ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ............................................................ 13 Κεφάλαιο 1: Πρελούδιο του πολέμου (1918-1939) Η Κληρονομιά........................................................ 19 Ο Χίτλερ και η Γερμανία: Διάχυτη δυσφορία........................... 21 Οι ρίζες του χιτλερικού αντισημιτισμού......................... 26 Ο σπόρος του ναζισμού εξαπλώνεται............................ 31 Και ο Φύρερ καλπάζει από νίκη σε νίκη........................ 35 Μουσσολίνι: Επιτυχίες και απογοητεύσεις............................. 42 Το σύμφωνο Χίτλερ-Στάλιν: Απάντηση στο Μόναχο;................... 48 Γαλλία: Ο Νταλαντιέ και ο φόβος του πολέμου.................. 55 Τα διλήμματα του Μουσσολίνι................................. 59 Ο Χίτλερ δυσαρεστημένος από το Μόναχο...................... 64 Οι υπολογισμοί του Στάλιν..................................... 68 Μόνος, ο Τσώρτσιλ.................................................. 78 Επανεξετάζοντας το πρελούδιο του πολέμου.......................... 83 Κεφάλαιο 2: Εντοπίζοντας τον κύριο εχθρό (1939-1941) Μια διαφορά μεταξύ των δύο πολέμων................................. 87 Ντε Γκωλ: Πέρα από το πατριωτικό ρήγμα............................. 91 Τσώρτσιλ: Never say die............................................... 99 Χίτλερ: Η Αγγλία δεν παίζει το παιχνίδι του.......................... 109 Η φυγή του Ρούντολφ Ες: Ο Τσώρτσιλ, ο Χίτλερ και ο Στάλιν αναρωτιούνται................................................ 122 Στάλιν: Μια συμπεριφορά «α λα Μόναχο»............................ 125 Οι βεβαιότητες δοκιμάζονται.................................. 129 Χιροχίτο: Η διπροσωπία του κρυμμένου αυτοκράτορα................ 144 Τσιανγκ Κάι Σεκ: Οι κομμουνιστές ή οι Ιάπωνες...................... 155 9
10 OI EΠΤΑ ΗΓΕΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1918-1945 Ποιος είναι ο κύριος εχθρός κατά τον Ρούζβελτ; Πριν όπως και μετά το Περλ Χάρμπορ: Ο Χίτλερ.......................................... 167 Επανεκτίμηση του προβλήματος..................................... 185 Κεφάλαιο 3: Πόλεμος ή εξόντωση (1939-1945); Η ιδιαιτερότητα της σύγκρουσης..................................... 197 Στην Ανατολή, πόλεμος ή απαρχές εξόντωσης;................. 198 Χίτλερ, η εκστρατεία κατά της Ρωσίας.......................... 201 Ο Στάλιν στο τιμόνι των επιχειρήσεων......................... 212 Ο Στάλιν, οι Εβραίοι και οι εθνικότητες........................ 222 ΕΣΣΔ: Εκτόπιση ή θάνατος.................................... 230 Ο Χίτλερ και η γενοκτονία των Εβραίων....................... 233 Αντιμέτωποι με την εξόντωση: ο Ρούζβελτ και οι άλλοι........ 249 Όπλα μαζικής καταστροφής.......................................... 254 Τσώρτσιλ: «Πώς είπατε; Koventrieren;»....................... 255 Χίτλερ: βόμβα ή πύραυλοι;.................................... 258 Κεφάλαιο 4: Επιτυχείς και ατυχείς συμμαχίες (1940-1945) Μουσσολίνι και Χίτλερ: από τη φιλία στην εξάρτηση.................. 267 Η ντροπή ή η απάρνηση....................................... 267 Η αποδοκιμασία και η πτώση του Ντούτσε..................... 279 Τσώρτσιλ και Ρούζβελτ: ο πιλότος και ο καπετάνιος................... 288 Ο Ντε Γκωλ κατά τον Τσώρτσιλ: μια γοητευτική αλλά και εκνευριστική προσωπικότητα............................... 299 Ο Ντε Γκωλ κατά τον Ρούζβελτ: Αυτός ο άνθρωπος είναι επικίνδυνος.................................................307 Οι διασκέψεις της Μεγάλης Συμμαχίας............................... 317 Οι συνομιλίες από τη σκοπιά του Στάλιν....................... 317 Οι συνομιλίες από τη σκοπιά του Τσώρτσιλ.................... 325 Οι συνομιλίες από τη σκοπιά του Ρούζβελτ.................... 333 Οι συνομιλίες από τη σκοπιά του Τσιανγκ Κάι Σεκ............. 340 Οι ταπεινώσεις του στρατηγού Ντε Γκωλ............................. 343 Ποιος απολογισμός;.................................................. 351 Κεφάλαιο 5: Τέλος του παιχνιδιού Χίτλερ: Νίκη ή όλεθρος.............................................. 359 Η αρρώστια καταρρακώνει τον Ρούζβελτ............................. 369
ΠEPIEXOMENA 11 Ο διπλός θάνατος του Μπενίτο Μουσσολίνι.......................... 372 Η ηθική διαθήκη του Ντούτσε................................. 377 Η εκτέλεση του Μουσσολίνι.................................. 382 Χίτλερ: «Θα πεθάνω στο Βερολίνο»................................... 386 Ο γάμος και η διαθήκη........................................ 392 Ουίνστον Τσώρτσιλ: Η πτώση........................................ 395 Ντε Γκωλ: Η παράξενη νίκη........................................ 398 Ψυχρός Πόλεμος ή αλλιώς......................................... 401 Αγώνας κατά της Ιαπωνίας.......................................... 402 Πότσδαμ: Η βόμβα Α εγκαινιάζει μια νέα εποχή...................... 403 Ο αυτοκράτορας μεταξύ δύο πυρών.................................. 406 Ο Χιροχίτο μιλάει.................................................... 411 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΠΟΙΑ ΙΧΝΗ......................................... 417 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ........................................................ 425 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ........................................... 439 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΠΟΥ ΠΑΡΑΤΙΘΕΝΤΑΙ ΣΤΙΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ.................................................. 443 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ.................................... 461 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ........................................................475
48 OI EΠΤΑ ΗΓΕΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1918-1945 Η ρήση αυτή θα προκαλέσει πολλά δεινά. Η Προσάρτηση της Αυστρίας ήταν το πρώτο. Ο «φίλος» του του επεφύλασσε πολλά ακόμα... ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΧΙΤΛΕΡ-ΣΤΑΛΙΝ: ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΜΟΝΑΧΟ; Το 1943, ο πιο αξιόπιστος ευρωπαίος σχολιαστής, ο Ελβετός René Payot, ανέλυε από τη δική του σκοπιά την εξέλιξη της Ευρώπης μετά τη συνθήκη των Βερσαλλιών: «Διαπιστώνουμε ότι η πορεία της καθορίστηκε από δύο κορυφαία γεγονότα: τη συμφωνία του Μονάχου και της Μόσχας. Η πρώτη ήταν μια απόπειρα συμβιβασμού των επιδιώξεων του Τρίτου Ράιχ με τις επιταγές της ευρωπαϊκής ισορροπίας, η οποία ναυάγησε επειδή ο χιτλερισμός δεν είχε όρια. Για τις δυτικές δυνάμεις, το Μόναχο σηματοδοτούσε μια κατάληξη, το ακρότατο όριο των πιθανών παραχωρήσεων. Ο Χίτλερ, αντιθέτως, το εξέλαβε ως δικαίωση των μεθόδων του και ενθαρρυντικό σημάδι για να συνεχίσει. Ήσυχος από δυσμών, επικέντρωσε τις προσπάθειες του προς ανατολάς. Και γι αυτόν το λόγο οι Ρώσοι φάνηκαν εξαιρετικά δυσαρεστημένοι από την αγγλογαλλική στάση και αποστασιοποιήθηκαν από το Παρίσι και το Λονδίνο. Εφόσον ούτε προσκλήθηκαν στη διάσκεψη ούτε καν ζητήθηκε η γνώμη τους, το εισέπραξαν ως αποτυχία της συλλογικής ασφάλειας. Η συμφωνία της Μόσχας ήταν η απάντηση στη συμφωνία του Μονάχου. Το Ράιχ, βλέποντας ότι οι δημοκρατίες δεν θα υπαναχωρούσαν στο πολωνικό ζήτημα και ότι η διευθέτηση που είχε επιτευχθεί μαζί τους θα διακοπτόταν, θέλησε να έρθει σε συνεννόηση με τη Ρωσία. Ξέρουμε τι προέκυψε από αυτή τη σύμπραξη που στηριζόταν σε μια αμοιβαία ικανοποίηση συμφερόντων». 35 Αυτό το κείμενο, γραμμένο εν θερμώ, αποτελεί μια διάγνωση που ήταν κάτι σαν βουλγκάτα εκείνης της κρίσης. Η μελέτη των αρχείων και των μαρτυριών που γνωστοποιήθηκαν έκτοτε μας επιτρέπει να
ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1918-1939) 49 διορθώσουμε αρκετά του σημεία κυρίως όμως αποκαλύπτει τους υπολογισμούς και τις προθέσεις των πρωταγωνιστών. Μέχρι τότε, οι πρωτοβουλίες του Φύρερ δεν είχαν συναντήσει κανένα εμπόδιο στους ηγετικούς κύκλους, εκτός ίσως από τη στιγμή του εξοπλισμού της αριστερής όχθης του Ρήνου, όταν η στρατιωτική ηγεσία ανησύχησε για το θράσος του. Δεν υπήρξαν όμως επιφυλάξεις σχετικά με τους σκοπούς του. Αντιστοίχως, δεν αντιμετωπίστηκε με επιφυλακτικότητα ούτε η προσάρτηση της Αυστρίας, της Σουδητίας ούτε καν η διάλυση της Τσεχοσλοβακίας. Θέλοντας να δοκιμάσει την αποφασιστικότητα των στρατιωτικών, ο Χίτλερ εξέθεσε τα σχέδιά του στις 9 Νοεμβρίου 1937 στον υπουργό Αμύνης Μπλόμπεργκ καθώς και στους αρχηγούς ξηράς, αέρος, όπως επίσης και στο ναύαρχο Ρέντερ. Η ανάγκη για ζωτικό χώρο εξηγούσε τον προσανατολισμό που έπρεπε να αποκτήσει ο γερμανικός επεκτατισμός προς ανατολάς... Ήταν σημαντικό να δράσουν γρήγορα καθώς ο χρόνος μετρούσε σε βάρος της Γερμανίας, η οποία ήταν σε θέση να κυριαρχήσει στρατιωτικά επί της Γαλλίας και της Αγγλίας για τρία τέσσερα χρόνια αλλά στη συνέχεια ήταν πιθανόν να παγιδευτεί. Η Αγγλία αντιμετώπιζε πάρα πολλά προβλήματα στην Ινδία και αλλού και συνεπώς αδυνατούσε να αντισταθεί ουσιαστικά σε μια γερμανική επίθεση κατά της Τσεχοσλοβακίας χωρίς την Αγγλία, η Γαλλία δεν θα έκανε τίποτα, εκτός κι αν αναμειγνυόταν στην Ισπανία, ερχόμενη αντιμέτωπη με τον Φράνκο και τους Ιταλούς. Επιβαλλόταν επομένως να επιτεθούν κατά της Τσεχοσλοβακίας με αστραπιαία ταχύτητα 36... Οι στρατιωτικοί συμφωνούσαν κατά βάση αλλά διαφωνούσαν ως προς τις ημερομηνίες κυρίως όμως έκριναν πως δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι η Γερμανία δεν θα βρισκόταν αντιμέτωπη με την Αγγλία ή τη Γαλλία. «Είμαι απολύτως αποφασισμένος να εξαφανίσω την Τσεχοσλοβακία από το χάρτη» είχε δηλώσει ο Χίτλερ στους στρατηγούς του. Το ίδιο επανέλαβε τον Μάιο του 1938.
50 OI EΠΤΑ ΗΓΕΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1918-1945 Στο μεταξύ, όμως, η θέση του απέναντι στο στρατό είχε ισχυροποιηθεί: κατά πρώτον επειδή είχε επιτευχθεί η Προσάρτηση και κατά δεύτερον επειδή δύο από τους πλέον υψηλόβαθμους διοικητές του στρατού, που είχαν εκφράσει τις μεγαλύτερες επιφυλάξεις για το σχέδιο, ήταν μπλεγμένοι σε «ροζ» σκάνδαλα,* γεγονός που επέτρεψε στον Φύρερ να τους αποπέμψει. Αντικαταστάθηκαν από τους Κάιτελ και Γιοντλ, πολύ πιο πειθήνιους, και ο Χίτλερ μπόρεσε να τεθεί επικεφαλής των γερμανικών στρατιωτικών δυνάμεων. Η ανώτατη διοίκηση, που είχε ήδη γίνει αντικείμενο περιφρόνησης εξαιτίας των δισταγμών που είχε εκφράσει κατά τη διάρκεια του επανεξοπλισμού της Ρηνανίας, βρίσκεται εφεξής υπό τις προσταγές του ο Φύρερ δεν θεωρεί τον εαυτό του μονάχα παντοδύναμο αλλά και αλάθητο. Κρίνοντας ότι είναι ο μόνος ικανός να αντιληφθεί τα αισθήματα του γερμανικού λαού, αμφισβητεί την εγκυρότητα των δημοσκοπήσεων που πιστοποιούν ότι δεν επιθυμεί τον πόλεμο και στη συνέχεια τις απαγορεύει. Ως πρώην Αυστριακός μισεί τους Τσέχους, η ισχύς των οποίων ξεπερνά πια την ισχύ της γενέτειράς του, που είχε παλαιότερα το πάνω χέρι επιπλέον, την οργή του επιτείνει η υποταγή των Σουδητών στους Τσέχους, τους οποίους οι τελευταίοι που για περισσότερους από δύο αιώνες θεωρούνταν υποτελείς δεν καλομεταχειρίζονται πάντοτε. Κι έπειτα, η παρουσία αυτού του κράτους, της Τσεχοσλοβακίας, αποτελεί εμπόδιο στη μελλοντική επέκταση προς ανατολάς που οραματίζεται ο Φύρερ. Πρέπει λοιπόν να το «κατακερματίσει» προτού το καταστρέψει, πράγμα εφικτό δεδομένης της πολυεθνικής του σύνθεσης, της εχθρότητας των Σλοβάκων προς τους Τσέχους, των πολωνικών αξιώσεων για το Τέσεν αλλά και των ουγγρικών για το ανατολικό τμήμα της χώρας, με τις ευλογίες του Βερολίνου. Το πρόβλημα των Σουδητών είχε εκδηλωθεί προ πολλού. Το Τρί- * Ο Χίτλερ ήταν κουμπάρος στο γάμο του Μπλόμπεργκ κατόπιν εορτής όμως αποκαλύφθηκε ότι η σύζυγός του, ιερόδουλη, είχε πρώην εραστή έναν εβραίο ζωγράφο, ο οποίος διακινούσε πορνογραφικό υλικό. Όσο για το στρατηγό Φριτς, κατηγορήθηκε για ομοφυλοφιλία από κάποιον μάρτυρα και δεν μπόρεσε να υπερασπιστεί τον εαυτό του.
ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1918-1939) 51 το Ράιχ ζητούσε να τους παραχωρηθεί αυτονομία, ενώ οι ναζί του Κόνραντ Χένλαϊν ολοένα και πολλαπλασίαζαν τα επεισόδια από τότε που η Προσάρτηση είχε δώσει νέα ώθηση στην πολιτική του Φύρερ. Υπήρξαν δύο νεκροί στα τέλη της άνοιξης, που ουσιαστικά σκοτώθηκαν λόγω των γερμανικών χειρισμών κοντά στα τσεχοσλοβακικά σύνορα, ωστόσο η διαστρεβλωμένη δημοσιοποίηση του συμβάντος άναψε τα αίματα. Ο Χέντερσον, ο γερμανόφιλος Άγγλος πρέσβης στο Βερολίνο, ζήτησε διευκρινίσεις για την υπόθεση, πράγμα που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, με τον Χίτλερ να δηλώνει ότι «ούτε η Αγγλία ούτε η ΕΣΣΔ έχουν δικαίωμα να ανακατεύονται στην υπόθεση των Σουδητών». Τότε ο Νέβιλ Τσάμπερλαιν πρότεινε να πάει να συναντήσει τον Φύρερ, «παίρνοντας για πρώτη φορά το αεροπλάνο στην ηλικία του». Στο Μπέρχτεσγκαντεν, ο Χίτλερ υποδέχτηκε τον Τσάμπερλαιν με κομψότητα, του διατύπωσε τα παράπονά του για τον Τσέχο πρόεδρο Μπένες. «Προσέξτε καλά» ψιθύρισε τότε ο υπουργός Βαϊτσέκερ στον Πωλ Σμιτ, διερμηνέα και μοναδικό μάρτυρα της συνάντησης, «είναι ζήτημα ειρήνης ή πολέμου». 37 Ο Τσάμπερλαιν τού απάντησε ότι ήταν έτοιμος να αναζητήσει λύση για όλα τα σημεία που δυσαρεστούσαν τους Γερμανούς, αλλά ότι σε κάθε περίπτωση αποκλειόταν η προσφυγή στη βία, καθώς «δύο νεκροί» ήταν λιγότεροι από τα εκατομμύρια θύματα του Μεγάλου Πολέμου. «Βία;» εξοργίστηκε ο Φύρερ, «ποιος μίλησε για βία; Ο Μπένες είναι εκείνος που ασκεί βία στους συμπατριώτες μου, ο Μπένες είναι εκείνος που κινητοποιεί κι όχι εγώ... Δεν θα ανεχτώ άλλο να με προκαλούν» είπε υψώνοντας τους τόνους. Πολύ σύντομα θα έχω τακτοποιήσει αυτό το ζήτημα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Μετέφρασα one way or another», μαρτυρεί ο Σμιτ, «κατά βάθος όμως εκείνη τη στιγμή εννοούσε συνθηκολόγηση του αντίπαλου στρατοπέδου ή εισβολή, χρήση βίας, ένοπλη λύση». «Υπ αυτές τις συνθήκες γιατί με αφήσατε να έρθω στο Μπέρχτεσγκαντεν; Το καλύτερο που έχω να κάνω είναι να φύγω» απάντησε ο Τσάμπερλαιν. «Ο Χίτλερ δίστασε, εκείνη τη στιγμή πραγματικά το δίλημμα πό-
52 OI EΠΤΑ ΗΓΕΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1918-1945 λεμος ή ειρήνη κρεμόταν από μία κλωστή. Αλλά συνέβη το αναπάντεχο: ο Χίτλερ υπαναχώρησε.» Εάν είστε έτοιμος να ρυθμίσετε το ζήτημα των Σουδητών σύμφωνα με την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών δήλωσε ξαφνικά, γαληνεύοντας εντελώς από εκεί που ήταν φουρτουνιασμένος, θα μπορούσαμε να συζητήσουμε ποια μέσα θα ήταν αποτελεσματικότερα». 38 Τέθηκε ζήτημα δημοψηφίσματος, των δυσκολιών που θα συναντούσε, και ο Τσάμπερλαιν έφυγε «για να συζητήσει με τους συναδέρφους του στο Λονδίνο. Ο Χίτλερ στην αρχή φάνηκε ανήσυχος αλλά μετά αναθάρρησε όταν ο Τσάμπερλαιν τού είπε ότι θα επέστρεφε». Αμέσως μετά τη συνάντηση με τον Τσάμπερλαιν, ο Χίτλερ εκφώνησε έναν λόγο στο Βερολίνο που άφηνε ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας επικείμενης επίδειξης δύναμης, δίνοντας ωστόσο την εντύπωση ότι τάσσεται υπέρ της ειρήνης: «[...] Αφότου, επί δύο ολόκληρα χρόνια, έκανα τη μία προσφορά μετά την άλλη, εισπράττοντας τη μία άρνηση μετά την άλλη, διέταξα τελικά να τεθεί ο στρατός σε ετοιμοπόλεμη κατάσταση. Πραγματοποιήσαμε τέτοιο εξοπλισμό που όμοιός του δεν έχει ξαναγίνει.»τώρα, γερμανικέ λαέ, πάρε τα όπλα σου! [ξέφρενες επευφημίες].»μέσα σε πέντε χρόνια, έκανα τα πάντα για τον εξοπλισμό. Ξόδεψα εκατομμύρια για να εφοδιάσω τα στρατεύματά μας με τον πλέον σύγχρονο τρόπο... Δεν βλέπω, για να πω την αλήθεια, καμία αντιδικία με τη Γαλλία, μετά την επιστροφή του Σάαρ στη Γερμανία. Είπα ότι η Αλσατία-Λορραίνη δεν υπάρχει για εμάς. Δεν ζητάμε τίποτε από τη Γαλλία. Να όμως τώρα ένα τελευταίο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί και θα λυθεί: είναι η τελευταία εδαφική αξίωση που έχω να θέσω στην Ευρώπη αλλά σε αυτή τη διεκδίκηση θα είμαι ανυποχώρητος. Εδώ και είκοσι χρόνια, οι Γερμανοί της Τσεχοσλοβακίας και ο γερμανικός λαός υποχρεώθηκαν να κοιτούν με σταυρωμένα χέρια τις ταπεινώσεις στις οποίες τους υπέβαλλαν... Αλλά ήταν αφοπλισμένοι... Ο κ. Μπένες βρίσκεται στην Πράγα και είναι πεπεισμένος ότι τίποτε δεν πρόκειται να του συμβεί επειδή έχει από πίσω του τη Γαλλία και την Αγγλία [γενική θυμηδία]. Ο κ. Μπένες έχει πίσω του έναν λαό επτά εκατομμυρίων, ενώ εδώ
ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1918-1939) 53 υπάρχει ένας λαός εβδομήντα πέντε εκατομμυρίων [ενθουσιώδη χειροκροτήματα].»διαβεβαίωσα τον κ. Τσάμπερλαιν ότι άπαξ και λυθεί αυτό το πρόβλημα δεν θα τεθούν άλλα εδαφικά ζητήματα στην Ευρώπη. Δεν έχουμε τίποτα εναντίον των Τσέχων είτε όμως ο κ. Μπένες θα δεχτεί την προσφορά μας και θα δώσει στους Γερμανούς την ελευθερία τους είτε θα πάμε να τη διεκδικήσουμε μόνοι μας». Το πλήθος που ήταν συγκεντρωμένο στους χώρους του Sportspalast* παραληρούσε, ζητωκραύγαζε, φώναζε: «Führer befehl, wir folgen» (Ας διατάξει ο Φύρερ, εμείς θα ακολουθήσουμε). Ο Γκαίμπελς δήλωσε τότε ότι «ο Νοέμβριος του 1918 δεν πρόκειται να επαναληφθεί», ο Χίτλερ τον κοίταξε με ένα βλέμμα φανατικού και αναφώνησε «Ja». 39 Εντωμεταξύ, ο Τσάμπερλαιν είχε εκθέσει στο Μπαντ Γκόντεσμπεργκ ένα σχέδιο εκχώρησης των σουδητικών εδαφών με εγγυητές τους Συμμάχους στα νέα τσέχικα σύνορα. «Όταν τελείωσε» θυμάται ο Σμιτ, «ακούμπησε ικανοποιημένος στην πλάτη της καρέκλας του με ύφος που σήμαινε δεν έκανα καταπληκτική δουλειά αυτές τις πέντε ημέρες;...» Τότε ο Χίτλερ δήλωσε ήρεμα, με ύφος σχεδόν μεταμελημένο: «Λυπάμαι πολύ, κύριε Τσάμπερλαιν, που δεν μπορώ πια να δεχτώ αυτά τα πράγματα. Με τις εξελίξεις των τελευταίων ημερών, αυτή η λύση δεν είναι πλέον η αρμόζουσα». Του Τσάμπερλαιν τού ανέβηκε το αίμα στο κεφάλι, τόσο εκνευρισμένος ήταν αδυνατούσε πλέον να καταλάβει... Ο Φύρερ έλεγε ότι δεν μπορούσε να συνάψει ένα σύμφωνο μη επίθεσης με την Τσεχοσλοβακία, εάν δεν ικανοποιούνταν οι ουγγρικές ή οι πολωνικές διεκδικήσεις. «Κι επίσης η σουδητική επικράτεια πρέπει να παραδοθεί αμέσως». 40 «Αυτό είναι τελεσίγραφο...» είπε ο Τσάμπερλαιν. Ο Μπένες το * Χτισμένο το 1919 σε στιλ νεομπαρόκ, το κέντρο αθλητισμού και ψυχαγωγίας ανακαινίστηκε μεγαλοπρεπώς κατά την περίοδο του Ράιχ και καθιερώθηκε, επί Χίτλερ, ως κέντρο μαζικών συγκεντρώσεων που φιλοξένησε τους «ιστορικούς λόγους» των πρωτεργατών της «Νέας Γερμανίας» και της «Νέας Ευρωπαϊκής Τάξης». (Σ.τ.Μ.)
54 OI EΠΤΑ ΗΓΕΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1918-1945 εκλάμβανε κι εκείνος με τον ίδιο τρόπο κι ήταν θορυβημένος. «Επομένως θα συντρίψω την Τσεχοσλοβακία» είπε ο Χίτλερ λυσσαλέα μετά την αναχώρηση του Τσάμπερλαιν, προσθέτοντας ότι οι συζητήσεις δεν οδηγούσαν πουθενά... Τότε ένας απεσταλμένος του Τσάμπερλαιν, ο σερ Οράτιος Ουίλσον, διάβασε ένα γράμμα που απευθυνόταν στον Χίτλερ: «Εάν η Γαλλία εμπλεκόταν σε εχθροπραξίες ενάντια στη Γερμανία πληρώντας τις υποχρεώσεις της απέναντι στην Τσεχοσλοβακία, το Ηνωμένο Βασίλειο θα έκρινε πως είχε υποχρέωση να υποστηρίξει τη Γαλλία». «Άρα θα βρισκόμαστε όλοι σε πόλεμο την επόμενη εβδομάδα» απάντησε ο Χίτλερ στον Ουίλσον. Στις 28 Σεπτεμβρίου, μερικές ώρες πριν από την εκπνοή του τελεσιγράφου που είχε διατυπωθεί στο Μπαντ Γκόντεσμπεργκ, ο πρέσβης της Γαλλίας Αντρέ Φρανσουά Πονσέ αποδείκνυε στον Χίτλερ ότι το γαλλοαγγλικό σχέδιο ικανοποιούσε όλα του τα αιτήματα. Για να το επιτύχει, χρησιμοποίησε έναν πολύ σαφή χάρτη που έδειχνε τις ζώνες που θα εγκατέλειπαν σταδιακά οι Τσέχοι, ενώ το Παρίσι και το Λονδίνο θα αναλάμβαναν να ασκήσουν πίεση στον Μπένες ώστε να δεχτεί το σχέδιο. Με μοναδική εξαίρεση τον Ρίμπεντροπ, οι Γκαίρινγκ, Βαϊτσέκερ και Φον Νόιρατ προέτρεπαν τον Χίτλερ να εγκαταλείψει τα πολεμικά του σχέδια.* Τότε ο πρέσβης της Ιταλίας Μπερνάρντο Αττόλικο διαβίβασε μια επιστολή του Ντούτσε, ο οποίος πρότεινε μια μεσιτεία, την οποία είχε εισηγηθεί ο Τσάμπερλαιν και δεχτεί ο Νταλαντιέ. Ο Μουσσολίνι εξηγούσε ότι θα υποστήριζε τη γερμανική θέση. Ο Χίτλερ στράφηκε τότε προς τον Φρανσουά Πονσέ, σημειώνει ο Σμιτ, αλλά «εκείνος δεν ήταν πια εκεί». Λίγα λεπτά αργότερα, ο Χίτλερ έκανε δεκτή την πρόταση του Μουσσολίνι. «Εκείνη την ημέρα διασώθηκε η ειρήνη» εκτιμά ο Σμιτ. Την επομένη υπογράφηκε η γνωστή συμφωνία του Μονάχου... * Σύμφωνα με τον Ανατόλ ντε Μονζί, μέλος της κυβέρνησης Νταλαντιέ, ο ίδιος ο Μπένες είχε ζητήσει από τους Γαλλο-Βρετανούς να ασκήσουν αυτή την πίεση προκειμένου να τον «καλύψουν» στην τσέχικη κοινή γνώμη (ό.π. 131).
ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1918-1939) 55 Ο Χίτλερ διαπιστώνει ότι όλος του ο περίγυρος, εκτός από τον Ρίμπεντροπ, τον έσπρωχνε να δεχθεί τις βρετανικές προτάσεις, οι οποίες πράγματι έτειναν προς το διαμελισμό της Τσεχοσλοβακίας. Ο Γκαίρινγκ ήταν ο πιο δραστήριος κι εκείνος είχε μεταφέρει την πρόταση του Ντούτσε. Κι ο Φύρερ είχε μπορέσει να αντιληφθεί ότι στους δρόμους των γερμανικών πόλεων η διέλευση των στρατευμάτων δεν προκαλούσε τον ίδιο ενθουσιασμό που είχε εμπνεύσει στους ναζί στο Sportspalast. Οι εικόνες από το Μόναχο δεν απατούν: ο Μουσσολίνι και ο Γκαίρινγκ δείχνουν να έχουν τη μεγαλύτερη άνεση αυτοί είναι που συνέταξαν τα πρωτόκολλα της συμφωνίας την οποία υπέγραψε ο Χίτλερ χωρίς να φανερώσει την παραμικρή ικανοποίηση. Ο Νταλαντιέ, ενοχλημένος που αναγκάστηκε να υποχρεώσει τον Μπένες να συνθηκολογήσει, αντικρούει τον Χίτλερ στο λίβελό του κατά του τσέχου προέδρου. Στη συνέχεια υπογράφει, δείχνοντας μια κάποια δυσαρέσκεια, και αρνείται, όπως και ο Τσάμπερλαιν, να παραστεί στο δείπνο που είχε προγραμματιστεί ως επιστέγασμα της διαπραγμάτευσης. Επιστρέφοντας στη Γαλλία, έκπληκτος και ντροπιασμένος που βλέπει το πλήθος να τον επευφημεί επειδή έσωσε την ειρήνη, πετάει ως μοναδικό σχόλιο: «Τους ηλίθιους!» Ξέρει πολύ καλά ότι αυτή η ειρήνη δεν πρόκειται να κρατήσει για πολύ. 41 Όσο για τον Τσάμπερλαιν, είναι κολακευμένος που είδε ότι η διαπραγμάτευση ευοδώθηκε και πασιχαρής που είχε μια τελευταία ιδιωτική συνομιλία με τον Χίτλερ για να θίξει το μέλλον των σχέσεων του Ράιχ με το Ηνωμένο Βασίλειο. Επιπλέον, επικροτείται από τους Γερμανούς που τον βλέπουν σαν ειρηνοποιό... Αυτές οι εκδηλώσεις όμως δεν ήταν και οι πλέον αρεστές στον Χίτλερ... Γαλλία: ο Νταλαντιέ και ο φόβος του πολέμου Περισσότερο κι από τους ίδιους τους Τσέχους ή τους Άγγλους, οι Γάλλοι εμφανίζονται ως οι μεγάλοι χαμένοι αυτής της ισχυροποίησης της Γερμανίας. Για την ακρίβεια, από την άνοδο του Χίτλερ στην