ΜΕΡΟΣ Ι ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΣΤΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΚΡΑΤΗ

ΜΕΡΟΣ Ι ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΣΤΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΚΡΑΤΗ

«Από την υποδοχή μας στη ΛΔΓ». Φωτογραφία από το αρχείο της Λέσχης «Ελεύθερη Ελλάδα» των ελλήνων πολιτικών προσφύγων στη Δρέσδη. Η άφιξη των παιδιών στην Ανατολική Γερμανία. Φωτογραφία από το αρχείο της Γερμανικής Επιτροπής Βοήθειας για τη Δημοκρατική Ελλάδα, Βερολίνο.

Η ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ Σε όλη τη διάρκεια του Εμφύλιου πολέμου (1946-1949) πολλές φορές αντάρτες αλλά και κάτοικοι των παραμεθόριων περιοχών, όταν ο πόλεμος μαινόταν στα χωριά τους, περνούσαν τα σύνορα και ζητούσαν προσωρινά καταφύγιο στις γειτονικές χώρες. Ανάμεσα σ αυτούς υπήρχαν και πολλά παιδιά. Το 1947 γίνεται για πρώτη φορά οργανωμένη μετακίνηση 1 παιδιών από τους αντάρτες. Τα παιδιά αυτά, μέσω των γειτονικών χωρών, οδηγήθηκαν και εγκαταστάθηκαν στις σοσιαλιστικές χώρες (Βουλγαρία, Ρουμανία, Ουγγαρία, Τσεχοσλοβακία, Πολωνία, Ανατολική Γερμανία και Σοβιετική Ένωση). Η 1. Η επιλογή των παιδιών, η καταγραφή τους σε καταλόγους, οι λόγοι αυτής της μετακίνησης και το πέρασμα στις σοσιαλιστικές χώρες είναι ένα κομμάτι της ιστορίας του Εμφυλίου ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο και πολυσυζητημένο. Παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον η παράλληλη μελέτη της αρθρογραφίας και των ειδήσεων από τα μέσα ενημέρωσης της εποχής και των δύο εμπόλεμων πλευρών. Η αντάρτικη εφημερίδα Εξόρμηση, που έβγαινε κάθε δεκαπενθήμερο στον Γράμμο, δημοσίευε πολλά αφιερώματα στη ζωή των παιδιών στις Λαϊκές Δημοκρατίες και στη στάση των γονέων απέναντι σ αυτήν τη μετακίνηση. Δες Εξόρμηση, 15/3/1948, 1/4/1948, 15/5/1948, 15/6/1948, 17/7/1948, 15/8/1948 επίσης, Αγροτικός Αγώνας, 6/5/1948 και Μαχήτρια, 25/6/1948, 10/2/1949 και 2/5/1949. Ακόμα, όλα τα δελτία ειδήσεων που εξέπεμπε καθημερινά ο ραδιοφωνικός σταθμός της Ελεύθερης Ελλάδας αναφέρονται στο πρόβλημα των παιδιών, στην αρπαγή τους από τους «μοναρχοφασίστες» ή στη φιλοξενία τους από τις Λαϊκές Δημοκρατίες, με πολλές ανταποκρίσεις από τις χώρες αυτές καθώς και συνεντεύξεις από παιδιά και γονείς (αρχειακό υλικό, δελτία ειδήσεων της περιόδου 3/3/1948-20/12/1948, φάκελος 1). Δες, επίσης, και την ανακοίνωση του Υπουργείου Εσωτερικών της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης στις 7/3/1948 (αρχειακό υλικό, φάκελος 1). Η κυβερνητική πλευρά παρουσιάζεται στις εφημερίδες της εποχής Ελευθερία και Ελληνικόν Αίμα (το αρχείο τους βρίσκεται στην Μπενάκειο Βιβλιοθήκη), στην Καθημερινή (το αρχείο της βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη Ένωσης Συντακτών Αθηνών), στο Βήμα (το αρχείο διασώζεται στο ΕΛΙΑ) και στα Νέα των Ενόπλων Δυνάμεων, που συνέχιζαν και μετά τη Μεταπολίτευση να αναφέρονται στην «απαγωγή» των παιδιών. Ενδεικτικά αναφέρω ένα άρθρο της παραπάνω εφημερίδας στο φύλλο της 1/3/1975 με τίτλο «Παιδομάζωμα, μια εξόρμησις γενοκτονίας» και υπότιτλο «Η απαγωγή των 28 χιλιάδων Ελληνοπαίδων εις το παραπέτασμα». Δες, επίσης, τα Ντοκουμέντα από τις 6 Κυανές Βίβλους που είχε εκδώσει η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση για την ενημέρωση της διεθνούς κοινής γνώμης από το 1949 έως το 1952 οι οποίες μεταφράστηκαν πρώτα στα γαλλικά και μετά και σε άλλες γλώσσες (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας [ΑΣΚΙ]). Ακόμα, Γ. Μανούκας, Παιδομάζωμα, το μεγάλο έγκλημα κατά της φυλής, Έκδοσις του Συλλόγου επαναπατρισθέντων εκ του Παραπετάσματος, Αθήναι 1961 Κ. Γκριτζώνας, Τα παιδιά του Εμφυλίου πολέμου, Φιλίστωρ, Αθήνα 1998 Δ. Σερβός, Το παιδομάζωμα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2001.

30 «ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΣ ΝΑ ΖΕΙΣ, ΜΕΓΑΛΕ ΣΤΑΛΙΝ» μετακίνηση αυτή συνεχίστηκε μέχρι την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού και τη λήξη του Εμφύλιου πολέμου. Ο συνολικός αριθμός των παιδιών που μετακινήθηκαν δεν είναι ακριβώς γνωστός. Οι αντάρτες μιλούν για 25.000 παιδιά, ενώ η κυβερνητική πλευρά για 28.000. Με το τέλος του Εμφυλίου, μετά την επίσημη αγωγή του ελληνικού κράτους στην Ειδική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Βαλκάνια, τις ενέργειες της ίδιας Επιτροπής και του Ερυθρού Σταυρού, ένα μέρος αυτών των παιδιών γύρισε στην Ελλάδα έπειτα από αίτηση των γονέων τους, ένας μικρός αριθμός πήγε στην Αυστραλία, τον Καναδά και τις ΗΠΑ, όπου κατέφυγαν οι γονείς τους κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου 2, και τα υπόλοιπα, περίπου 20.000 παιδιά, παρέμειναν στις ανατολικές χώρες. Πρώτος σταθμός των παιδιών, περνώντας τα σύνορα, ήταν η Αλβανία και η Γιουγκοσλαβία. Οι δύο αυτές χώρες έπαιξαν το ρόλο διακομιστικού σταθμού. Τα παιδιά διέμεναν εκεί για αρκετούς μήνες και μετά περνούσαν στις άλλες ανατολικές χώρες. Στα δύο αυτά κράτη λειτούργησαν από την πρώτη στιγμή ελληνικά σχολεία, γιατί τα περισσότερα παιδιά είχαν απομακρυνθεί από τα θρανία από τον πόλεμο ακόμη. Η λειτουργία των σχολείων αυτών ήταν υποτυπώδης γιατί τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν ήταν μεγάλα. Υπήρχαν πάρα πολλά παιδιά, ελάχιστοι δάσκαλοι και καθόλου βιβλία. Τις δυσκολίες αυτές τις ξεπέρασαν διοργανώνοντας φροντιστήρια δασκάλων, εφαρμόζοντας την αλληλοδιδακτική μέθοδο, κυκλοφορώντας πολυγραφημένα κάποια βιβλία 3 ή δανειζόμενοι κάποια άλλα, όπως έγινε στην Αλβανία, όπου προμηθεύτηκαν βιβλία από την ελληνική κοινότητα του Αργυροκάστρου 4. Η καθημερινή ζωή των παιδιών στις χώρες της προσωρινής διαμονής τους ήταν καλά οργανωμένη, με μαθήματα, πολιτιστικές δραστηριότητες 5, εκδρομές 2. L. Boerentzen, «To παιδομάζωμα και οι παιδουπόλεις της βασίλισσας», Μελέτες για τον Εμφύλιο πόλεμο, Ολκός, Αθήνα 1992, σ. 137-164. Δες, επίσης, Ειρ. Λαγάνη, Το «παιδομάζωμα» και οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις (1949-1953), Ι. Σιδέρης, Αθήνα 1996. 3. Η πρώτη νεοελληνική Γραμματική, βασισμένη στη Γραμματική του Τριανταφυλλίδη, που κυκλοφόρησε εκτός Ελλάδας τυπώθηκε στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας το 1947. 4. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν προφορικές μαρτυρίες του Ηλία Κακαβέτση από την προσωπική επαφή που είχα μαζί του το 1982 και από τη συνέντευξη του ιδίου προς τον Παύλο Κούφη στο Βουκουρέστι στις 19 Ιουνίου 1981 (αρχειακό υλικό, φάκελος 2). 5. Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη με τον Ευκλείδη Μιμιλίδη, δεκαπεντάχρονο τότε και μέλος της χορωδίας που είχε ιδρυθεί στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας. Η χορωδία αυτή, που αριθμούσε 65 μέλη ηλικίας 9-15 ετών, έδωσε παραστάσεις σε 45 πόλεις των ανατολικών χωρών, και στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας το 1949 στην Ουγγαρία πήρε το δεύτερο βραβείο.

Η ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ 31 και άλλα προγράμματα αναψυχής, για δύο κυρίως λόγους, όπως υποθέτουμε. Πρώτον, ήθελαν να καλλιεργήσουν στα παιδιά το αίσθημα του καθήκοντος και της ευθύνης, κάτι ανάλογο δηλαδή με τις πράξεις των γονέων τους που πολεμούσαν πίσω από τα σύνορα δεύτερον, έπρεπε να είναι γεμάτες οι ημέρες τους με ευχάριστες δραστηριότητες, για να μην αποζητούν τους γονείς τους και νοσταλγούν την πατρίδα, γιατί τα παιδιά βρέθηκαν χωρίς τις οικογένειές τους εκεί, συνοδευόμενα από κάποιες γυναίκες, τις λεγόμενες «μάννες». Από τις δύο αυτές χώρες τα παιδιά πέρασαν σταδιακά στα άλλα ανατολικά κράτη, ανάλογα με τον αριθμό που καθένα είχε δηλώσει ότι μπορεί να φιλοξενήσει. Τον Δεκέμβριο του 1948 έφυγαν όλα τα παιδιά από την Αλβανία, γιατί η χώρα ήταν εξαθλιωμένη οικονομικά και συντηρούσε από το υστέρημά της τα ελληνόπουλα, ενώ βρισκόταν συνεχώς υπό διεθνή έλεγχο επειδή βοηθούσε τους αντάρτες. Από τη Γιουγκοσλαβία τα παιδιά έφυγαν στις αρχές του 1949, μετά τη ρήξη μεταξύ της γιουγκοσλαβικής ηγεσίας και της Κομινφόρμ. Τα παιδιά φτάνοντας σε κάθε χώρα, μετά τη θερμή υποδοχή 6 που τους γινόταν ως παιδιά αγωνιστών και την παροχή των πρώτων βοηθειών 7, εγκαθίσταντο στους λεγόμενους παιδικούς σταθμούς 8, όπου διέμεναν για πολλά χρόνια. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα παιδιά έφτασαν χωρίς τους γονείς τους στις σοσιαλιστικές χώρες και πέρασαν πολλά χρόνια προτού βρεθούν και ανταμώσουν οι οικογένειες με τη βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού και του Κόμ- 6. Θ. Γεωργίου, «Εμπρός ΕΛΑΣ για την Ελλάδα. Τα παιδιά των αγωνιστών στη ΓΛΔ» (αρχειακό υλικό, φάκελος 4). Στο κείμενο αυτό ο Θ. Γεωργίου, ο πρώτος έλληνας πολιτικός πρόσφυγας στο Βερολίνο, δημοσιογράφος και σύνδεσμος εκεί ανάμεσα στα δύο κόμματα, παρουσιάζει την υποδοχή των παιδιών στην πόλη Bad Schandau της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας τον Αύγουστο του 1949. Λέει χαρακτηριστικά ότι χιλιάδες κόσμου, νέοι με τις χαρακτηριστικές τους στολές και μεγάλοι με σημαίες κόκκινες και γαλανόλευκες, με ανθοδέσμες, πανό και μπάντες περίμεναν τα ελληνόπουλα. Όταν το τρένο μπήκε στο σταθμό ακούστηκαν οι λέξεις «Καλωσορίσατε», «Φιλία», «Αλληλεγγύη» και κάτω από τους ήχους των κρουστών οργάνων της γερμανικής μπάντας ακούστηκε από το τρένο το τραγούδι «Εμπρός ΕΛΑΣ για την Ελλάδα, το δίκιο και τη λευτεριά». 7. Στο περιοδικό Φωνή των Εκπατρισθέντων, Απρίλιος-Μάιος 1982, παρατίθεται ένα απόσπασμα από την έκθεση που συνέταξε στις 23/4/1949 ο Μέσσαρ Σάντορ, γιατρός του παιδικού σταθμού του Βίσεγκραντ της ΛΔ Ουγγαρίας, που πιστοποιεί την απελπιστική κατάσταση στην οποία βρίσκονταν τα παιδιά που παρέλαβε ο ίδιος ένα χρόνο πριν, στις 23/4/1948. 8. Για τα ελληνόπουλα όλες ανεξαιρέτως οι ανατολικές χώρες διέθεσαν τα ομορφότερα κτίρια και οικοδομήματά τους στις καλύτερες περιοχές. Στήθηκαν παιδικοί σταθμοί κοντά σε θάλασσες και βουνά, σε αρχοντικά και παλάτια που ανήκαν πριν σε βασιλείς ή μεγαλοαστούς και περιήλθαν κατόπιν στη δικαιοδοσία του κράτους. Δες απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη του Χρήστου Τσιτσιλώνη, σ. 1 και Έ. Αλεξίου Άπαντα, Βασιλική Δρυς, τόμ. 16α, Καστανιώτης, Αθήνα 1981, σ. 380-81.

32 «ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΣ ΝΑ ΖΕΙΣ, ΜΕΓΑΛΕ ΣΤΑΛΙΝ» ματος. Βρέθηκαν γονείς σε διαφορετική χώρα ο καθένας οι οποίοι, παρότι εντοπίστηκαν έπειτα από πολλές ενέργειες, άργησαν να ανταμώσουν, γιατί απαιτούνταν χρονοβόρες διαδικασίες για να αλλάξουν χώρα και να βρουν δουλειά και στέγη. Ο εντοπισμός των παιδιών ήταν ακόμα πιο χρονοβόρος. Πάρα πολλά παιδιά ήταν μικρά σε ηλικία και δεν θυμούνταν ούτε το επίθετό τους ούτε το όνομα του χωριού τους. Οι καταστάσεις δε με τα ονόματα των παιδιών δεν ήταν πάντα έγκυρες, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν περιστατικά που θυμίζουν το αντάμωμα οικογενειών μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις που οι οικογένειες βρέθηκαν αμέσως, τα παιδιά έμεναν μέχρι κάποια ηλικία σε παιδικούς σταθμούς, όπως και τα ντόπια παιδιά εξάλλου, για να μπορούν οι γονείς να εργάζονται απερίσπαστοι, και τα έπαιρναν στο σπίτι μόνο τα Σαββατοκύριακα. Το μέτρο αυτό θεωρείτο ένα από τα επιτεύγματα του σοσιαλισμού. Τα παιδιά, που βρέθηκαν με αυτό τον τρόπο έξω από τα ελληνικά σύνορα, μοιράστηκαν σε χώρες που εκτείνονται σε μεγάλο γεωγραφικό εύρος, από τη Βουλγαρία μέχρι τη μακρινή Τασκένδη. Είναι δύσκολο, λοιπόν, να γίνει μια ακριβής χαρτογράφηση των παιδικών σταθμών που ιδρύθηκαν σε όλες τις χώρες υποδοχής, οι οποίοι στην αρχή λειτούργησαν και ως σχολεία, γιατί οι περισσότεροι από αυτούς ήταν βραχύβιοι και γενικά παρουσίαζαν μεγάλη «κινητικότητα». Υπήρξαν παιδικοί σταθμοί που λειτούργησαν για ένα χρόνο με πολύ μεγάλο αριθμό παιδιών και τον επόμενο χρόνο υπολειτουργούσαν ή διαλύθηκαν, όπως ο παιδικός σταθμός του Ισκασεγκιόρ στην Ουγγαρία, που το 1949 λειτούργησε με 600 παιδιά και το 1950 καταργήθηκε. Ακόμα, όπως είδαμε, η εγκατάσταση των παιδιών τα πρώτα χρόνια δεν ήταν οριστική, γιατί πολλά παιδιά μετακινήθηκαν είτε για να βρεθούν με τις οικογένειές τους είτε για να φοιτήσουν σε ανώτερες σχολές 9. Επίσης, σε αρκετές περιπτώσεις ολόκληροι παιδικοί σταθμοί μετακινήθηκαν σε μέρη όπου είχε συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός Ελλήνων, όπως συνέβη, για παράδειγμα, στην Πολωνία. Στην πόλη Ζγκότζελετς το 1950 συγκεντρώθηκαν 10.000 Έλληνες, πολιτικοί πρόσφυγες πια. Για να δημιουργηθεί λοιπόν εκεί μια ελληνική νησίδα και να βρεθούν τα παιδιά σε οικείο περιβάλλον, κυρίως γλωσσικό, απο- 9. Από τον παιδικό σταθμό του Τούλκες, όπως αναφέρει ο δάσκαλος Ηλίας Κακαβέτσης στη συνέντευξή του, μόνο το 1957 έφυγαν 60 παιδιά για να φοιτήσουν στο Λύκειο του Ιασίου.

Η ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ 33 φασίστηκε να μεταφερθούν στην πόλη αυτή τα ελληνόπουλα από τους γύρω παιδικούς σταθμούς. Δημιουργήθηκε έτσι εκεί μια παιδούπολη με 3.500 παιδιά και ένα υπερσύγχρονο ελληνικό εκπαιδευτικό κέντρο. Υποθέτουμε, βέβαια, ότι οι μετακινήσεις αυτές οφείλονταν και σε άλλους λόγους, ανεξάρτητους από τη θέληση και των ελλήνων υπευθύνων, που υπαγορεύονταν από τις χώρες φιλοξενίας των παιδιών. Τα στοιχεία του Αρχείου που έχουμε στη διάθεσή μας είναι ελλιπή ως προς αυτό τον τομέα και παρουσιάζουν μεγάλες «αδικαιολόγητες» διαφορές από χρονιά σε χρονιά όσον αφορά τον αριθμό τόσο των παιδικών σταθμών όσο και των παιδιών. Υπάρχουν πλήρεις καταστάσεις του μαθητικού πληθυσμού για λίγα μόνο έτη και λίγα σχολεία. Είναι, ως εκ τούτου, σχεδόν αδύνατον να δοθεί ένας ακριβής κατάλογος των παιδικών σταθμών που φιλοξένησαν ελληνόπουλα. 10 Αυτό θα απαιτούσε επιτόπια έρευνα σε κάθε χώρα φιλοξενίας χωριστά και μελέτη των τοπικών αρχείων τόσο των χωρών φιλοξενίας όσο και της ελληνικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής που έδρευε σε κάθε χώρα. 11 Η ίδρυση και λειτουργία της Επιτροπής «Βοήθεια στο Παιδί» (Ε.ΒΟ.Π.) Το 1948, όταν πια ο αριθμός των παιδιών που περνούσε τα σύνορα και κατέφευγε στις σοσιαλιστικές χώρες ήταν πολύ μεγάλος, συστήθηκε η Ε.ΒΟ.Π. (Επιτροπή «Βοήθεια στο Παιδί»), με πρόεδρο τον Πέτρο Κόκκαλη 12 και μέλη τον Γεώργιο Αθανασιάδη 13 και την Έλλη Αλεξίου 14, για να διευκολύνει την εγκατάσταση των παιδιών στις χώρες υποδοχής, κυρίως, όμως, για να μεριμνήσει για την εκπαίδευση των παιδιών. Από το 1950 έως το 1956 μέλη της Ε.ΒΟ.Π. διατέλεσαν οι Σταύρος Κωστόπουλος, Γιώργος Ζωίδης, Ρούλα Κουκούλου 15, Φώτος Βέτας 16, Σταύρος Γκότσης ή Κώτσεφ 17 και ο Γρηγόρης Φαράκος. Το 1956 η Ε.ΒΟ.Π. διαλύθηκε και συγκροτήθηκε η Κεντρική ή Συντο- 10. Ο Θ. Μητσόπουλος δίνει έναν μακροσκελή κατάλογο των παιδικών σταθμών, των σχολείων και των σχολών που λειτούργησαν στις χώρες υποδοχής των παιδιών στο βιβλίο του Μείναμε Έλληνες, Οδυσσέας, Αθήνα 1979, σ. 21-45. 11. Για τους παιδικούς σταθμούς στην Τσεχοσλοβακία, δες Λ. Παπαδόπουλος, Τα παιδιά της θύελλας, Nemesis, Πράγα 1998, σ. 34-36. 12. Γιατρός χειρουργός, καθηγητής πανεπιστημίου στην Ελλάδα, υπουργός πρόνοιας της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης του Βουνού. Μετά τη λήξη του Εμφυλίου έζησε στην Ανατολική Γερμανία, όπου και διέπρεψε στην καρδιολογία. 13. Διδάκτωρ της φιλοσοφίας και της παιδαγωγικής, διευθυντής της Ξενάκειου Σχολής στο Κάιρο της Αιγύπτου. 14. Καθηγήτρια της γαλλικής γλώσσας και συγγραφέας, πέρασε το 1948 στις ανατολικές χώρες από το Παρίσι, όπου είχε πάρει μια υποτροφία από τη γαλλική κυβέρνηση (πρόκειται για τις περίφημες 50 υποτροφίες που δόθηκαν σε ισάριθμους διανοούμενους έλληνες, μεταξύ των οποίων ήταν και οι Γ. Ξενάκης,