή ἡ ὅραση τῶν ἐθνῶν συναγομένων στό ὄρος Σιών εὑρίσκεται, μέ λίγες παραλλαγές, καί στό Μιχ. 4,1-3. Δέν μποροῦμε νά ποῦμε μέ βεβαιότητα ποιά ἀπό τίς δύο περικοπές εἶναι ἡ πρωτότυπη ἤ ἄν καί οἱ δύο ἐξαρτῶνται ἀπό μία κοινή πηγή. Ἡ ἐπικρατοῦσα πάντως γνώμη εἶναι ὅτι ὁ Μιχαίας ἐξαρτᾶται ἐδῶ ἀπό τόν Ἠσαΐα. Τά χρησιμοποιούμενα ἐπιχειρήματα (ἰδιαίτερα γιά τήν παγκοσμιότητα τῆς προφητείας) γιά νά ὑποστηριχθεῖ ὅτι ἡ προφητεία μας προέρχεται ἀπό μία μετέπειτα, μετά τήν αἰχμαλωσία, περίοδο, δέν εἶναι πειστικά, ἀφοῦ ἡ ἰδέα γιά μία μεγάλη, παγκόσμια νίκη τοῦ Γιαχβέ εἶναι πολύ παλαιά στήν πίστη τῶν Ἑβραίων περί τῆς ἡμέρας τοῦ Γιαχβέ. 2,1. Αὐτός ὁ νέος τίτλος εἰσάγει τήν μικρά συλλογή προφη- 14
Ζαχ. 14,4 Ψαλμ. 121,4 Ζαχ. 8,3. Ψαλμ. 23,3 δαίας καὶ περὶ Ἰερουσαλήμ. 2 Ὅτι ἔσται ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις ἐμφανὲς τὸ ὄρος Κυρίου καὶ ὁ οἶκος τοῦ Θεοῦ ἐπ ἄκρων τῶν ὀρέων καὶ ὑψωθήσεται ὑπεράνω τῶν βουνῶν καὶ ἥξουσιν ἐπ αὐτὸ πάντα τὰ ἔθνη, 3 καὶ πορεύσονται ἔθνη πολ - λὰ καὶ ἐροῦσι δεῦτε καὶ ἀναβῶμεν εἰς τὸ ὄρος Κυρίου καὶ εἰς τὸν οἶκον τοῦ Θεοῦ Ἰακώβ, καὶ ἀναγγελεῖ ἡμῖν τὴν ὁδὸν αὐτοῦ, καὶ πορευσόμεθα ἐν αὐτῇ ἐκ γὰρ σίλειο τοῦ Ἰούδα καί τήν Ἰερουσαλήμ. 2 Στίς ἔσχατες ἡμέρες θά γίνει ἔνδοξο τό ὄρος τοῦ Κυρίου καί ὁ οἶκος τοῦ Θεοῦ α σάν νά εἶναι στήν κορυφή τῶν βουνῶν καί θά φαίνεται ψηλότερα ἀπό ὅλα τά βουνά καί θά ἔρχονται β σ αὐτό ὅλα τά ἔθνη. 3 Θά ἔρχονται πολλοί λαοί καί θά λέγουν: «Ἐμπρός, ἄς ἀνεβοῦμε στό ὄρος τοῦ Κυρίου καί στόν οἶκο τοῦ Ἰακώβ, γιά νά μᾶς διδάξει τήν ὁδό του τειῶν τῶν κεφ. 2-5. 2,2. Τό ὄρος Κυρίου καί ὁ οἶκος τοῦ Θεοῦ. «Τό ὄρος τοῦ οἴκου τοῦ Κυρίου», λέγει τό Ἑβρ. Ἡ ἰδέα τοῦ ὄρους τοῦ Θεοῦ ὡς ὁ σκοπός ὅλων τῶν ἐθνῶν εἶναι πολύ παλαιά. Ἡ ἀκριβής ἐδῶ ἀναφορά γίνεται στό βόρειο μέρος τοῦ ἀνατολικοῦ λόφου τῆς Ἰερουσαλήμ. Ἡ τοποθεσία αὐτή ἀξιοποιήθηκε πολύ κατά τήν βασιλεία τοῦ Σολομῶντος. 2,3. Δεῦτε ἀναβῶμεν εἰς τό ὄρος Κυρίου. Ὁ προφήτης ἔχει ἐδῶ ὑπ ὄψιν του τά προσκυνήματα ἤ τίς θρησκευτικές ἀναβάσεις στήν Ἰερουσαλήμ κατά τίς μεγάλες ἑορτές (βλ. Δευτ. 16,16. Ψαλμ. 121,4). Κατά τό μέλλον θά συμμετάσχουν ἐκεῖ ὅλα τά ἔθνη, βλ. Ἠσ. 60,3. 66,20. Ζαχ. 8,20-22. 14,16-17. Θεοῦ Ἰακώβ. Ἡ ἔκφραση αὐτή δέν συναντᾶται ἀλλοῦ στόν Ἠσαΐα, εἶναι ὅμως συχνή στούς Ψαλμούς (45,8. 74,10. 75,7. 83,9). Ἐκ γάρ Σιών ἐξελεύα. «Τό ὄρος τοῦ οἴκου τοῦ Κυρίου», λέγει τό Ἑβρ. β. «Θά συρρέουν», λέει τό Ἑβρ. 15
Σιὼν ἐξελεύσεται νόμος καὶ λόγος Κυρίου ἐξ Ἰερουσαλήμ. 4 Καὶ κρινεῖ ἀναμέσον τῶν ἐθνῶν καὶ ἐλέγξει λαὸν πολύν, καὶ συγκόψουσι τὰς μαχαίρας αὐτῶν εἰς ἄροτρα καὶ τὰς ζιβύνας αὐτῶν εἰς δρέπανα, καὶ οὐ λήψεται ἔθνος ἐπ ἔθνος μάχαιραν, καί οὐ μὴ μάθωσιν ἔτι πολεμεῖν. (δηλ. τίς ἐντολές του) καί θά βαδίσουμε σ αὐτή! Γιατί (νέος) Νόμος θά βγεῖ ἀπό τήν Σιών καί (νέα) διδαχή (θά κηρυχθεῖ) ἀπό τήν Ἰερουσαλήμ. 4 Καί θά κρίνει μεταξύ τῶν ἐθνῶν καί θά ἐξουσιάζει γ πολλούς λαούς. Τότε θά μετατρέψουν τά ξίφη τους σέ ἀλέτρια καί τά δόρατά τους σέ δρεπάνια. Ποτέ πιά λαός γ. «Θά δημιουργήσει δίκαιο», κατά τό Ἑβρ. σεται νόμος καί λόγος Κυρίου... Ἡ Ἰερουσαλήμ ἔγινε τό κέντρο τῆς διδασκαλίας γιά ὅλα τά ἔθνη. Ὅπως στό 1,10, ὁ λόγος τοῦ Κυρίου καλεῖται «παιδεία» (ἑβρ. «Τωρά», βλ. 8,16 καί σχόλιο. 42,4), δηλαδή, μία διδασκαλία πού δέν ἀρκεῖ κανείς νά γνωρίσει θεωρητικά, ἀλλά πρέπει νά ζήσει. Ἡ «Τωρά» ἦταν ὁ τρόπος ζωῆς πού ἀποκαλύφθηκε ἀπό τόν Θεό γιά τόν λαό του. 2,4. Καί κρινεῖ... Ὁ Γιαχβέ. Καί συγκόψουσι τάς μαχαίρας αὐτῶν εἰς δρέπανα... «Ὁ ἀφοπλισμός, πού στό παρελθόν ἦταν ἕνας σκληρός ὅρος πού ἐπεβάλλετο ἀπό τούς νικητές (Α Βασ. 13,19-22), θά εἶναι μία ἡμέρα τό σημεῖο τῶν νέων χρόνων, ὅταν ὁ Γιαχβέ θά ἐξαπλώσει τό εἰρηνικό του βασίλειο σέ ὅλο τόν κόσμο» (La Sainte Bible). Τό μεγαλύτερο μέρος τῆς ἐσχατολογικῆς διδασκαλίας κάνει λόγο γιά τό τέλος τῶν πολέμων, ὅπου μάλιστα παριστάνεται ὁ Ἴδιος ὁ Θεός νά συντρίβει τά ἅρματα, Ὠσ. 2,20. Ζαχ. 9,10. Ψαλμ. 45,10. Ἐδῶ τά ἔθνη, ἀφοῦ διδάχθηκαν τήν θεία διδασκαλία, ἀναλαμβάνουν μία κοινή συμφωνία γιά εἰρήνη. Στό Ἰωήλ 4,10 ἐπανέρχεται αὐτή ἡ προφητεία τοῦ Ἠσαΐου καί τοῦ Μιχαίου, ἀλλά 16
Ψαλμ. 55,14. Παροιμ. 6,23 5 Καὶ νῦν, ὁ οἶκος Ἰακώβ, δεῦτε πορευθῶμεν τῷ φωτί Κυρίου. δέν θά παίρνει ξίφος ἐναντίον ἄλλου λαοῦ καί δέν θά μαθαίνουν πιά νά πολεμοῦν. 5 Ἐμπρός, λοιπόν, ὦ οἶκος τοῦ Ἰακώβ, ἄς πορευθοῦμε στό φῶς τοῦ Κυρίου. Ἡ ἡμέρα τοῦ Κυρίου (2,6-22) Στήν ἐδῶ περικοπή μας ἀκοῦμε ἕνα φοβερό λόγο τοῦ προφήτου Ἠσαΐου, στόν ὁποῖο αὐτός ἀπειλεῖ μέ καταστροφή ὅλο τόν ἰσραηλιτικό λαό, βόρειο καί νότιο βασίλειο, γιά τά ἁμαρτήματά του, πρό παντός δέ γιά τήν ὑπερηφάνειά του καί τήν εἰδωλολατρία του (στίχ. 6.8.9). Ἄν καί τό κράτος στήν περικοπή μας παριστάνεται ἰσχυρό, μέ ἐξωτερική λαμπρότητα καί πλοῦτο (στίχ. 7), ὅμως ὁ Ἠσαΐας προφητεύει τήν τελεία καταστροφή του τήν ἡμέρα ἐκείνη τοῦ Κυρίου. Τότε οἱ ἄνθρωποι ἀπογοητευμένοι ἀπό τά εἴδωλα θά τά ἀπαρνηθοῦν, θά τά πετάξουν στά σκουπίδια καί θά τρέχουν νά κρυφτοῦν στίς σπηλιές καί στίς σχισμές τῶν βράχων (στίχ. 10.18-20). Ἡ καταστροφή ἐκσπάει καί ἐναντίον τῆς φύσεως, σ αὐτές τίς περίφημες κέδρους τοῦ Λιβάνου καί τίς δρῦς τῆς Βασάν, στά ἔργα τέχνης τῶν ἀνθρώπων, στά θεαματικά καί στολισμένα πλοῖα (στίχ. 13-16)! Ἡ περικοπή μας ἐδῶ μέ τίς παραστατικές ἐκφράσεις μᾶς δίνει μιά εἰκόνα τῆς γενικῆς κρίσεως κατά τήν δευτέρα τοῦ Κυρίου παρουσία. Ἀλλά καί πραγματικά ὁ Προφήτης στήν περικοπή μας ἀπό τήν εἰδική κρίση κατά τοῦ Ἰσραήλ μεταβαίνει στήν καθολική κρίση στόν στίχ. 12. ἀντιθέτως. Πιθανόν αὐτή ἡ ὅραση τῆς εἰρήνης νά σχετίζεται μέ τό ὄνομα τῆς Ἰερουσαλήμ, «ἡ πόλη τῆς εἰρήνης». 2,5. Τῷ φωτί Κυρίου. Τό φῶς εἶναι σύμβολο τῆς σωτηρίας, πρό παντός ὅταν εἶναι τό φῶς τοῦ Θεοῦ, βλ. 10,17. 60,1. Ἐπίσης εἰς Ψαλμ. 118,105. Παροιμ. 6,23, ἡ διδασκαλία συγκρίνεται μέ φῶς. 17
57,3 Δευτ. 18,10 2, 6 Ἀνῆκε γάρ τὸν λαὸν αὐτοῦ τὸν οἶκον τοῦ Ἰσραηλ, ὅτι ἐνεπλήσθη ὡς τὸ ἀπ ἀρχῆς ἡ χώρα αὐτῶν κληδονισμῶν, ὡς ἡ τῶν ἀλλοφύλων, καὶ τέκνα πολλὰ ἀλλόφυλα ἐγενήθη αὐτοῖς. 2, 6 Ἀσφαλῶς θά ἐγκαταλείψει (ὁ Θεός) τούς Ἰσραηλῖτες, γιατί γέμισε ἡ χώρα τους, ὅπως ἦταν στήν ἀρχή α (ὅταν κατοικεῖτο ὅλη ἀπό τούς Χαναναίους) ἀπό μαντεῖες, ὅπως οἱ Φιλισταῖοι, καί γεννήθηκαν σ αὐτούς πολλά ἀλλόφυλα τέκνα β (ἀπό μικτούς γάμους). 2,6-22. Αὐτό τό μακρύ ποίημα, πού ἡ ἑνότης του χαρακτηρίζεται μέ τήν ἐπανάληψη ὁμοίων τύπων (στίχ. 9.11.17 καί 10.19.21 βλ. 5,15, ὅπου ἡ ἴδια ἐπωδός ζητεῖ νά ἀναγνωρίσουμε ἕνα τεμάχιο τοῦ ἰδίου ποιήματος) χρονολογεῖται ἀπό τήν πρώτη περίοδο τῆς δραστηριότητος τοῦ Ἠσαΐου, ὅταν ὁ Ἰούδας ὁλοκλήρωνε μία μακρά περίοδο εὐημερίας ὑπό τούς βασιλεῖς Ὀζία καί Ἰωάθαμ. Ἡ εὐημερία καί ἡ συμμαχία μέ τούς ξένους ὡδήγησαν τόν λαό σέ ὑπερηφάνεια, σέ δεισιδαιμονία καί ἀχαλίνωτη χλιδή. Πολύ πιθανόν ὅμως τό ποίημα νά ἀφορᾶ καί τήν Σαμάρεια πρίν ἀπό τήν πτώση της τό 722, ὅταν δέν εἶχε περιπέσει ἀκόμη στήν ἀναρχία καί τήν παρακμή, πού θά ἐγνώριζε σέ λίγο. Ὁ Ἠσαΐας ἀναγγέλει μιά ἀστραπιαία μεσολάβηση τοῦ Γιαχβέ, πού θά μεταβάλει σέ τρόμο αὐτήν τήν ὑπερήφανη ἀσφάλεια. 2,6. Μαντεία μέ πολλές μορφές ἐξησκεῖτο στήν παλαιά Ἐγγύς Ἀνατολή καί σ αὐτό τό Ἰσραήλ (βλ. Α Βασ. 28,3 ἑξ. Ἠσ. 8,19), παρά τίς καταδίκες τῶν Ἐξ. 22,17. Λευϊτ. 19,31. 20,27. Δευτ. 18,10-11.14 καί μάλιστα ποτέ δέν ἐξολοθρεύθηκε ἐντελῶς ἀπό τό κράτος. Στό ἡμιστίχ. 6α τό κείμενο εἶναι ἴσως ἐφθαρα. «Γέμισε ἡ χώρα ἀπό Ἀνατολή», λέει τό Ἑβρ., δηλ. ἀπό ἀνατολικά ἤθη καί ἔθιμα. β. «Κτυποῦν τά χέρια (τους ὡς συμφωνία) μέ τούς ξένους», ἔχει στό Ἑβρ. τό ἡμιστίχιο. Συμφωνία γιά σύναψη συνθηκῶν, ἐμπορικῶν συμφωνιῶν καί μικτῶν γάμων. 18
Δευτ. 17,16. Ψαλμ. 19,8 17,8. Ἰερ. 25,6 7 Ἐνεπλήσθη γὰρ ἡ χώρα αὐτῶν ἀργυρίου καὶ χρυσίου, καὶ οὐκ ἦν ἀριθμός τῶν θησαυρῶν αὐτῶν καὶ ἐνεπλήσθη ἡ γῆ ἵππων, καὶ οὐκ ἦν ἀριθμός τῶν ἁρμάτων αὐτῶν 8 καὶ ἐνεπλήσθη ἡ γῆ βδελυγμάτων τῶν ἔργων τῶν χειρῶν αὐτῶν, καὶ προσεκύνησαν, οἷς ἐποίησαν οἱ δάκτυλοι αὐτῶν 7 Γεμάτη εἶναι ἡ χώρα τους ἀπό ἄργυρο καί χρυσό καί ἀναρίθμητοι εἶναι οἱ θησαυροί της. Γεμάτη εἶναι ἡ χώρα ἀπό ἵππους καί δέν ἔχουν τέλος τά ἅρματά της. 8 Γεμάτη εἶναι ἡ χώρα ἀπό εἴδωλα, ἔργα πού ἔκαναν τά χέρια τους καί προσκύνησαν αὐτά πού ἔφτιαξαν τά δάκτυλά τους. μένο: Αντί τοῦ d Q mi («μικκέδεμ» «ἀπό πολύ καιρό») στό ἑβραϊκό μερικοί ἄλλοι ἑρμηνευτές θέλουν νά ἀναγνώσουν ymis q («κωσεμίμ» «ἀπό μάντεις») ἤ s q mi («μικσάμ» «ἀπό μαντεία»). Οἱ μαρτυρίες ὅμως τοῦ κειμένου δέν συμφωνοῦν μέ αὐτές τίς διορθώσεις. Ἡ φράση τοῦ στίχ. μας ὡς ἡ τῶν ἀλλοφύλων, στό Ἑβραϊκό ἔχει «ὡς ἡ τῶν Φιλισταίων». Δέν γνωρίζουμε τίποτε γιά τήν μαντεία τῶν Φιλισταίων, ἀλλά στό Α Βασ. 6,2 μνημονεύονται οἱ μάντεις τους. Ἡ φράση στούς Ο τέκνα πολλά ἀλλόφυλα ἐγεννήθη αὐτοῖς στό Ἑβρ. ἔχει «κτυποῦν τά χέρια τους μέ τούς ξένους», σημεῖο συνάψεως ἐμπορικῆς καί πολιτικῆς συνθήκης μέ τούς ξένους. Ἀπό τίς ἡμέρες τοῦ Σολομῶντος οἱ Ἰσραηλῖτες ἐγνώριζαν ὅτι οἱ συνθῆκες μέ τούς ξένους ἀνοίγουν τήν θύρα γιά τήν ἀναγνώριση ξένων θεῶν καί τήν ἄσκηση τῆς εἰδωλολατρίας. 2,7. Ὑπαινιγμός στήν περίοδο τῆς εὐημερίας πού ὑπῆρξε στό Ἰσραήλ, ὑπό τόν βασιλέα Ἰεροβοάμ τόν Β, καί στόν Ἰούδα ὑπό τόν Ὀζία (Δ Βασ. 14,25. Β Παραλ. 26,7. 27,3). Ξένο ἐμπόρευμα στήν χώρα καί μία ἐπαναδυνάμωση τῆς οἰκονομικῆς ζωῆς στήν μακρά βασιλεία τοῦ Ὀζίου ἔδωσαν στόν Ἰούδα μία ἐξωτερική μεγαλοπρέπεια, ἡ ὁποία μποροῦσε νά συγκριθεῖ μέ τήν κατάσταση στίς ἡμέρες τοῦ Σολομῶντος. Τά ἀρχαιολογικά εὑρήματα βεβαιώνουν τά ὅσα λέγει ὁ στίχος μας ἐδῶ περί αὐτῆς τῆς νέας 19
Ὠσ. 10,8. Λουκ. 23,30 37,29. Λουκ. 1,51 9 καὶ ἔκυψεν ἄνθρωπος, καὶ ἐταπεινώθη ἀνήρ, καὶ οὐ μὴ ἀνήσω αὐτούς. 10 Καὶ νῦν εἰσέλθετε εἰς τὰς πέτρας καὶ κρύπτεσθε εἰς τὴν γῆν ἀπὸ προσώπου τοῦ φόβου Κυρίου καί ἀπὸ τῆς δόξης τῆς ἰσχύος αὐτοῦ, ὅταν ἀναστῇ θραῦσαι τὴν γῆν. 11 Οἱ γάρ ὀφθαλμοί Κυρίου ὑψηλοί, ὁ δέ ἄνθρωπος τα- 9 Ἔσκυψε μπροστά (στά εἴδωλα) ὁ ἄνθρωπος καί ξευτελίστηκε ὁ ἄνδρας. Δέν θά τούς συγχωρήσω (λέει ὁ Θεός). γ 10 Καί τώρα χωθεῖτε στούς βράχους καί κρυφτεῖτε στό χῶμα πρό τοῦ τρόμου τοῦ Κυρίου καί πρό τῆς λαμπρότητας τῆς μεγαλοπρεπείας του, ὅταν θά ἐγερθεῖ νά συντρίψει τήν γῆ. δ 11 Τά μάτια τοῦ Κυρίου βλέπουν ἀπό ψηλά, γ. Κατά τό Ἑβρ. μιλάει ὁ Προφήτης: «Δέν θά τούς τό συγχωρήσεις»! Κατ ἄλλη ἀπίθανη ἑρμηνεία πρόκειται γιά κατάρα τοῦ Προφήτου: «Μή τούς συγχωρήσεις». δ. Ἡ φράση «ὅταν ἀναστῇ... γῆν» ἀπουσιάζει ἀπό τό Ἑβρ. εὐημερίας. Τό πλῆθος τῶν ἁρμάτων ἐθεωρεῖτο ὡς μία προδοσία στήν διαθήκη μέ τόν Θεό, ἀφοῦ ἦταν μία ἀνθρώπινη ἀσφάλεια καί κατά συνέπεια ἦταν μία περιφρόνηση τῆς πίστεως. Στό μέλλον, κατά τό θέλημα τοῦ Κυρίου, τά ἅρματα καί οἱ ἱππεῖς θά ἐξαφανισθοῦν, βλ. 31,1. Ἀμ. 2,15. 4,10. Ὠσ. 14,4. Ἡ διαμαρτυρία τοῦ Ἠσαΐου ἐδῶ ὁμοιάζει κατά πολύ μέ τόν ἔλεγχο τοῦ Ἀμώς στό βόρειο βασίλειο, τόν Ἰσραήλ. 2,9. Ὁ ἄνθρωπος πού ταπεινώθηκε καί προσκύνησε τά εἴδωλα, θά ταπεινωθεῖ τώρα ἀπό τόν Κύριο. 2,10. Ἡ ἐξουθένωση τῆς ἀνθρωπίνης ὑπερηφανίας πρό τῆς φοβερᾶς δυνάμεως τοῦ Κυρίου εἶναι ἕνα ἀγαπητό θέμα στόν Ἠσαΐα. Ὅταν ἀναστῇ θραῦσαι τήν γῆν. Ἡ φράση αὐτή ὑπάρχει στούς Ο, ἀλλά παραλείπεται ἀπό τό Ἑβραϊκό. Ὅλος ὁ στίχ. καί ἡ τελευταία φράση τοῦ στίχ. 9 ἀπουσιάζουν ἀπό τό πρῶτο ἀντίγραφο τοῦ Ἠσαΐου τοῦ σπηλαίου 1 τοῦ Qumran. Ὁ στίχ. ἐπαναλαμβάνεται στούς 20
10,34 πεινός καὶ ταπεινωθήσεται τὸ ὕψος τῶν ἀνθρώπων, καὶ ὑψωθήσεται Κύριος μόνος ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ. 12 Ἡμέρα γὰρ Κυρίου σαβαώθ ἐπὶ πάντα ὑβριστὴν καὶ ὑπερήφανον καὶ ἐπὶ πάντα ὑψηλὸν καὶ μετέωρον, καὶ ταπεινωθήσονται, 13 καὶ ἐπὶ πᾶσαν κέδρον τοῦ ὁ δέ ἄνθρωπος εἶναι μικρός. ε Θά συντριβεῖ ἡ ὑπερηφάνεια τῶν ἀνθρώπων καί θά ὑψωθεῖ ὁ Κύριος μόνος ἐκείνη τήν ἡμέρα. 12 Γιατί ἡ ἡμέρα Κυρίου τῶν Δυνάμεων θά εἶναι ἐναντίον κάθε ὑβριστοῦ καί ὑπερήφανου, ἐναντίον κάθε ἐγωιστοῦ καί ἀλαζόνα. (Ὅλοι αὐτοί) θά ταπεινωθοῦν. 13 (Θά εἶναι) ἐναντίον ὅλων ε. Κατά τό Ἑβρ. πρόκειται περί τῆς ταπεινώσεως τῶν ὑπερηφάνων ὀφθαλμῶν τῶν ἀνθρώπων: «(Τότε) οἱ ἀλαζονικοί ὀφθαλμοί τῶν ἀνθρώπων θά ταπεινωθοῦν». στίχ. 19 καί 21. 2,12. Γιά τήν «ἡμέρα τοῦ Κυρίου». Ἡ προσδοκία τῆς «ἡμέρας τοῦ Γιαχβέ», μιᾶς, δηλαδή, ἐντυπωσιακῆς ἐπεμβάσεως, κατά τήν ὁποία ὁ Γιαχβέ θά γίνει κριτής τῶν ἐθνῶν καί τιμωρός τῶν ἐχθρῶν του κάνοντας νά φανεῖ ἡ δόξα του, εἶναι κοινή σέ πολλούς προφῆτες: Ἀμ. 5,18-20 σχόλ. Μιχ. 5,9-14. Σοφ. 1,14-18. Ἰωήλ 1,15 ἑξ. 2,1 ἑξ. 3,1 ἑξ. κ.ἄ. Οἱ χρησιμοποιούμενες εἰκόνες γιά νά περιγραφεῖ αὐτή ἡ ἡμέρα εἶναι δανεισμένες εἴτε ἀπό τά πολύ θαυμαστά γεγονότα τῆς ἱστορίας τοῦ Ἰσραήλ, ὅπως τό Σινᾶ καί ἡ Ἐρυθρά Θάλασσα, εἴτε ἀπό τό ξέσπασμα τῶν δυνάμεων τῆς φύσεως, βλ. Ἀμ. 5,9. Ἐδῶ ἡ θεία ἐπέμβαση περιγράφεται ὡς ἕνας σεισμός τῆς γῆς, βλ. στίχ. 10.19.21. Στόν ἐσχατολογικό του λόγο ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἰς Ματθ. κεφ. 24 θά 21
33,9 Γ Βασ. 22,49 Λιβάνου τῶν ὑψηλῶν καὶ μετεώρων καὶ ἐπὶ πᾶν δένδρον βαλάνου Βασάν 14 καὶ ἐπὶ πᾶν ὑψηλὸν ὄρος καὶ ἐπὶ πάντα βουνὸν ὑψηλὸν 15 καὶ ἐπὶ πάντα πύργον ὑψηλὸν καὶ ἐπὶ πᾶν τεῖχος ὑψηλὸν 16 καὶ ἐπὶ πᾶν πλοῖον θαλάσσης καὶ ἐπὶ πᾶσαν θέαν πλοίων κάλλους. τῶν ὑψηλῶν καί περιφήμων κέδρων τοῦ Λιβάνου, καί ἐναντίον τῶν δρυῶν τῆς Βασάν 14 ἐναντίον ὅλων τῶν ὑψηλῶν βουνῶν, ἐναντίον ὅλων τῶν λόφων πού ἐξέχουν 15 ἐναντίον κάθε ὑψηλοῦ πύργου καί ὀχυροῦ τείχους, 16 ἐναντίον ὅλων τῶν πλοίων τῆς θάλασσας ζ καί ἀκόμα ἐναντίον τῶν θεαματικῶν στολισμένων πλοίων. ζ. «Ἐναντίον τῶν πλοίων Ταρσίς (ὑπερποντίων)», λέει τό Ἑβρ. δανεισθεῖ πολλές εἰκόνες ἀπό κείμενα τῶν παλαιῶν προφητῶν γιά τήν ἡμέρα τοῦ Γιαχβέ. 2,13. Κάθε τι πού θυμίζει δύναμη καί μεγαλεῖο θά συντριβεῖ. Οἱ «κέδροι» συμβολίζουν τήν φανταχτερή ματαιοδοξία τοῦ ἀνθρώπου (βλ, Ἰερ. 22,14-15). Οἱ «δρῦς τῆς Βασάν» (βλ. Ἰεζ. 27,6. Ζαχ. 11,2), μιᾶς χώρας ἀνατολικῶς τοῦ Ἰορδάνου καί φημισμένης γιά τήν εὐφορία της, προκαλοῦν δέος γιά τήν δύναμή τους. Ἡ μνεία αὐτῶν πιθανόν νά ἀποτελεῖ ὑπαινιγμό στήν ἐξάσκηση τῆς εἰδωλολατρίας τοῦ Ἰσραήλ κάτω ἀπό τά δένδρα αὐτά (β. 1,29). 2,15. Ὅλα αὐτά, πύργοι, τείχη, πλοῖα (στίχ. 16) ἐκλαμβάνονται ἐδῶ ὡς σύμβολα τῆς ὑπερηφανείας τοῦ ἀνθρώπου, ὡς πρόκληση κατά τοῦ Θεοῦ, βλ. Γεν. 11, 1-4. 2,16. Κατά τήν εὐδαίμονα ἐποχή τοῦ Σολομῶντος ἔπλεαν γιά ἐμπορικές ἀποστολές «πλοῖα Ταρσεῖς» κατά τό Ἑβρ. (βλ. 23,1-14. Γ Βασ. 10,22. 22,49). Ἔτσι ἐλέγοντο τά μεγάλα φοινικικά πλοῖα, πλοῖα ὑπερωκεάνια, ὅπως θά τά ὀνομάζαμε σήμερα. Ἐπί πᾶσαν θέαν πλοίων κάλλους. Ἡ ἑβραϊκή λέξη t ki («σεχιγιώθ»), πού συναντᾶται μόνον 22
Β Βασ. 22,3. Ψαλμ. 45,8 Ἀριθμ. 10,35. Ψαλμ. 81,8 17 Καὶ ταπεινωθήσεται πᾶς ἄνθρωπος, καὶ πεσεῖται ὕψος ἀνθρώπων, καὶ ὑψωθήσεται Κύριος μόνος ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ. 18 Καὶ τὰ χειροποίητα πάντα κατακρύψουσιν, 19 εἰσενέγκαντες εἰς τὰ σπήλαια καὶ εἰς τὰς σχισμὰς τῶν πετρῶν καὶ εἰς τὰς τρώγλας τῆς γῆς ἀπό προσώπου τοῦ φόβου Κυρίου καὶ ἀπὸ τῆς δόξης τῆς ἰσχύος αὐτοῦ, ὅταν ἀναστῇ θραῦσαι τὴν γῆν. 20 Τῇ γὰρ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἐκβαλεῖ ἄνθρωπος τὰ βδελύγματα αὐτοῦ τὰ ἀργυρᾶ καὶ τὰ χρυσᾶ, ἅ ἐποίησαν προσκυνεῖν, τοῖς ματαίοις καὶ ταῖς νυκτερίσι, 17 Θά συντριβοῦν οἱ (ὑπερήφανοι) ἄνθρωποι θά ταπεινωθεῖ ἡ ὑπερηφάνεια τῶν ἀνθρώπων καί θά ὑψωθεῖ ὁ Κύριος μόνος ἐκείνη τήν ἡμέρα. 18 Καί θά ἐξαφανίσουν ἐντελῶς ὅλα τά εἴδωλα 19 βάζοντάς τα στίς σπηλιές καί στίς σχισμές τῶν βράχων καί στίς ὀπές τῆς γῆς πρό τοῦ τρόμου τοῦ Κυρίου καί τῆς λαμπρῆς του μεγαλοπρέπειας, ὅταν θά ἐγερθεῖ νά συντρίψει τήν γῆ. 20 Ἐκείνη τήν ἡμέρα θά πετάξουν οἱ ἄνθρωποι τά ἀργυρᾶ καί χρυσᾶ τους εἴδωλα, πού ἔκαναν γιά νά λατρεύουν ἐδῶ, ἑρμηνευτές προτείνουν νά διορθωθεῖ καί νά ἀναγνωσθεῖ t nypis (Ἰωνᾶ 1,5), πού σημαίνει τά «πλοῖα», μετάφραση πού εὐνοεῖ τούς Ο καί πού δίνει ἕνα καλό παραλληλισμό. 2,19. Εἰς τά σπήλαια καί εἰς τάς σχισμάς τῶν πετρῶν. Αὐτά θά ἦσαν δεξαμενές καί λάκκοι γιά ἀποθῆκες, τά ὁποῖα θά χρησιμοποιοῦσαν οἱ ἄνθρωποι ὡς μέσα καταφυγῆς. Ἡ ἀναστάτωση τῆς φύσεως, πού συνοδεύει τήν θεοφάνεια, μᾶς ὑπενθυμίζει τήν 23
21 τοῦ εἰσελθεῖν εἰς τὰς τρώγλας τῆς στερεᾶς πέτρας καί εἰς τὰς σχισμὰς τῶν πετρῶν ἀπὸ προσώπου τοῦ φόβου Κυρίου καὶ ἀπὸ τῆς δόξης τῆς ἰσχύος αὐτοῦ, ὅταν ἀναστῇ θραῦσαι τὴν γῆν. (θά τά πετάξουν) στά τιποτένια (στά σκουπίδια) καί στίς νυκτερίδες, ς 21 γιά νά μποῦν (αὐτοί) μέσα στίς χαράδρες καί στίς σχισμές τῶν βράχων πρό τοῦ τρόμου τοῦ Κυρίου, πρό τῆς λαμπρότητας τῆς μεγαλοπρεπείας του, ὅταν ἐγερθεῖ νά συντρίψει τήν γῆ. ζ ς. «Στούς τυφλοπόντικες καί στίς νυκτερίδες», λέει τό Ἑβρ. ζ. Τό Ἑβρ. στήν συνέχεια προσθέτει τόν στίχ. 22: «Παραιτηθεῖτε ἀπό ἄνθρωπο, τοῦ ὁποίου ἡ πνοή (εἶναι) στούς μυκτῆρες αὐτοῦ διότι σέ τί εἶναι ἄξιος λόγου;». K ἐμφάνιση τοῦ Γιαχβέ στό Σινᾶ. 2,22. Ὁ στίχ. πού ὑπάρχει μόνο στό Ἑβρ. καί εἶναι ξένος μέ τά συμφραζόμενα, πρέπει νά εἶναι μία παρατήρηση κάποιου ἀναγνώστου, προερχομένη μᾶλλον ἀπό σοφιολογική πηγή. Ἡ παρατήρηση ὅμως αὐτή εἶναι τό οὐσιαστικό μάθημα τῆς παραγράφου: Ὁ Ἰούδας δέν πρέπει νά ἐμπιστεύεται στόν ἀδύνατο ἄνθρωπο, γιατί εἶναι ἕνα «φύσημα», πού ὁ Κύριος μπορεῖ νά δώσει καί νά πάρει (Ἰώβ 7,7). Τήν ἴδια ἰδέα ξαναβρίσκουμε καί εἰς Ἰώβ 10,20. 7,16-17. 25,6 καί σέ κάποιους Ψαλμούς: 8,7. 9,21. 9,39. 38,5-7. 88,48. 101,12. 102,15. 143,3-4. 24