ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 17 Ο σκοπός της παρούσης μελέτης... 20 Η σπουδαιότητα της περιόδου του δεύτερου ναού... 22 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Ι. ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑΚΟΥ ΙΟΥΔΑΪΣΜΟΥ... 26 Εισαγωγή... 26 1) Ο Θεός των Πατριαρχών του Ισραήλ... 27 2) Η Τορά... 30 3) Η Διαθήκη... 34 4) Ο θεσμός της βασιλείας... 36 5) Η Προφητεία... 40 6) Η έννοια της θρησκείας στον Ισραήλ... 43 7) Η έννοια της σοφίας στον Ισραήλ... 44 8) Η αρχαία ισραηλιτική κοινωνία... 47 9) Συμπεράσματα... 49 ΙΙ. ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑΚΟΥ ΙΟΥΔΑΪΣΜΟΥ... 50 1) Το λυκόφως δύο μεγάλων αυτοκρατοριών: Ασσύριοι και Βαβυλώνιοι... 50 2) Οι πηγές... 52 3) Το τέλος του βασιλείου του Ιούδα... 52 4) Η μαρτυρία του Ιερεμία... 54 5) Η συμβολή του Ιεζεκιήλ... 57 6) Η μαρτυρία του Δευτεροησαΐα (Ησαΐας, κεφάλαια 40-55)... 60 7) Συμπεράσματα... 63 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Ι. Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΝΑΟΥ: Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ... 66 Α. Η μεταιχμαλωσιακή κοινότητα... 66
6 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ 1. Η έναρξη της περιόδου του δεύτερου ναού... 66 2. Το τέλος της Βαβυλώνας... 68 3. Η Ιουδαία υπό την κυριαρχία των Περσών... 70 4. Ο δρόμος της επιστροφής... 71 5. Αλλαγές στη θρησκεία του Ιουδαίου... 75 6. Φιλολογικά είδη της περιόδου του δεύτερου ναού... 79 α. Η Σοφιολογική γραμματεία... 83 α.1. Ιώβ... 83 α.2. Μπεν Σειράχ (Σειραχίδης)... 85 7. Συμπεράσματα... 88 Β. Επιστροφή και Αποκατάσταση... 89 1) Πηγές... 89 2) Οι συνθήκες της επιστροφής... 90 3) Η μαρτυρία του Αγγαίου... 92 4) Η μαρτυρία των Ζαχαρία 1-8... 93 5) Η μαρτυρία του Τριτοησαΐα (κεφ. 56-66)... 96 6) Η μαρτυρία του Μαλαχία... 97 7) Το έργο του Νεεμία... 99 8) Οι μεταρρυθμίσεις του Έσδρα... 102 9) Σύνοψη... 105 Γ. Η έναρξη της Ελληνιστικής περιόδου... 107 1. Η ελληνική απάντηση στην Περσία... 107 2) Η μακεδονική δυναστεία... 108 3) Ο ερχομός των Ελλήνων - Ο Μ. Αλέξανδρος... 110 4) Ο κόσμος του Μ. Αλεξάνδρου... 114 5) Η κοσμοθέαση των Ελλήνων... 117 α. Τα κύρια μέσα που χρησιμοποιήθηκαν... 118 β. Η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής... 121 β.1. Η κριτική των Κυνικών... 122 β.2. Η πρόταση των Στωικών... 123 β.3. Ο Κήπος των Επικούρειων... 124 β.4. Οι Νεοπυθαγόρειοι... 125 β.5. Ο Μέσος Πλατωνισμός... 126 6) Άλλα στοιχεία θρησκευτικότητας... 130 α. Τα Ορφικά... 134 β. Τα Ελευσίνια Μυστήρια... 135
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 7 γ. Τα Μυστήρια του Μίθρα... 136 δ. Τα Μυστήρια της Ίσιδας... 138 7) Το Σαμαρειτικό σχίσμα... 141 8) Η Ιουδαία εισέρχεται στον Ελληνιστικό κόσμο... 143 9) Συμπεράσματα... 144 ΙΙ. Ο ΙΟΥΔΑΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΝΑΟΥ... 146 1) Η κοινότητα στη Βαβυλώνα... 147 2) Η κοινότητα στην Αίγυπτο... 148 3) Ο Οίκος των Τωβιαδών... 151 4) Η λογοτεχνική παραγωγή του Ιουδαϊσμού της Διασποράς... 152 α. Τωβίτ... 153 β. Η υπόθεση και ο σκοπός του έργου... 153 γ. Ο Τωβίτ για τη Διασπορά... 155 δ. Εσθήρ... 156 ε. Η Επιστολή Ιερεμία... 158 στ. Βαρούχ... 158 ζ. Ιουδίθ... 160 5) Παράρτημα: Τα στοιχεία για τους αγγέλους... 161 6) Σύνοψη... 163 ΙΙΙ. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΔΙΑΔΟΧΩΝ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ... 164 Α. Εποχή σύγκρουσης και διαίρεσης... 164 1) Πτολεμαίοι και Σελευκίδες... 166 2) Συμπεράσματα... 169 Β. Οι Εβραϊκές Ιερές Γραφές και η μετάφραση της Τορά... 170 1) Ο Πτολεμαίος Β και η ελληνική μετάφραση της Τορά... 175 2) Η ανάγκη για τη μετάφραση του Νόμου... 177 Γ. Ο αγώνας Πτολεμαίων και Σελευκιδών για την Παλαιστίνη... 179 1) Οι πόλεμοι Πτολεμαίων και Σελευκιδών... 179 2) Η περίοδος βασιλείας του Αντιόχου Γ... 180 3) Το προοίμιο της κρίσης: Η εποχή του Σελεύκου Δ... 182 4) Ο Αντίοχος Δ και οι αρχικές επαναστατικές ενέργειες... 184 5) Οι πρώτες απαιτήσεις της Ρώμης... 186 6) Το διάταγμα του Αντιόχου Δ... 187 7) Συμπεράσματα Οι διάφορες τάσεις εντός της ιουδαϊκής κοινωνίας... 191 Δ. Η εξέγερση και η δυναστεία των Ασμοναίων... 195
8 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ 1) Πηγές και έργα της εποχής... 195 α. Το Α Μακκαβαίων... 195 β. Κύρια χαρακτηριστικά του Α Μακκαβαίων... 197 γ. Το Β Μακκαβαίων... 199 2) Οι Χασιδίμ (ή Ασιδαίοι)... 202 3) Το ιστορικό της εξέγερσης των Μακκαβαίων... 204 4) Ο ιερέας Ματταθίας... 206 5) Οι γιοι του Ματταθία. Ο Ιούδας Μακκαβαίος ανακτά το ναό... 207 6) Ο Ιωνάθαν Μακκαβαίος (161-143 π.χ.)... 212 7) Σίμων, ο τελευταίος των Μακκαβαίων (143-135/4 π.χ.)... 216 8) Το κράτος των Ασμοναίων (142-63 π.χ.)... 220 9) Η εποχή του Ιωάννη Υρκανού (135-104 π.χ.)... 221 10) Η εμφάνιση των μεγάλων τάσεων στην Ιουδαία (Φαρισαίων, Σαδδουκαίων, Εσσαίων)... 225 11) Ο καιρός του Αριστόβουλου Α (104-103 π.χ.)... 227 12) Η εποχή του Αλεξάνδρου Ιανναίου (103-76 π.χ.)... 229 13) Η ηγεμονία της Αλεξάνδρας Σαλώμης (76-67 π.χ.)... 233 14) Η εποχή διακυβέρνησης του Αριστόβουλου Β (67-63 π.χ.)... 235 Ε. Ανατομία της ιουδαϊκής θρησκείας... 239 1) Θρησκεία ιερέων... 239 2) Ναός, ο ιερός χώρος... 241 α. Ο ναός του Σολομώντα... 241 β. Ο ναός του Ζοροβάβελ... 244 γ. Ο ναός του Ηρώδη... 246 δ. Το σχέδιο του ναού... 248 ε. Οι άνθρωποι του ναού... 251 στ. Ιερείς και Λευίτες... 254 ζ. Ο αρχιερέας... 258 η. Θυσίες... 262 θ. Λαϊκοί και ναός... 265 ι. Φόροι και έσοδα του ναού... 266 ια. Αοιδοί και μουσικοί... 267 ιβ. Γυναίκες και λατρεία... 268 3) Εορτές, ο ιερός χρόνος... 270 α. Το ιουδαϊκό Ημερολόγιο... 270 β. Οι καθορισμένες εορτές... 272
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 4) Συμπεράσματα... 278 ΣΤ. Η ανάδυση των Αποκαλυπτικών... 280 1) Το νέο είδος γραμματείας... 280 2) Οι ρίζες της αποκαλυπτικής γραμματείας... 282 3) Προφητεία και αποκαλυπτικά... 283 4) Η σχέση της αποκαλυπτικής με τη Σοφιολογική γραμματεία... 284 5) Ο σκοπός συγγραφής των αποκαλυπτικών έργων... 286 6) Απαρχές και χαρακτηριστικά της αποκαλυπτικής... 287 7) Ο κόσμος των αποκαλυπτικών: Εδώ και τώρα και όχι στο τέλος των καιρών... 290 8) Ο ήρωας των αποκαλυπτικών... 291 9) Το στοιχείο της μυστικότητας... 293 10) Ο ρόλος των αγγέλων... 297 11) Το κίνημα Ενώχ και τα κείμενά του... 298 α. Α Ενώχ... 299 β. Α Ενώχ 1-36 και το πρόβλημα του κακού... 301 γ. Τα ουράνια ταξίδια του Ενώχ... 303 δ. Το θέμα των φρουρών - αγγέλων... 304 ε. Ο Ενώχ γραμματέας της δικαιοσύνης... 306 στ. Επιρροές στον Α Ενώχ... 307 ζ. Η επίδραση του Α Ενώχ... 309 η. Το Βιβλίο των Οραμάτων (Α Ενώχ 83-90)... 310 θ. Το Βιβλίο των Ουράνιων Φωστήρων ή Αστρονομική Βίβλος (Α Ενώχ 72-82)... 312 ι. Η Επιστολή του Ενώχ ή Βιβλίο των Παραινέσεων (Α Ενώχ 91-108)... 313 Το ζήτημα του ορθού ημερολογίου... 314 12) Το βιβλίο των Ιωβηλαίων (ή Ιωβηλαία)... 317 13) Το βιβλίο του Δανιήλ... 319 α. Οι συγγραφείς του Δανιήλ... 325 β. Οι προσθήκες στο Δανιήλ... 326 γ. Σουσάννα... 327 δ. Βήλ και Δράκων... 328 14) Β Ενώχ ή Βιβλίο των Μυστικών του Ενώχ... 329 15) Συμπεράσματα... 330 Ζ. Η είσοδος των Ρωμαίων στα ιουδαϊκά πράγματα... 332
10 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ 1) Άξονες της ισχύος της Ρώμης... 332 2) Η δομή του ρωμαϊκού στρατού... 334 3) Η επέλαση των Ρωμαίων... 336 4) Αντίδραση για το καθεστώς των Ασμοναίων και τον ερχομό των Ρωμαίων - Ο Ψαλμός 17... 339 5) Η εποχή της ρωμαϊκής κατάκτησης... 341 6) Τα πρώτα χρόνια της ρωμαϊκής περιόδου 63-40 π.χ.... 343 α. Ο καιρός του αρχιερέα Υρκανού Β... 343 β. Η άνοδος των Ιδουμαίων - Ηρώδης και Φασαήλ... 347 7) Ο καιρός του Αντιγόνου Α... 351 8) Η βασιλεία του Μ. Ηρώδη και ο Οίκος των Ηρωδιανών... 353 9) Οι διάδοχοι του Ηρώδη... 365 10) Η ηγεμονία του Αντύπα (4 π.χ. - 39 μ.χ.) και του Αρχελάου (4 π.χ. - 6 μ.χ.)... 367 IV. Η ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΚΟΥΜΡΑΝ... 370 1) Η κοινότητα του Κουμράν... 370 Τα χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας... 370 2) Το είδος των χειρογράφων του Κουμράν... 377 3) Ιστορικά στοιχεία για την κοινότητα του Κουμράν... 381 4) Ο χαρακτήρας της κοινότητας του Κουμράν... 384 5) Το Χειρόγραφο της Δαμασκού (Cairo Damascus Document ή CD)... 389 6) Ο Κανονισμός της Κοινότητας (1QS)... 393 7) Το Χειρόγραφο του Πολέμου (1QM. 4QM)... 396 8) Οι Ευχαριστήριοι Ύμνοι (Hodayot)... 398 9) Η Αγγελική Λειτουργία (4QShirShabb)... 400 10) Το Χειρόγραφο του Ναού (11QTemp)... 402 V. ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΒΙΑΤΩΝ... 405 1) Οι περί διαρχίας αντιλήψεις... 405 2) Οι περί απολύτου προορισμού αντιλήψεις... 407 3) Ο ρόλος του «Διδασκάλου της Δικαιοσύνης»... 408... 409 (רזי אל - Ελ 4) Τα θαυμαστά «μυστήρια του Θεού» (ραζέι 5) Ο ρόλος των αγγέλων... 409 6) Εσχατολογικές δοξασίες και οι δύο μεσσίες... 411 7) Συμπεράσματα... 412 VΙ. Η ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ ΤΟΥ Α ΑΙΩΝΑ Μ.Χ.... 415 1. Η κοινωνική γεωγραφία της εποχής... 415
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11 2. Η Συναγωγή και ο ρόλος της... 417 3. Το πρόσωπο και ο θεσμός του ραββίνου... 425 4. Το Σανχεντρίν... 427 5. Ανάληψη Μωυσέως... 430 VII. Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΙΟΥΔΑΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Α ΑΙΩΝΑ Μ.Χ.... 433 1) Οι Γραμματείς... 433 2) Η τάση των Φαρισαίων... 436 α. Η μαρτυρία του Ιωσήπου... 438 β. Οι Φαρισαίοι στην Καινή Διαθήκη... 444 γ. Οι Φαρισαίοι στις ραββινικές παραδόσεις... 447 δ. Συμπεράσματα... 449 3) Οι Σαδδουκαίοι... 451 α. Ο Ιώσηπος για τους Σαδδουκαίους... 453 β. Οι Σαδδουκαίοι στην Καινή Διαθήκη... 454 γ. Οι Σαδδουκαίοι στις ραββινικές πηγές... 455 δ. Συμπεράσματα... 456 4) Οι Βοηθουσιανοί... 459 5) Οι αινιγματικοί Εσσαίοι... 460 α. Οι πηγές... 460 β. Οι Εσσαίοι και η Κοινότητα του Κουμράν... 463 γ. Ονομασία και προέλευση... 464 δ. Κανόνες εισδοχής... 465 ε. Συνήθειες και τρόπος ζωής... 466 στ. Διδασκαλίες και δόγματα... 467 ζ. Εσσαίοι και επίσημο ιερατείο... 468 η. Συμπεράσματα... 469 6) Οι Θεραπευτές... 470 7) Άλλες ομάδες και αιρέσεις της εποχής... 471 8) Οι δοξασίες για τον Μεσσία κατά την εποχή του Ιησού Χριστού... 472 VIII. Ο ΠΡΩΙΜΟΣ ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΙΟΥΔΑΪΣΜΟΣ: ΜΑΑΣΕ ΜΠΕΡΕΣΙΤ ΚΑΙ ΜΑΑΣΕ ΜΕΡΚΑΒΑ... 476 IX. ΦΙΛΩΝ ΚΑΙ ΙΩΣΗΠΟΣ... 484 1) Φίλων ο Αλεξανδρινός... 484 α. Το έργο του Φίλωνος... 486 β. Η σκέψη του Φίλωνος... 487 2) Ο Ιώσηπος (ή Φλάβιος Ιωσήφ)... 490
12 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ α. Ο βίος και τα έργα του Ιωσήπου... 490 β. Η έλξη της Ρώμης και ο ρόλος του στην εξέγερση του 66 μ.χ.... 491 γ. Υπερασπιστής του λαού του... 493 Χ. ΕΝΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΜΕΣΣΙΑΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ: Ο ΙΗΣΟΥΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΑΖΑΡΕΤ... 495 1) Εισαγωγή... 495 2) Οι πηγές... 497 3) Ο βίος του Ιησού Χριστού... 499 4) Ιωάννης ο Βαπτιστής: μια κραυγή στην έρημο... 506 5) Ο Ιησούς ως ευσεβής Ιουδαίος... 509 6) Ο Ιησούς για την Τορά... 512 7) Ο διδάσκαλος Ιησούς... 514 8) Η ηθική διδασκαλία του Ιησού Χριστού... 519 9) Το θέμα της πίστης και η μίμηση του Θεού... 523 10) Η Βασιλεία του Θεού... 526 11) Το τριπλό αξίωμα και οι άλλοι τίτλοι του Ιησού... 531 α. Μεσσίας - Προφήτης, Αρχιερέας, Βασιλιάς... 532 β. «Υιός του Θεού»... 536 12) «Υιός του Ανθρώπου» και άλλοι τίτλοι του Ιησού... 539 13) Η θυσία στο Σταυρό και το μήνυμα της Ανάστασης... 541 14) Ο Χριστός και η νύμφη του, η Εκκλησία... 543 Σύνοψη... 545 ΧI. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗΣ ΕΩΣ ΤΟ 73 Μ.Χ. ΚΑΙ ΑΡΓΟΤΕΡΑ... 547 1) Η περίοδος της άμεσης ρωμαϊκής διακυβέρνησης (6-66 μ.χ.)... 547 2) Η πρώτη περίοδος της ρωμαϊκής επιτροπείας (6-41μ.Χ.)... 547 3) Ο καιρός του Ποντίου Πιλάτου... 549 4) Η εποχή του Καλιγούλα και του Ηρώδη Αντύπα... 551 5) Η εποχή του Αγρίππα Α... 553 6) Οι πρωταγωνιστές του Μεγάλου Πολέμου... 555 α. Οι Ζηλωτές... 555 β. Οι Σικάριοι... 558 γ. Οι ληστές... 559 7) Οι τελευταίοι Επίτροποι και το προοίμιο της κρίσης... 560 α. Ο Αντώνιος Φήλιξ... 560 β. Ο Πόρκιος Φήστος... 561 γ. Ο Αλβίνος... 561
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 13 δ. Ο Γήσιος Φλώρος και η έκρηξη του πολέμου... 563 8) Ο ιουδαϊκός πόλεμος του 66-73 μ.χ.... 566 9) Οι επαναστάτες διχάζονται Ιωάννης και Σίμων... 568 10) Ο Τίτος και η καταστροφή του ναού... 569 11) Οι τελευταίες εστίες της επανάστασης... 571 12) Ο απόηχος της καταστροφής του ναού... 572 Οι συνέπειες της καταστροφής του ναού και της Ιερουσαλήμ... 574 13) Η σύνοδος της Ιάμνειας... 576 14) Οι επαναστατικές απόπειρες του 115-117 μ.χ. στην Αίγυπτο, την Κύπρο και την Κυρηναϊκή... 580 ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... 580 15) Η εξέγερση του Μπαρ Κοχβά (132-135 μ.χ.) και το νέο τοπίο... 583 α. Ο Μπαρ Κοχβά: το πρόσωπο του ηγέτη... 585 β. Διάθεση και αντιδράσεις των ραββίνων... 587 γ. Τα αίτια της νέας εξέγερσης... 589 δ. Η πορεία της εξέγερσης του 132 μ.χ.... 592 ε. Οι πληγές που άφησε η τελευταία εξέγερση... 595 XII. Η ΓEΝΕΣΗ ΤΗΣ ΡΑΒΒΙΝΙΚHΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕIΑΣ... 598 1) Η σύνταξη της Μισνά... 598 2) Η εμφάνιση της Τοσεφτά... 600 3) Ταλμούδ της Παλαιστίνης και Ταλμούδ της Βαβυλώνος... 601 4) Το περιεχόμενο του Ταλμούδ... 604 XIII. ΤΑ ΕΥΡHΜΑΤΑ ΣΤΟ NAG HAMMADI... 607 1) Οι Κοπτικοί κώδικες του Nag Hammadi... 607 2) Το χρονικό της ανακάλυψης... 607 3) Τα Γνωστικά κινήματα και η βιβλιοθήκη του Nag Hammadi... 609 ΓΕΝΙΚA ΣΥΜΠΕΡAΣΜΑΤΑ... 614 ΓΛΩΣΣAΡΙ... 621 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 627 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 629 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ... 691