Η ΑΘΗΝΑ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ (18 ος 19 ος αιώνας) Η πόλη και το διοικητικό καθεστώς

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΛΑΩΝ ΤΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΛΟΓΙΑ» Κομίνης Μάρκος Η ΑΘΗΝΑ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ (18 ος 19 ος αιώνας) Η πόλη και το διοικητικό καθεστώς Επιβλέπων καθηγητής: Αλεξανδρόπουλος Ιωάννης Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (15ος 19ος αιώνας)..5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΠΟΛΗ...12 α. Ο πληθυσμός...12 β. Τα περίχωρα και η πόλη...16 γ. Οι κάτοικοι...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΘΗΝΑΣ...33 α. Η περίοδος από το 1456 έως τις αρχές του 17 ου αιώνα...33 β. Η περίοδος από τις αρχές του 17 ου αιώνα έως το 1760...37 γ. Η περίοδος από το 1760 έως το 1795...41 δ. Η περίοδος από το 1795 έως το 1821...44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΟΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ...48 α. Ο βοεβόδας...48 β. Ο δισδάρης...52 γ. Άλλοι αξιωματούχοι...55 δ. Οι δημογέροντες...56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΧΑΤΖΗ ΑΛΗ ΧΑΣΕΚΗ...64 α. Ο Χατζή Αλή Χασεκής...64 β. Ο Χατζή Αλή Χασεκή και οι δημογέροντες...67 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...70 ΓΛΩΣΣΑΡΙ...72 ΒΟΕΒΟΔΕΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (1750-1821)...84 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...91 ΕΙΚΟΝΕΣ...96 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...106

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Αθήνα είναι γνωστή για την πολυετή ιστορία της. Λίγοι είναι αυτοί που δεν έχουν ακούσει για τους αρχαίους ρήτορες, τους φιλοσόφους και τους θεατρικούς συγγραφείς της. Λίγοι δεν έχουν ακούσει για την Ακρόπολη και την αρχαία Αγορά της πόλης. Από την άλλη, δεν είναι λίγοι κι αυτοί που έχουν ασχοληθεί με την εξέλιξή της από το 1834, όταν επιλέχθηκε για πρωτεύουσα του νεότευκτου τότε Ελληνικού Κράτους, μέχρι και σήμερα. Πόσοι, όμως, ξέρουν ή έχουν ακούσει, έστω και λίγα λόγια, για τη μεσαιωνική ή την οθωμανική Αθήνα; Προσπαθώντας να απαντήσω σε αυτή την ερώτηση αποφάσισα να μελετήσω την ιστορία της πόλης κατά τους άγνωστους, και για τον περισσότερο κόσμο ζοφερούς, αιώνες που η πόλη αποτελούσε τμήμα της επικράτειας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από το ξεκίνημα κιόλας αυτής της προσπάθειας ανακάλυψα το πόσο περιορισμένες είναι οι μελέτες που αφορούν το συγκεκριμένο θέμα. Μελέτες, μάλιστα, που στην πλειονότητά τους είχαν γίνει από τα τέλη του 19 ου αιώνα έως τα μέσα του 20 ου. Αυτομάτως, λοιπόν, εμφανιζόταν ένα σημαντικό πρόβλημα: όλες αυτές οι εργασίες στερούνταν πολύ βασικών πληροφοριών και στοιχείων που προέκυψαν από την ραγδαία, κατά τα τελευταία χρόνια, εξέλιξη στον τομέα της τουρκολογίας και της μελέτης της οθωμανικής ιστορίας γενικότερα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλά από τα στοιχεία της ιστορίας της οθωμανικής Αθήνας να ερμηνεύονται πλημμελώς ή λανθασμένα. Έτσι, λοιπόν, βασικός σκοπός της εργασίας έγινε η όσο το δυνατόν πιο εμπεριστατωμένη και επιστημονικά τεκμηριωμένη παρουσίαση της πόλης και ιδίως του τρόπου διοίκησής της από τα μέσα του 18 ου έως τις αρχές του 19 ου αιώνα. Έγινε προσπάθεια να μην βασιστεί αποκλειστικά σε δεδομένα της τοπικής ιστορίας, αλλά να χρησιμοποιηθούν και στοιχεία που αφορούν στη γενικότερη δομή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις σελίδες που θα ακολουθήσουν γίνεται κατ αρχήν, μετά από μια σύντομη περιήγηση στα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την οθωμανική Αθήνα, μια περιγραφή του μεγέθους, του αστικού περιβάλλοντος και της πληθυσμιακής σύνθεσης της πόλης. Στη συνέχεια αναλύεται το διοικητικό καθεστώς της Αθήνας όσο αυτή αποτελούσε μέρος της οθωμανικής επικράτειας και παρουσιάζονται τα καθήκοντα και ο ρόλος των διοικητικών παραγόντων του τόπου, μουσουλμάνων και χριστιανών, κυρίως από το 1760 έως την έκρηξη της Ελληνικής

3 Επανάστασης το 1821 1. Επίσης, παραθέτονται κάποια παραδείγματα που φωτίζουν τις σχέσεις μεταξύ των μουσουλμάνων κρατικών διοικητικών υπαλλήλων και των χριστιανών φορέων της κοινοτικής διοίκησης. Τέλος, κρίθηκε σκόπιμο να συνταχθεί ένα σύντομο γλωσσάρι όπου επεξηγούνται διάφοροι, οθωμανικοί κυρίως, όροι, καθώς και μία χρονολογημένη λίστα με τους βοεβόδες και τους δημογέροντες της Αθήνας από το 1750 έως το 1821, όπως αυτοί φαίνονται μέσα από τις διάφορες πηγές. Η σύνταξη της εργασίας βασίστηκε κατά κύριο λόγο στη μελέτη ελληνικών και ξένων βιβλιογραφικών πηγών. Κατ αρχήν, πάρα πολύ χρήσιμες πληροφορίες μπορεί να αντλήσει κανείς από την «Ιστορία των Αθηνών» του Ιωάννη Μπενιζέλου (1730-1807) και τα «Απομνημονεύματα» του Παναγή Σκουζέ (1777-1847). Αμφότεροι υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες της ζωής στην οθωμανική Αθήνα καταγράφοντας εκ των έσω τα γεγονότα φωτίζοντας άγνωστες πτυχές της ιστορίας της πόλης. Σημαντικό, επίσης, είναι και το τρίτομο έργο «Μνημεία της ιστορίας των Αθηναίων. Τουρκοκρατία» του σπουδαίου αθηναιογράφου Δημήτριου Καμπούρογλου (1852-1942), όπου συγκεντρώνονται διάφορα έγγραφα και άλλα τεκμήρια της εποχής. Στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε ακόμα ένα έργο του Καμπούρογλου, την «Ιστορία των Αθηναίων», καθώς και το βιβλίο του Θεμιστοκλή Φιλαδελφέως (1838-1920) «Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας. Από του 1400 μέχρι του 1800», που αποτελούν δύο από τις πρώτες προσπάθειες να μελετηθεί η ιστορία της πόλης εκείνης της περιόδου. Ταυτόχρονα, οι πολλοί, Ευρωπαίοι κυρίως, περιηγητές που επισκέφθηκαν την πόλη εκείνη την περίοδο κατέγραψαν με τη δική τους ματιά τη ζωή του τόπου αφήνοντάς μας πολύτιμες αναφορές για την οθωμανική Αθήνα. Βέβαια, η ανάλυση και σύνθεση των πληροφοριών που βρίσκονται κρυμμένες στα έργα αυτά μόνο εύκολη δεν ήταν, αφού συχνά τα στοιχεία που προέκυπταν ήταν αντιφατικά, ακόμα και μέσα στο κείμενο του ίδιου συγγραφέα. Ταυτόχρονα, η προσπάθεια για όσο το δυνατόν αρτιότερη και εμπεριστατωμένη επεξήγηση της πληθώρας εννοιών και όρων, που αφορούσαν κυρίως την οθωμανική διοίκηση και βρίσκονταν μέσα σε αυτά τα κείμενα, απαιτούσε κοπιώδη και πολύωρη έρευνα. Σε αυτό ακριβώς το σημείο, θα ήθελα να ευχαριστήσω, τόσο για τη συμβολή του στο να ξεπεραστούν τέτοιου είδους δυσκολίες όσο και για τις γόνιμες συζητήσεις μας πάνω 1 Εδώ να σημειώσουμε ότι η εργασία σταματάει στην έναρξη της Επανάστασης. Παρότι η Αθήνα τυπικά έπαψε να αποτελεί τμήμα του οθωμανικού κράτους μόλις τον Μάρτιο του 1833, θεωρούμε ότι λόγω των συνεχών πολεμικών συγκρούσεων η πόλη είχε πάψει να αποτελεί de facto οθωμανική επαρχία κανονικά διοικούμενη από τον σουλτάνο.

4 στην οθωμανική ιστορία, τον καθηγητή μου κ. Ιωάννη Αλεξανδρόπουλο. Τέλος, θα ήταν παράλειψη να μην επισημάνω τη σημαντική βοήθεια που μου προσέφερε ο Δημήτρης Λούπης, ο οποίος στάθηκε πάντα πρόθυμος να με συμβουλέψει σε θέματα βιβλιογραφίας καθώς και στην ανάλυση κάποιων οθωμανικών κειμένων.

5 ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (15ος 19ος αιώνας) Πολλά χρόνια πριν η Αθήνα περάσει στην κυριαρχία των Οθωμανών, είχε πάψει να είναι ανεξάρτητη. Ήδη από τις αρχές του 13 ου αιώνα η πόλη βρισκόταν στα χέρια Λατίνων ηγεμόνων. Το 1205, μετά το τέλος της Δ Σταυροφορίας, ο Otto de la Roche έλαβε ως φέουδο τις επικράτειες της Θήβας, της Αθήνας και της Αταλάντης. Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν το δουκάτο των Αθηνών με πρωτεύουσα, όμως, τη Θήβα και ο διοικητής πήρε τον τίτλο του Dominus Athenarum. Οι Φράγκοι de la Roche έμειναν στην Αθήνα έως το 1311 όταν μετά τη μάχη της Κωπαΐδας στις 15 Μαρτίου τη θέση τους πήρε η Καταλανική Εταιρία. Οι Καταλανοί με τη σειρά τους διοίκησαν την Αθήνα έως το 1387. Εκείνη τη χρονιά, ο Φλωρεντίνος Nerio I Acciaioli, κι αφού είχε ήδη καταλάβει την υπόλοιπη Αττική από την άνοιξη του 1385, πολιόρκησε το φρούριο της Ακρόπολης κυριεύοντάς το στις 2 Μαΐου. Η οικογένεια Acciaioli, ήταν και η τελευταία στη σειρά των Λατίνων ηγεμόνων της Αθήνας πριν από την οθωμανική κατάκτηση το 1456 2. Ωστόσο, οι Οθωμανοί είναι πιθανό να μην έκαναν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους στην Αθήνα το 1456. Ήδη από τα τελευταία χρόνια του 14 ου αιώνα μαρτυρείται τουρκική επιδρομή από τα στρατεύματα του Βαγιαζήτ Α (28/6/1389-20/7/1402), τα οποία καθοδηγούμενα από τους Γιακούμπ και Εβρενός ή κατ άλλους από τον Τιμουρτάς Πασά ενώ κατευθύνονταν προς το Άργος λεηλάτησαν την πόλη. Για την ακριβή χρονολογία αυτού του γεγονότος έχουν επικρατήσει δύο απόψεις: η μία υποστηρίζει ότι οι Οθωμανοί έφτασαν στην Αθήνα γύρω στο 1392 και η άλλη το 1397 3. Παράλληλα, από την περίοδο αυτή (1394;) οι δούκες της Αθήνας φαίνεται ότι 2 Kenneth Setton, «The Catalans in Greece, 1311-1380», σ. 167 και «The Catalans and Florentines in Greece, 1380-1462», σ. 245, 254, στο Athens in the Middle Ages, Variorum Reprints, Λονδίνο 1975, Σοφία Δοανίδου, Η Φραγκοκρατία στην πόλη των Αθηνών 1205-1456, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1980, σ. 33-39, 75, 122. 3 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, τόμος 4, Türkiye Diyanet Vakfı, Κωνσταντινούπολη 1991, σ. 74, Θ. Ν. Φιλαδελφεύς, Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας. Από του 1400 μέχρι του 1800, τόμος Α, εκδόσεις Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα 1981 (επανέκδοση του έργου του 1902), σ. 131-133 και Δημήτρης Μπελέζος, Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα, έκδοση του περιοδικού Ιστορικά Θέματα, Αθήνα 2004, σ. 95.

6 πλήρωναν και φόρο υποτέλειας στους Οθωμανούς 4. Τεκμήριο πρώιμης οθωμανικής επίθεσης στην πόλη αποτελεί και ένα χειρόγραφο μέλους οικογένειας της Ζακύνθου με αθηναϊκή καταγωγή που φέρει τη χρονολογία 1405 και στο οποίο διαβάζουμε πως οι γονείς του συντάκτη είχαν μεταναστεύσει από την Αθήνα «βλέποντας τον Αγαρηνόν πως ερχόμενος κουρσέβη τους ομοπίστους μας χριστιανούς» 5. Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, ο δρόμος για την κατάκτηση και των υπόλοιπων περιοχών του ελλαδικού χώρου άνοιξε για τον Μωάμεθ Β τον Πορθητή (Αύγουστος 1444-1446 και 3/2/1451-3/5/1481). Έτσι, το καλοκαίρι του 1456 ο οθωμανικός στρατός με επικεφαλής τον Ομέρ μπέη έφτασε και στην Αθήνα. Αν και οι απόψεις για τον ακριβή χρόνο και τρόπο που η πόλη πέρασε στους Οθωμανούς διίστανται, φαίνεται ότι κατά το πρώτο δεκαήμερο του Ιουνίου ο δούκας Franco Acciaioli (1455-1456) παρέδωσε την Αθήνα στον Ομέρ με αντάλλαγμα τη Θήβα και την περιοχή της Βοιωτίας. Δεν είναι ξεκάθαρο πάντως αν της παράδοσης προηγήθηκε μια σύντομη έστω πολιορκία 6. Όπως κι αν έγινε πάντως η παράδοση της πόλης, δύο χρόνια μετά, πιθανότατα τον Σεπτέμβριο του 1458, η Αθήνα δέχθηκε την επίσκεψη του σουλτάνου Μωάμεθ όταν αυτός επέστρεφε από την εκστρατεία του στην Πελοπόννησο. Λέγεται μάλιστα ότι ο θαυμασμός του για την ιστορία και τα μνημεία της πόλης 7 αποτέλεσε και αιτία να παραχωρηθούν ειδικά προνόμια στους Αθηναίους, για τα οποία θα γίνει λόγος παρακάτω. Λίγα μόλις χρόνια μετά την κατάκτησή της, η Αθήνα έμελλε να αποτελέσει την αφορμή για τον πρώτο βενετοτουρκικό πόλεμο (1463-1479). Σύμφωνα με όσα γράφει ο Γάλλος Pierre Daru 8, κάποιος δούλος του τότε Οθωμανού διοικητή της Αθήνας αφού υπεξαίρεσε χρήματα από τον αφέντη του κατέφυγε στην βενετοκρατούμενη Κορώνη. Όταν οι Βενετοί αρνήθηκαν να τον παραδώσουν, «ο πασάς του Μοριά, για 4 Setton, «The Catalans and Florentines», σ. 254. 5 Δημήτριος Καμπούρογλου, Μνημεία της ιστορίας των Αθηναίων. Τουρκοκρατία, τόμος Β, εκδόσεις Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα 1993 (επανέκδοση του έργου του 1891), σ. 154. 6 Φιλαδελφεύς, τ. Α, σ. 145-146 καθώς και Δημήτριος Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, τόμος Β, εκδοτικός οίκος Παλμός, Αθήνα 1969 (επανέκδοση του έργου του 1896), σ. 23-26. 7 Σύμφωνα με τα όσα εξιστορεί ο Κριτόβουλος: «Κατείχε γαρ αυτόν έρως σφοδρός της τε πόλεως ταύτης και των εν αυτή θαυμάτων» [Αικατερίνη Κουμαριανού, Αθήνα, η πόλη - οι άνθρωποι. Αφηγήσεις και μαρτυρίες, 12 ος -19 ος αιώνας, εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2005, σ. 81]. 8 Pierre Antoine Noël Bruno, comte Daru (1767-1829).

7 να εκδικηθεί για την άρνηση, εισέβαλλε στο Άργος και εκδίωξε τους Βενετούς» 9, κάτι που οδήγησε στο ξέσπασμα του πολέμου. Ένας πόλεμος, βέβαια, που έπληξε και την Αθήνα αφού στις 12 Ιουλίου 1466 ο Βενετός ναύαρχος Vetore Capello, επιστρέφοντας από τη Χαλκίδα στη Μεθώνη, αποβιβάστηκε στον Πειραιά και με την προσθήκη ενισχύσεων από το Ναύπλιο επιτέθηκε στην Αθήνα με 2.000 πεζούς και 250 Έλληνες stradioti 10. Η πόλη εκτός του φρουρίου της Ακρόπολης λεηλατήθηκε και οι Βενετοί αποχώρησαν με 500 περίπου αιχμαλώτους 11. Το επόμενο σημαντικό γεγονός που σημάδεψε την πόλη ήταν η πολιορκία της από τον Francesco Morosini το 1687. Στις 21 Σεπτεμβρίου, στα πλαίσια του βενετοτουρκικού πολέμου του 1684-1699, οι Βενετοί έχοντας ως απώτερο στόχο τη Χαλκίδα αποβίβασαν στον Πειραιά 9.880 πεζούς και 870 ιππείς. Οι οθωμανικές αρχές της Αθήνας βλέποντας τις εχθρικές δυνάμεις φυγάδευσαν τους αμάχους τους από την πόλη και οχυρώθηκαν στην Ακρόπολη περιμένοντας ενισχύσεις από τη Θήβα. Το πρωί της 23 ης Σεπτεμβρίου τα πυροβολεία των Βενετών είχαν στηθεί και άρχισαν να βάλλουν κατά της Ακρόπολης. Στις 25 του μήνα μια βόμβα χτύπησε τα προπύλαια οδηγώντας στην κατάρρευση ενός τμήματός τους. Το επόμενο βράδυ, 26 προς 27 Σεπτεμβρίου, μια άλλη βόμβα έπληξε τον Παρθενώνα, όπου ήταν αποθηκευμένη μεγάλη ποσότητα πυρίτιδας, προκαλώντας ανυπολόγιστες καταστροφές στο σχεδόν ακέραιο μέχρι τότε μνημείο. Κι ενώ οι συνθήκες για τους πολιορκημένους είχαν γίνει άθλιες, η οθωμανική φρουρά δεν παραδινόταν περιμένοντας τις ενισχύσεις. Πράγματι, στις 28 του μήνα εμφανίστηκαν τα οθωμανικά στρατεύματα. Η υπεροπλία των Βενετών, όμως, τα ανάγκασε να υποχωρήσουν και έτσι το μεσημέρι της 29 ης Σεπτεμβρίου οι πολιορκούμενοι παρέδωσαν την πόλη στον Morosini. Εντούτοις, 9 Pierre Daru, Histoire de la République de Venise, τόμος Β, Firmin Didot, Παρίσι 1821, σ. 563-64. 10 Οι stradioti (ή stradiotti, strathioti) των Βενετών και estratiotas των Ισπανών ήταν μισθοφόροι πολεμιστές κατά κύριο λόγο ενταγμένοι σε ομάδες ελαφρού ιππικού. Οι Βενετοί φαίνεται να στρατολογούν τέτοιες μονάδες κατ αρχάς σε βενετοκρατούμενα ελληνικά εδάφη από τα μέσα του 15 ου αιώνα. Ο Βενετός χρονογράφος Marino Sanudo γράφει για την πολεμική τακτική και τις συνήθειές τους: «ορμούν εναντίον των Τούρκων, διοργανώνουν τέλεια τις επιδρομές, λεηλατούν χωριά με επιθέσεις και είναι πιστοί στον κύριό τους. Δεν πιάνουν αιχμαλώτους, αλλά κόβουν το κεφάλι του εχθρού για να εισπράξουν χρήματα από τον αρχηγό τους». [Γεώργιος Πηλείδης, «Stradioti: Ο ρόλος των Ελλήνων πολεμιστών», Ιστορικά, τεύχος 29 (4 Μαΐου 2000), σ. 14-15]. 11 Ιωάννης Χασιώτης, «Ο πρώτος βενετοτουρκικός πόλεμος (1463-1479) και οι μεταπολεμικές κρίσεις», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ι, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1974, σ. 269 και Φιλαδελφεύς, τ. Α, σ. 153.

8 όπως αποδείχθηκε η βενετική επίθεση και κατάληψη της Αθήνας είχε χαρακτήρα καθαρά τυχοδιωκτικό και προσωρινό. Οι όχι και τόσο ισχυρές οχυρώσεις της πόλης, η σχετικά ήσσονος σημασίας στρατηγική της θέση και μια επιδημία πανώλης οδήγησαν τη βενετική ηγεσία στην απόφαση να αποχωρήσουν οι δυνάμεις της από την πόλη. Παρά τις προσπάθειες των Αθηναίων να πείσουν τους Βενετούς να αφήσουν πίσω έστω ένα μικρό μέρος του στρατεύματός τους, οι βενετικές δυνάμεις ξεκίνησαν την σταδιακή τους αποχώρηση, η οποία ολοκληρώθηκε το πρώτο δεκαήμερο του Απριλίου του 1688. Μαζί τους την πόλη εγκατέλειψαν και αρκετοί Αθηναίοι οι οποίοι φοβούμενοι τα αντίποινα της οθωμανικής πλευράς κατέφυγαν στα νησιά του Σαρωνικού, στην Πελοπόννησο και σε κοντινά νησιά του Αιγαίου 12. Ο Κ. Ντόκος αναφέρει ότι πάνω από 6.000 άτομα, χωρίς να υπολογίζονται σε αυτά οι αλβανικοί χριστιανικοί πληθυσμοί των περιχώρων της Αθήνας, διαπεραιώθηκαν με πλοία στην Πελοπόννησο, στην Αίγινα, στη Σαλαμίνα και σε νησιά των Κυκλάδων 13. Με τη φυγή της πλειονότητας των κατοίκων της η Αθήνα ερήμωσε και παραδόθηκε στο έλεος ληστρικών επιδρομών. Σύμφωνα με ένα λαϊκό τετράστιχο: «Κλαίει το Κουσέγιο γι άρχοντες καί το τσαρσί γι Αγάδες καί τα λουτρά του Ροδακιού δέν έχουν πιά Κυράδες» 14. Οι πρώτες περιπτώσεις επιστροφής των Αθηναίων στις εστίες τους φαίνεται να έλαβαν χώρα μετά τα τέλη Μαΐου του 1689. Μία επιτροπή πέντε Αθηναίων, που είχαν μετοικίσει στην Αίγινα, μετέβη στη Χαλκίδα ζητώντας από τον σερασκέρη Ιμπραήμ να επανεγκατασταθούν στην πατρίδα τους 15. Μέχρι το τέλος του 1690 ή τις αρχές του 1691, περισσότερες από 215 οικογένειες είχαν επιστρέψει στην Αθήνα, 12 Ιωάννης Χασιώτης, «Οι βενετοτουρκικές συγκρούσεις στις ελληνικές χώρες (1684-1698)», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, σ. 27-29. Βλ. επίσης Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, τ. Δ, σ. 31-52. 13 Κωνσταντίνος Ντόκος, «Η μετοικεσία των Αθηναίων στην Πελοπόννησο και η πρώτη φάση του επαναπατρισμού τους (1688-1691)», Μνήμων, τόμος 10 (1985), σ. 100. Βλ. επίσης Ιωάννης Μπενιζέλος, Ιστορία των Αθηνών (επιμ. Ι. Κόκκωνας - Γ. Μπώκος), τόμος Α, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986, σ. 134-135. 14 Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, τ. Δ, σ. 76-77. Το Ροδάκιο ήταν αθηναϊκή συνοικία που κάλυπτε τη σημερινή περιοχή από το Σύνταγμα έως την Μητρόπολη. 15 Ντόκος, σ. 102.

9 χωρίς να περιλαμβάνονται σε αυτές οι αρβανίτικοι αγροτικοί πληθυσμοί 16. Ταυτόχρονα, την ίδια περίοδο είχαμε και την επανεγκατάσταση οθωμανικής φρουράς στην Αθήνα, ενώ η Πύλη σε μία προσπάθεια να επανέλθει η ζωή στην πόλη παραχώρησε στους κατοίκους φορολογική ασυδοσία για 3 χρόνια 17. Όπως αναφέρει και ο Καμπούρογλου, ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Β (8/11/1687-23/6/1691) εξέδωσε Χατ-ι Σερίφ δίνοντας χάρη στους Αθηναίους, οι οποίοι με αυτό τον τρόπο θα συνέχιζαν να απολαμβάνουν τα ίδια με τα προ του 1687 προνόμια 18. Στα μέσα του 18 ου αιώνα και λίγα χρόνια πριν την έλευση του περιβόητου τυράννου Χατζή Αλή Χασεκή (βοεβόδας κατά διαστήματα την περίοδο 1775-1795) στον οποίο θα αναφερθούμε αναλυτικά παρακάτω την Αθήνα σημάδεψε μια εξέγερση, η οποία έμεινε γνωστή ως στάση του Σαρή Μουσελίμη. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Αθηναίο ιστορικό Ιωάννη Μπενιζέλο το 1754 ο Χατζή Αλή αγάς Χαμουζαγαζαντέ, μέλος παλιάς και ισχυρής μουσουλμανικής οικογένειας της Αθήνας, αποβλέποντας στο βοεβοδαλίκι 19 ξεσήκωσε μουσουλμάνους και χριστιανούς εναντίον του τότε βοεβόδα Σαρή Μουσελίμη. Όταν λίγο αργότερα ο Χατζή Αλή αγάς δολοφονήθηκε από το βοεβόδα, οι οπαδοί του πυρπόλησαν και λεηλάτησαν το κονάκι του αναγκάζοντάς τον να καταφύγει στο κάστρο της Ακρόπολης. Οι δύο πλευρές έφτασαν μέχρι την Κωνσταντινούπολη για να λύσουν τις διαφορές τους. Τελικά η διένεξη λύθηκε οριστικά τον επόμενο χρόνο οπότε και βοεβόδας ορίστηκε ο αδερφός 16 Ντόκος, σ. 104. 17 Ντόκος, σ. 105, Μπενιζέλος, τ. Α, σ. 136. 18 Ο Καμπούρογλου παραθέτει μεταφρασμένο το συγκεκριμένο έγγραφο: «Ο Μέγας αυθέντης προς τους κατοίκους των Αθηνών 1) Επειδή Κύριος ο Θεός ηθέλησε να δώση εις χείρας μας την πόλιν των Αθηνών, διατάσσω τον ιδικόν μας Κισλάρ Αγάν, πρώτον ευνούχον, να εισπράτη όλους τους φόρους όπως τους εισέπραττε και προηγουμένως. 2) Διατάσσω δι υμάς, ω άνδρες μου και διοικηταί που ευρίσκεσθε εις Αθήνας, να περιποιήσθε τους πιστούς μου υπηκόους και να προσέχητε μα μην τους πειράζει κανείς και να τους εξασφαλίζετε την ζωήν των και δεν θέλω και μία ακόμη τρίχα της κεφαλής των να πάθη τι. 3) Διατάσσω να είναι απηλλαγμένοι από κάθε εισφοράν ως και από τον φόρον της δεκάτης οι υπήκοοί μου επί τρία έτη και να μη τους ενοχλή κανείς αλλά ν απολαμβάνουν την ελευθερίαν των. 4) Διατάσσω ίνα οι πρόκριτοι έλθουν εις Κωνσταντινούπολιν δια να λάβουν τα προνόμιά των» [Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, τ. Δ, σ. 72]. 19 Οι πρόσοδοι της Αθήνας εκείνη την εποχή ανήκαν στον μαύρο αρχιευνούχο. Για τη νομή των προσόδων της πόλης και την διοικητική της οργάνωση βλ. κεφάλαιο 3.

10 του Χατζή Αλή αγά, Χατζή Αχμέτ αγάς, αλλά οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να αποζημιώσουν αδρά τον Σαρή Μουσελίμη 20. Η αρχή του τέλους για την οθωμανική παρουσία στην Αθήνα υπήρξε η άνοιξη του 1821. Στις 25 Μαΐου οι επαναστατημένοι Έλληνες μπήκαν από το Μενίδι στην Αθήνα αναγκάζοντας τις οθωμανικές αρχές και τον μουσουλμανικό πληθυσμό να κλειστούν στην Ακρόπολη. Δύο μήνες αργότερα, στις 20 Ιουλίου, τα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη κατέφθασαν στην πόλη λύνοντας την πολιορκία. Η αποχώρησή τους, όμως, τον Οκτώβριο επέτρεψε στους επαναστάτες να περικυκλώσουν ξανά το κάστρο της Ακρόπολης, οι υπερασπιστές του οποίου το παρέδωσαν στις 10 Ιουνίου 1822. Η διοίκηση της Αθήνας παρέμεινε σε ελληνικά χέρια για πέντε περίπου χρόνια, αφού στα μέσα του καλοκαιριού του 1826 ο Κιουταχής εισέβαλλε στην Αττική και ύστερα από πολύμηνη πολιορκία κατέστη κύριος της Ακρόπολης στις 24 Μαΐου 1827. Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830 πολλοί Έλληνες που είχαν εγκαταλείψει την πόλη τους επέστρεψαν στις εστίες τους. Ο Christopher Wordsworth που βρέθηκε στην Αθήνα το 1832 παραθέτει μια πολύ ωραία σκηνή λίγο καιρό προτού η πόλη πάψει να είναι κτήση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: «Αυτή η πόλη βρίσκεται ακόμα στα χέρια των Τούρκων [ ]. Ο Αθηναίος αγρότης, καθώς οδηγεί το φορτωμένο μουλάρι του από τον Υμηττό μέσω της ανατολικής πύλης της πόλης, ακόμα πετάει το μικρό δεμάτι από θυμάρι και χαμόκλαδα από το φορτίο που φέρνει στη ράχη 20 Μπενιζέλος, τ. Α, σ. 162-173. Η εξέγερση αυτή επιβεβαιώνεται και από τον J. Stuart, ο οποίος ευρισκόμενος την εποχή εκείνη στην Αθήνα, μας την περιγράφει, αν και με λίγες διαφορές απ ότι ο Μπενιζέλος, ως εξής: «Ο επονείδιστος θάνατος του Μπεκίρ, του κιζλάρ αγά συνέβη ενώ ο κος Revett κι εγώ βρισκόμασταν στην Αθήνα και οι αναταραχές που επέφερε σε αρκετά τμήματα της Τουρκικής Αυτοκρατορίας, έφτασαν μέχρι αυτό το μέρος. Ο Βοεβόδας ή Κυβερνήτης εκεί, ο οποίος ήταν υποχείριο αυτού του Μπεκίρ, λαμβάνοντας τα νέα για τη μοίρα του προστάτη του, έφυγε βιαστικά από την πόλη, αλλά καταδιώχθηκε και τον έφεραν πίσω φυλακισμένο. Διορίστηκε ένας άλλος Βοεβόδας, ο οποίος σύντομα κατέστησε τον εαυτό του εξαιρετικά αντιπαθή λόγω της τυραννίας και της πλεονεξίας του. Όντας ένοχος για πολλές αχρειότητες, μία αντιπροσωπεία από άρχοντες της πόλης τον επισκέφθηκε με διαμαρτυρίες για τη βαριά του φορολογία, με πολλούς από αυτούς να δολοφονούνται επί τόπου εκείνοι που ξέφυγαν πλαισιώθηκαν αμέσως από τους δυσαρεστημένους, οι οποίοι συγκρότησαν ένα πολυάριθμο σώμα και με μεγάλη οργή επιτέθηκαν στην κατοικία του τυράννου, στην οποία, ύστερα από οξεία αντιδικία, έβαλαν φωτιά. Ο Βοεβόδας πέρασε μέσα από τον εξαγριωμένο όχλο και κατέφυγε στο φρούριο, όπου πολιορκήθηκε στενά μέχρι την άφιξη κάποιων στρατευμάτων σταλμένων από τον Πασά του Ευρίπου για να κατασιγάσουν τον ξεσηκωμό, στα οποία τον παρέδωσαν ως κρατούμενο και απομακρύνθηκε σιδηροδέσμιος». (James Stuart and Nicholas Revett, The antiquities of Athens, τόμος Β, John Haberkorn, Λονδίνο 1787, σ. 37).

11 του μουλαριού του ως φόρο στον μουσουλμάνο εισπράκτορα διοδίων, που κάθεται στην είσοδο της πόλης και λίγες μέρες πριν, το κανόνι της Ακρόπολης έριξε τη βολή που σήμανε τη λήξη του τουρκικού Ραμαζανιού του τελευταίου που θα γιορταστεί στην Αθήνα» 21. Και όντως εκείνος ήταν ο τελευταίος μουσουλμανικός εορτασμός στην πόλη, αφού στις 31 Μαρτίου 1833 η οθωμανική φρουρά παρέδωσε επίσημα και το κάστρο της Ακρόπολης στο νεοϊδρυθέν Ελληνικό Κράτος 22. 21 Christopher Wordsworth, Athens and Attica: Notes of a tour, John Murray, Λονδίνο 1855, σ. 210. 22 Αρκετές πληροφορίες για την Αθήνα κατά τη διάρκεια της επανάστασης βρίσκουμε στο βιβλίο του Διονυσίου Σουρμελή, Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ ελευθερίας αγώνα αρχομένη από της επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων, Αίγινα 1834, σ. 3, 8-14, 26, 141, 247, 267, 289.

12 Η ΠΟΛΗ Ο πληθυσμός Η Αθήνα της οθωμανικής περιόδου μπορεί να μην αποτελούσε μία από τις σημαντικότερες πόλεις της αυτοκρατορίας, ήταν ωστόσο μία από τις μεγάλες και εύρωστες οικονομικά πόλεις της. Σύμφωνα με τον Machiel Kiel, το 1489 η πόλη αριθμούσε 7.000 κατοίκους, οι οποίοι το 1506 είχαν ήδη φτάσει τους 9.700 23. Κατά το 16 ο αιώνα στην Αθήνα παρατηρείται μια συνεχής πληθυσμιακή αύξηση και μάλιστα στην οθωμανική απογραφή πληθυσμού του 1520-1530 η πόλη εμφανίζεται ως η τέταρτη μεγαλύτερη της αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια μετά την Κωνσταντινούπολη, την Αδριανούπολη και τη Θεσσαλονίκη 24. Ο Νικολάι Τοντόροφ αναφέρει ότι κατά τον αιώνα αυτό η πόλη είχε ετήσιο ρυθμό αύξησης πληθυσμού 8,1 25. Σύμφωνα με κατάστιχα του 1521, στην Αθήνα υπήρχαν 2.286 χριστιανικά νοικοκυριά (περίπου 11-11.500 κάτοικοι 26 ), 11 μουσουλμανικά (γύρω στα 50-60 άτομα) και 83 άτομα της φρουράς του κάστρου. Το 1540 τα χριστιανικά νοικοκυριά ήταν 3.253 (16-16.500 κάτοικοι), τα μουσουλμανικά 43 (200-250 κάτοικοι) και η φρουρά αριθμούσε 114 άτομα. Τέλος, το 1570 καταγράφηκαν 3.150 νοικοκυριά χριστιανών (15.500-16.000 κάτοικοι) και 57 μουσουλμάνων (περίπου 300 άτομα) 27. 23 T.D.V. İslam Ansiklopedisi, σ.75. 24 Δ. Γέροντας - Ν. Νικολούδης, Η προσωπογραφία μιας πόλης. Αθήνα 1456-1686, εκδόσεις Τροχαλία, Αθήνα 1997, σ. 40. 25 Νικολάι Τοντόροφ, Η βαλκανική πόλη 15 ος - 19 ος αιώνας, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1986, σ. 108. 26 Τα κατάστιχα κατέγραφαν αριθμό εστιών και όχι ατόμων. Έτσι, για να υπολογιστεί ο αριθμός των κατοίκων χρησιμοποιούμε μια σταθερά 5 άτομα ανά νοικοκυριό. 27 T.D.V. İslam Ansiklopedisi, σ.75. Για την ίδια περίοδο ο Τοντόροφ δίνει λίγο διαφορετικά στοιχεία: Σύμφωνα με την απογραφή του 1520-1530 υπήρχαν 2.297 νοικοκυριά (περί τους 12.633 κατοίκους), ενώ για την απογραφή του 1571-1580 μας δίνει 3.203 νοικοκυριά (17.616 κάτοικοι) [Τοντόροφ, σ. 108]. Αλλά και ο ίδιος ο Kiel σε άλλο άρθρο του μας πληροφορεί ότι το 1570 ο πληθυσμός της Αθήνας ήταν περίπου 14.000, σχεδόν εξ ολοκλήρου ελληνικός (αναφέρει μόνο 56 μουσουλμανικά νοικοκυριά) [Machiel Kiel, «Population growth and food production in 16 th century Athens and Attica according to the ottoman tahrir defters», Varia Turcica, τόμος Δ, Comité International d Études Pré-Ottomanes et Ottomanes, VI th Symposium, Κέιμπριτζ 1-4 Ιουλίου 1984, The Divit Press, Κωνσταντινούπολη - Παρίσι - Λάιντεν 1987, σ. 119-120].

13 Περνώντας στο 17 ο αιώνα, η αναζήτησή μας για τα δημογραφικά στοιχεία της Αθήνας βασίζεται κυρίως σε μαρτυρίες περιηγητών και επισκεπτών της πόλης, οι οποίες, όμως, είναι αρκετά συγκεχυμένες και σε αυτές ο πληθυσμός παρουσιάζεται να κυμαίνεται μεταξύ 7-15.000 κατοίκους. Μία από τις κυριότερες πηγές αποτελεί ο τότε πρόξενος της Γαλλίας (1657/58-1664/65) και στη συνέχεια της Αγγλίας (1664/65-1676) 28 στην Αθήνα Jean Giraud, μέσω του οποίου μαθαίνουμε ότι κατά το δεύτερο μισό του 17 ου αιώνα «στην πόλη δεν είναι πάνω από 7.000 ψυχές». Μάλιστα ο Giraud μας πληροφορεί ότι «τα 2/3 των κατοίκων είναι Έλληνες», ενώ υπολoγίζει ότι υπήρχαν 1.300 σπίτια ελληνικά, 600 τουρκικά, 150 αρβανίτικα και 3 όσων ήταν «λατινικού θρησκεύματος» 29. Σημαντικές πληροφορίες για την Αθήνα μας παρέχει και ο γνωστός ταξιδευτής Evliya Çelebi που επισκέφθηκε την πόλη το 1667. Σύμφωνα με αυτόν «συνολικά υπάρχουν 7.000 σπίτια» και «4.000 καταγεγραμμένοι άπιστοι που πληρώνουν χαράτσι, αλλά και 10.000 άπιστοι επιπλέον» 30. Επίσης, ο Ιταλός Cornelio Magni αναφέρει ότι το 1674 στην Αθήνα κατοικούσαν 12.000 άνθρωποι, από τους οποίους μόνο οι 3.000 ήταν μουσουλμάνοι 31. «Τουλάχιστον 15-16.000 κατοίκους», κατέγραψε γύρω στα 1675 ο Γάλλος Guillet, «από τους οποίους 1.000 ή 1.200 είναι Τούρκοι» 32. 28 M. Maxime Collignon, Le consul Jean Giraud et sa relation de l Attique au XVIIe siecle, Παρίσι 1913, σ. 8, 10 και Δημήτρης Καρύδης, Πολεοδομικά των Αθηνών της Τουρκοκρατίας, Αθήνα 1981, πίνακας XV του παραρτήματος. 29 Collignon, σ. 27. 30 Şeyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı - Robert Dankoff (επιμ.), Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (8. Kitap), Yapı ve Kredi Bankası, Κωνσταντινούπολη 2003, σ. 117. Πάντως, τα στοιχεία αυτά φαίνονται αντιφατικά και μάλλον υπερβολικά, αν σκεφτούμε ότι 7.000 σπίτια βγάζουν έναν αριθμό κατοίκων περίπου 35.000. 31 Cornelio Magni, Relazione della citta d Athene, colle provincie dell Attica, Focia, Beozia, e Negroponte, ne tempi, che furono queste passeggiata Cornelio Magni Parmegiano l anno 1674, Πάρμα 1688, σ. 22, 31. 32 Georges Guillet de Saint-Georges, An account of a late voyage to Athens, containing the estate both ancient and modern of that famous city, and of the present empire of the Turks, the life of the now Sultan Mahomet the IV, with the Ministry of the Grand Vizier Coprogli Achmet Pacha : also the most remarkable passages in the Turkish camp at the siege of Candia and divers other particularities of the affairs of the port / by Monsieur de La Guillatiere, a French gentleman, J. M. for H. Herringman, Λονδίνο 1676, σ. 146.

14 Τα γεγονότα της κατάληψης της Αθήνας από τους Βενετούς και η συνακόλουθη μετανάστευση των κατοίκων της στα τέλη του 17 ου αιώνα, είχαν ως αποτέλεσμα να διακοπεί η πληθυσμιακή ανάπτυξη της πόλης. Το 1704, κι ενώ λιγοστοί Αθηναίοι είχαν επιστρέψει στις εστίες τους, ο Γάλλος αρχαιοθήρας και απεσταλμένος του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ (14/5/1643 1/9/1715) Paul Lucas έκανε λόγο για λιγοστό πληθυσμό αλλά ευημερία της πόλης υποστηρίζοντας ότι οι κάτοικοι ήταν ως επί το πλείστον Έλληνες, εκτός από 15-20 οικογένειες Εβραίων και περίπου 300 μουσουλμάνους 33. Το 1721 η πόλη φαίνεται ότι είχε πληθυσμό μόλις 5-6.000 (Charles de Saint Maure) 34. Ο αριθμός αυτός παρουσιάζεται σχεδόν διπλάσιος μια δεκαετία αργότερα, με τον Άγγλο έμπορο Charles Thomson να μιλάει το 1730 για 9-10.000 κατοίκους, το 1/4 των οποίων ήταν μουσουλμάνοι 35. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρουν διάφοροι Ευρωπαίοι που επισκέφθηκαν την Αθήνα το νούμερο αυτό φαίνεται να παραμένει σχεδόν ίδιο και κατά το δεύτερο μισό του 18 ου αιώνα. Έτσι, ο James Stuart, που μαζί με τον Nicholas Revett βρέθηκαν στην πόλη στα μέσα του 18 ου αιώνα, γράφει για 9-10.000 κατοίκους από τους οποίους τα 4/5 ήταν χριστιανοί 36. Το 1768 ο Γερμανός ευγενής Johann Hermann von Riedesel υπολογίζει, επίσης, ότι η Αθήνα κατοικούνταν από 10.000 ψυχές 37. Ο ηγούμενος Martin, που έφτασε τον Αύγουστο του 1784 συνοδεύοντας τον Γάλλο πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη Choiseul-Gouffier, κάνει λόγο για 7-8.000 κατοίκους 38. Στις 10.000 ανεβάζει τον πληθυσμό της πόλης το 1788 ο λοχαγός της βρετανικής φρουράς του Γιβραλτάρ Sutherland 39, ενώ ο Alessandro Bisani, που βρέθηκε εκεί την ίδια χρονιά, σημειώνει ότι «η Αθήνα, επί του παρόντος, δεν περιέχει πάνω από 12.000 κατοίκους, συμπεριλαμβανομένων των Τούρκων, ο αριθμός των οποίων είναι πράγματι 33 Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1700-1800. Δημόσιος και ιδιωτικός βίος, λαϊκός πολιτισμός, Εκκλησία και οικονομική ζωή, από τα περιηγητικά χρονικά, τόμος Β, Αθήνα 1973, σ. 34-35. 34 Σιμόπουλος, τ. Β, σ. 104. 35 Σιμόπουλος, τ. Β, σ. 166. 36 Stuart - Revett, τόμος Α, σ. 10. 37 Σιμόπουλος, τ. Β, σ. 306. 38 Abbé Martin, Voyage à Constantinople, fait à l occasion de l ambassade de M. le Comte de Choiseul-Gouffier à la porte ottomane, François et Louis Janet, Παρίσι 1819, σ. 22. 39 Σιμόπουλος, τ. Β, σ. 503.

15 πολύ μικρός» 40. Λίγα χρόνια μετά, το 1795, ο Άγγλος βοτανολόγος John Sibthorp αναφέρει ότι στην Αθήνα υπήρχαν περίπου 1.600 νοικοκυριά και με βάση, όπως σημειώνει και ο ίδιος, την αναλογία των 5 ατόμων ανά κατοικία, ο πληθυσμός έφτανε τους 8.000 κατοίκους. Ο Sibthorp, βέβαια, επισημαίνει πως «είναι απαραίτητο να τονίσουμε ότι περίπου 2.500 άτομα, κυρίως Τούρκοι, είχαν πεθάνει κατά τις δύο τελευταίες επιδημίες πανώλης και ότι ένας αριθμός είχε εξαναγκαστεί, λόγω της σκληρότητας και της βαριάς φορολογίας του Αλή Αγά, να μεταναστεύσει» 41. Τέλος, περιγράφοντας την Αθήνα της εποχής του Χατζή Αλή Χασεκή, ο Παναγής Σκουζές γράφει ότι στην πόλη υπήρχαν «1.500 οικογένειες Χριστιανών, 375 Τούρκων, τριάντα οικογένειες Αιθίοπες μαύροι, 25 οικογένειες Τουρκόγυφτοι σιδερουργοί» 42. Στα πρώτα χρόνια του 19 ου αιώνα ο Edward Dodwell μας πληροφορεί ότι «η Αθήνα σήμερα υποτίθεται ότι αυξάνει σε πληθυσμό και πολιτισμό, και ότι περιέχει κοντά στους 12.000 κατοίκους τα εννέα δέκατα των οποίων είναι Έλληνες και οι υπόλοιποι Τούρκοι» 43. Λίγο αργότερα, το 1809, ο Άγγλος πολιτικός και λόγιος John Hobhouse υπολογίζει ότι ο αριθμός των νοικοκυριών κυμαινόταν μεταξύ 1.200 και 1.300, από τα οποία τα 400 ήταν τουρκικά, τα 300 αλβανικά και τα υπόλοιπα ελληνικά 44. Τρία χρόνια μετά ο Άγγλος Cazenove κάνει λόγο για «περίπου 10.000 ψυχές, από τις οποίες τα τρία τέταρτα, τουλάχιστον, είναι Έλληνες» 45. Ο Γάλλος Pouqueville που βρέθηκε στην Αθήνα στα τέλη του 1815 αναφέρει: «Ο πληθυσμός της πόλης συντίθεται από 3.000 Μωαμεθανούς, έναν ίδιο αριθμό Ελλήνων, και 4.000 40 [Alessandro Bisani], A picturesque tour through part of Europe, Asia, and Africa: containing many new remarks on the present state of society, remains of ancient edifices, &c., J. Davis, Λονδίνο 1793, σ. 76. 41 [John] Sibthorp, «Remarks respecting Attica; from the journals of the late Dr. Sibthorp» στο Travels in various countries of the East; being a continuation of memoirs relating to European and Asiatic Turkey, edited by Robert Walpole, Λονδίνο 1820, σ. 144. 42 Παναγής Σκουζές, Απομνημονεύματα. Η τυραννία του Χατζή Αλή Χασεκή στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα (1772-1796) (επιμέλεια - εισαγωγή - σχόλια Θανάσης Παπαδόπουλος), εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1975, σ. 137. 43 Edward Dodwell, A classical and topographical tour through Greece, during the years 1801, 1805 and 1806, Rodwell and Martin, Λονδίνο 1819, τόμος Β, σ. 49. 44 John Cam Hobhouse, A journey through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia, to Constantinople, during the years 1809 and 1810, James Cawthorn, Λονδίνο 1813, σ. 293. 45 [Henry Cazenove], A narrative, in two parts: written in 1812, James Compton, Λονδίνο 1813, σ. 222.

16 Χριστιανών Σκιπετάρων ή Αλβανών» 46. Ύστερα από μερικά χρόνια, όταν ξεσπούσε η Ελληνική Επανάσταση, ο Fuller ανήγαγε τον αριθμό των Αθηναίων σε 10-12.000, με το 1/5 τους να είναι μουσουλμάνοι και οι υπόλοιποι Έλληνες και Αλβανοί 47. Τέλος, σύμφωνα με την επίσημη απογραφή που διενήργησε η αστυνομία στις 26 Οκτώβρη 1824, στην Αθήνα υπήρχαν 1.605 εστίες και 9.040 κάτοικοι 48. Συγκεφαλαιώνοντας, διαπιστώνουμε ότι κατά το 16 ο αιώνα ο πληθυσμός της Αθήνας αυξανόταν συνεχώς ξεπερνώντας προς τα τέλη του τους 15.000 κατοίκους. Το 17 ο, παρά τις αντιφατικές πληροφορίες που έχουμε, ο αριθμός των κατοίκων πρέπει να κυμαινόταν κάπου ανάμεσα σε 10.000 και 15.000. Μετά την βενετική κατάκτηση και την ερήμωση της πόλης, στα πρώτα χρόνια του 18 ου αιώνα η Αθήνα κατοικούνταν από 5-6.000 άτομα, αριθμός που σιγά σιγά ανέβηκε στις 10.000 και έμεινε πάνω κάτω σταθερός μέχρι και την εποχή της Επανάστασης. Τα περίχωρα και η πόλη Σύμφωνα με τον Sibthorp, οι ντόπιοι χώριζαν την Αττική σε 4 περιφέρειες: τα Μεσόγεια, το Κατάδεμα 49, την Ελευσίνα και την περιοχή της πόλης των Αθηνών 50. Επίσης, η ίδια πηγή μας πληροφορεί ότι στα τέλη του 18 ου αιώνα σε ολόκληρη την Αττική υπήρχαν 60 οικισμοί με συνολικό πληθυσμό 12.000 κατοίκους (συμπεριλαμβανομένης και της Αθήνας), από τους οποίους 1.000 ήταν Τούρκοι, 5.000 πλήρωναν χαράτσι και οι υπόλοιποι ήταν γυναίκες και παιδιά κάτω των 12 ετών 51. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι, αντίθετα με ό,τι συνέβαινε μέσα στα όρια της 46 F. C. H. L. Pouqueville, Travels in Southern Epirus, Acarnania, Aetolia, Attica, and Peloponesus, or the Morea, &c. &c. in the years 1814-1816, Sir Richard Phillips and Co., Λονδίνο 1822, σ. 90. 47 John Fuller, Narrative of a tour through some parts of the Turkish Empire, John Murray, Λονδίνο 1830, σ. 542. 48 Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών. Από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19 ου αιώνος, Αθήνα 1960, σ. 232-233. 49 Κατάδεμα ονομαζόταν η ευρύτερη περιοχή στα βόρεια της Αθήνας όπου οι σημερινές περιοχές της Χασιάς, των Λιοσίων και του Καματερού. 50 Για την περιφέρεια της Αθήνας ο Σκουζές γράφει: «Τα έξω μέρη της Αθήνας, τα χωριά, εδιαιρούντο εις δύο: τα ανατολικο - μεσημβρινά μέρη, χωριά, ονομάζοντο Μεσόγεια, τα αρκτο - δυτικά ονομάζοντο Κατάδημα» [Σκουζές, σ. 119-120]. 51 Sibthorp, σ. 144.

17 πόλης της Αθήνας, η πλειονότητα των κατοίκων της υπαίθρου ήταν χριστιανοί Αρβανίτες. Ήδη από το 1506 τα στοιχεία που διαθέτουμε δείχνουν ότι στην Αττική υπήρχαν 36 χωριά, 7 ελληνικά και 29 αλβανικά, που μεταφράζονταν σε 380 ελληνικές εστίες και 645 αλβανικές (ποσοστά 37%-63%) 52. Ας πάρουμε, λοιπόν, μια εικόνα από την Αττική και τα περίχωρα της Αθήνας. Ο Bisani κινούμενος από το Πόρτο Ράφτη προς την Αθήνα παρατηρεί ότι «η ύπαιθρος είναι σχεδόν έρημη από κατοίκους και δεν παρουσιάζει στη θέα τίποτα εκτός από βάτα και αγκάθια. Σε όλον αυτό το χώρο υπάρχουν μοναχά δύο ή τρία μικρά χωριά. Δεν είναι παρά μόνο στα περίχωρα της Αθήνας που η γεωργία γίνεται και πάλι αντιληπτή» 53. Εκεί, στα περίχωρα της πόλης της Αθήνας, όπως γράφει ο Hobhouse, «οι σύγχρονοι Αθηναίοι [ ] μετρούν σχεδόν χίλιους κήπους στην περιφέρεια της μικρής τους περιοχής [ ] οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονται στην μακριά σειρά ελαιόδεντρων που αποτελούν το δυτικό όριο της πεδιάδας της Αθήνας. Η περιοχή που ποτίζεται από τον Κηφισό, και γειτονεύει με την περιοχή της Ακαδημίας και τον Ίππιο Κολωνό, [ ] στα νότια ονομάζεται Σεπόλια και στα βόρεια Πατήσια, και χωρίζεται σε μεγάλες εκτάσεις που έχουν ειδικά παραχωρηθεί για να προμηθεύουν την πόλη με φρούτα και λαχανικά. [ ] Οι ελαιώνες της Αθήνας βρίσκονται επίσης σε αυτή την πλευρά της πόλης, αλλά εκτείνονται πολύ πέρα από τα Σεπόλια και τα Πατήσια, και προς τα βόρεια και προς τα νότια, ακολουθώντας μια καμπύλη γραμμή επτά ή οκτώ μιλίων σε μήκος, και έχουν άνισο πλάτος από ένα έως τρία μίλια, ξεκινώντας όχι μακριά από τη βορειότερη άκρη της σειράς χαμηλών λόφων που ονομάζεται Άγχεσμος, και τελειώνοντας ενάμισι μίλι, ίσως, από το ακρωτήριο της Μουνυχίας» 54. Ο μεγάλος αυτός ελαιώνας της Αθήνας, που εκτεινόταν κυρίως κατά μήκος της κοιλάδας του Κηφισού (από εκεί αντλεί το όνομά της και η περιοχή του Ελαιώνα), παρήγαγε μεγάλες ποσότητες λαδιού 55 περιζήτητου «σε όλο το Λεβάντε» 56 όπως τονίζει ο Bisani, αλλά και στην Ευρώπη, αν κρίνουμε από τις εξαγωγές και τα πλοία που 52 Δημήτρης Καρύδης - Machiel Kiel, «Σαντζάκι του Ευρίπου 15 ος -16 ος αι.», ανάτυπο από τα Τετράμηνα, τεύχος 28-29, Άμφισσα 1985, σ. 1.890. 53 Bisani, σ. 58. 54 Hobhouse, σ. 356-357. 55 Σύμφωνα με την έρευνα του Καρύδη, η παραγωγή λαδιού το 1790 ήταν 720.000-960.000 οκάδες και το 1797 ήταν 768.000 οκάδες. Επίσης, για το 1798 αναφερόταν ότι μια καλή σοδειά μπορούσε να αποδώσει 960.000 οκάδες και ότι η συνήθης παραγωγή ήταν 360.000 οκάδες [Καρύδης, σ. 180-181]. 56 Bisani, σ. 58

18 έφευγαν για τη Μασσαλία από τον Πειραιά 57. Έναν Πειραιά, όμως, που δεν θύμιζε σε τίποτα το μεγάλο λιμάνι της αρχαιότητας. Όσοι από τους ξένους επισκέπτονταν την περιοχή συμφωνούσαν με τα όσα έγραφε ο Dupré γύρω στα 1819: «Τώρα κανείς δεν συναντά τίποτα περισσότερο στον Πειραιά από την άθλια καλύβα ενός Τούρκου τελωνειακού και το μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα» 58. Ερχόμενοι στην πόλη της Αθήνας, θα την βρούμε να εκτείνεται κάτω από τη βόρεια πλευρά του βράχου της Ακρόπολης, έτσι ώστε να προστατεύεται από τις επιδρομές των πειρατών 59. Εξετάζοντας την πολεοδομική της συγκρότηση, κατ αρχήν, και σύμφωνα με τους Jacques Spon και George Wheler, που βρέθηκαν στην Αθήνα το 1676, η πόλη ήταν διαιρεμένη σε 8 τμήματα, τα οποία αποκαλούνταν πλατώματα 60. Το πιθανότερο είναι αυτός ο διαχωρισμός να εξυπηρετούσε στη διοικητική διαίρεση της πόλης. Από την άλλη, ο Giraud την ίδια περίοδο σημειώνει πως «η πόλη είναι διαιρεμένη σε 32 τμήματα που τα ονομάζουν μαχαλάδες (Macala)» 61. Αυτή η πληροφορία είναι πολύ κοντά στα χειρόγραφα του Σκουζέ καθώς και στις δύο απογραφές του 1822 και 1824, όπου η πόλη φαίνεται να ήταν χωρισμένη σε 35 ή 36 ενορίες ή μαχαλάδες 62. 57 Καρύδης, σ. 169-170 και πίνακες VII, X και XI του παραρτήματος. 58 Louis Dupré, Voyage à Athènes et a Constantinople, ou collection de portraits, de vues et de costumes grecs et οttomans, peints sur les lieux, d après nature, lithographies et colories par L. Dupré, élève de David; accompagné d un texte orné de vignettes, Παρίσι 1825, σ. 35. 59 Βλ. επίσης το σχέδιο της πόλης (εικ. 1 & 2). 60 Ήταν τα ακόλουθα: 1) της Πλάκας, στα νοτιοανατολικά, 2) της Σωτήρας του Κοττάκη, ανατολικά, προς την εκκλησία του Λυκοδήμου, 3) του Μονοκαλούφτη, στη μέση της πόλης, με το τζαμί της Μπέινας, 4) της Ρόμβης ή Ρούμπης, ανάμεσα στη σημερινή πλατεία Συντάγματος και τη συνοικία του Ψυρρή (όπου υπάρχει ακόμα ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή Παναγιάς της Ρόμβης), 5) του Βορέα ή Βορειά, προς τα βόρεια, με το ναό της Χρυσοσπηλιώτισας, 6) του Ψυρρή, στα βορειοδυτικά, όπου και ο ναός των Αγίων Θεοδώρων και η κολώνα του Αγίου Ιωάννη, 7) των Άγιων Κόλυμπων ή του Κόλυμπου, στα δυτικά προς το Θησείο και 8) της Γερλάδας, κάτω από το κάστρο της Ακρόπολης, προς το ναό του Αγίου Νικολάου [Καρύδης, σ. 213 και Τραυλός, σ. 180]. 61 Collignon, σ. 28. 62 Ο Σκουζές σε ένα από τα χειρόγραφά του αναφέρει: «Οι ενορίες όπου ήτον εφημερίες είναι οι κάτωθεν μαχαλάδες. Ελέγοντο: Υπεπαντή, Βλασαρού, Ασώματος (Σκαλιά), Μεγάλο Μοναστήρι, Άγιοι Απόστολοι, Άγιος Θωμάς, Άγιος Φίλιππος, Χριστοκοπίδι, Άγιος Αθανάσιος, Άγιος Νικόλαος Χτενά, η Αγία, Μεγάλη Παναγιά, Άγιοι Ανάργυροι, Πρόδρομος, Άγιος Δημήτριος ο Νέος, Χρυσοσπηλαιώτισσα, Καμνικαρέα, Ρόμπη, Άγιοι Θεόδωροι, Άγιος Γεώργιος Καρύτζης, Καλογριώνη, Γοργοπήκου, Ανγγέλου, Ροδακιό, Κοτάτζι, Σωτήρας Δικαίας, Καντήλι, Ρανκαβά, Χειλά, Αγία Ειρήνη, Καθολικό, Πελεκαρίχι,

19 Μέχρι τα τέλη του 18 ου αιώνα, και παρά τις αναφορές κάποιων περιηγητών, εκτός του κάστρου της Ακρόπολης στην Αθήνα δεν υπήρχε κάποιο άλλο οχυρωματικό έργο. Μόλις το 1778, επί Χατζή Αλή Χασεκή, λόγω των ληστρικών επιδρομών που δεχόταν η πόλη «έγινε απόφαση και μέσα εις τρεις μήνας ετείχισεν την πόλην, σμίγοντες τα δύο τείχη εις την Ακρόπολην. [ ] Εις την εργασίαν ήτον όλη η πόλη, ομού και τα χωριά όλα. Τα εσινάφια εσφάλησαν τα εργαστήρια όλα, ομού και οι Τούρκοι εστέκοντο εις επιστασίες» 63. Το γεγονός ότι η κατασκευή της οχύρωσης έγινε βιαστικά κι ενώ οι εργασίες διακόπηκαν σε κάποιο σημείο λόγω του κινδύνου επίθεσης από τον μπουλούκμπαση της Λιβαδειάς Μαξούτ 64 είχε ως αποτέλεσμα να υψωθεί απλώς ένα πρόχειρο τείχισμα τριών περίπου μέτρων που είχε πάχος λιγότερο από ένα μέτρο 65. Ας δούμε, λοιπόν, εκτός από τα περίφημα αρχαία μνημεία της, τι μπορούσε να αντικρίσει κανείς στην οθωμανική Αθήνα. Ο Άγγλος αρχαιολόγος Richard Chandler, που βρέθηκε στην πόλη στα μέσα της δεκαετίας του 1760, την περιγράφει ως εξής: Μανκούτη, Κατηφόρη, Αγία Ελεούσα» [Σκουζές, σ. 78-79]. Σε άλλο χειρόγραφό του, όμως, υποστηρίζει ότι στην Αθήνα υπήρχαν 150 εκκλησίες από τις οποίες ενορίες αποτελούσαν οι 36, προσθέτοντας στις παραπάνω και τον «Προφήτη Ηλία» [Σκουζές, σ. 137]. Όπως, βέβαια, παρατηρεί ο Καρύδης στις απογραφές του 1822 και 1824 οι ενορίες Μεγάλη Παναγιά και Αγία Πελεκαρίχη δεν αναφέρονται και στη θέση τους είναι καταγεγραμμένες αυτές του Κιμινιάτου και του Αγίου Νικολάου (Κοντίτο) [Καρύδης, σ. 216]. 63 Σκουζές, σ. 137. 64 Μπενιζέλος, τ. Β, σ. 268. 65 Το τείχος αυτό διέθετε 7 πύλες: 1) την πόρτα του Κάστρου, την οποία μάλλον χρησιμοποιούσαν ελάχιστα, κατά την εκφορά των νεκρών από την Ακρόπολη στο μεγάλο μουσουλμανικό νεκροταφείο που βρισκόταν εκεί, καθώς και στις μουσουλμανικές θρησκευτικές γιορτές. Ονομαζόταν και πόρτα των Μνημάτων ή του Καράμπαμπα, λόγω του ομώνυμου τεκέ, 2) την πόρτα του Δράκου ή του Μαντραβίλη ή Aslan apısı. Βρισκόταν προς τη μεριά του Θησείου και οδηγούσε στον Πειραιά, 3) την πόρτα του Μοριά (Mora apısı). Βρισκόταν στην περιοχή του Διπύλου και μέσω της Ιεράς Οδού οδηγούσε στην Πελοπόννησο. Λεγόταν και Γύφτικη λόγω της γειτνίασης με τα τσιγγάνικα σιδηρουργεία, 4) την Μενιδιάτικη πόρτα ή των Αγ. Αποστόλων (λόγω της ομώνυμης εκκλησίας). Οδηγούσε στο Μενίδι κι από εκεί στην Εύβοια, γι αυτό στα τουρκικά ονομαζόταν Eġriboz (Εύριπος) apısı, 5) τη Μεσογείτικη πόρτα (Mesoya apısı), όπου η σημερινή οδός Όθωνος. Λεγόταν και Μπουμπουνίστρα λόγω της ομώνυμης πηγής που βρισκόταν εκεί, 6) την πόρτα της Βασιλοπούλας ή Καμαρόπορτα, η οποία δεν ήταν άλλη από την πύλη του Αδριανού. Βέβαια, την πύλη αυτή φαίνεται να την χρησιμοποιούσαν ελάχιστα και τελικά χτίστηκε και ενσωματώθηκε στο τείχος, και 7) την Αρβανίτικη πόρτα, αφού βρισκόταν στην αρβανίτικη συνοικία της Πλάκας. Την αποκαλούσαν και πόρτα των Τριών Πύργων και οδηγούσε στο Φάληρο και το Σούνιο [Τραυλός, σ. 198-199, Φιλαδελφεύς, τ. Β, σ. 132-134].