ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Τι είναι η πολιτιστική επικοινωνία;

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τι είναι η πολιτιστική επικοινωνία; Η πολιτιστική επικοινωνία είναι πρωταρχικά πολιτική επικοινωνία. Τουλάχιστον μέσα από αυτό το πρίσμα θα εστιάσουμε την προσοχή μας στα θέματα τα οποία θα μας απασχολήσουν στο μικρό βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας. Είναι προφανές ότι στο διεπιστημονικό περιβάλλον του τομέα της επικοινωνίας διαφορετικοί ερευνητές θα περιέγραφαν με ποικίλους τρόπους το αντικείμενο «πολιτιστική επικοινωνία». Μάλιστα, είναι πολύ πιθανόν οι διαφορετικές οπτικές και οι ορισμοί να είναι αποδεκτοί και σε ορισμένες περιπτώσεις αλληλοσυμπληρούμενοι. Παραδείγματος χάριν, πολιτιστική επικοινωνία είναι το σύνολο των διαδικασιών, των τεχνικών και των μέσων που μετέρχεται μια χώρα για να προωθήσει τον πολιτισμό της. Όπως επίσης πολιτιστική επικοινωνία θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει τις προσπάθειες διαφορετικών χωρών να ανακαλύψουν κοινά στοιχεία μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών ώστε να προσεγγίσουν πιο αποτελεσματικά ανθρώπους διαφορετικής κουλτούρας και ιδιοσυγκρασίας. Συχνά τέτοιες προσπάθειες περιγράφονται με τον όρο «πολιτιστική διπλωματία». Πολιτιστική επικοινωνία είναι η προσπάθεια ενός ειδικού σε θέματα τέχνης να εξηγήσει στο κοινό του τους συμβολισμούς, την τεχνοτροπία και την καλλιτεχνική αξία ενός πίνακα ζωγραφικής. Επιπλέον πολιτιστική επικοινωνία είναι η προσπάθεια ενός φιλότεχνου να αναγνώσει, να κατανοήσει και να ερμηνεύσει ένα έργο τέχνης. Ακόμη, πολιτιστική επικοινωνία αποτελεί η προσπάθεια ενός μουσειολόγου να δημιουργήσει, να οργανώσει και να διαχειριστεί τη συλλογή ενός μουσείου. Υπ αυτή την ευρύτερη έννοια, πολιτιστική επικοινωνία είναι η

16 / ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ δημιουργία ενός οποιουδήποτε πολιτιστικού αγαθού: η συγγραφή ενός βιβλίου, ο σχεδιασμός μιας ιστοσελίδας, η σκηνοθεσία κάποιου φιλμ. Τελικά, πολιτιστική επικοινωνία θα μπορούσε να θεωρηθεί η κάθε μορφής παραγωγή και προώθηση ενός πολιτιστικού αγαθού από το δημιουργό του καθώς και η πρόσληψή του από το εκάστοτε κοινό του. Επιπλέον, υπάρχουν κάποιοι που θα ισχυριστούν ότι πολιτιστική επικοινωνία είναι οι διαφορετικές μορφές δημοσιογραφίας καθώς το προϊόν της είδησης ενέχει στοιχεία ταυτότητας και πολιτιστικής έκφρασης. Ενώ άλλοι θα περιγράψουν την εκπαιδευτική διαδικασία, τη σχέση δασκάλου και μαθητών, ως πολιτιστική επικοινωνία με γνώμονα την ίδια λογική. Το βασικό πρόβλημα που προκύπτει από τα παραπάνω παραδείγματα και πολλά άλλα παρόμοια, είναι να θεωρήσει κανείς ότι τελικά πολιτιστική επικοινωνία είναι τα πάντα σχεδόν όλες οι πτυχές της ανθρώπινης έκφρασης και δημιουργικότητας. Γιατί όμως να περιγράψουμε ως «πολιτιστική» κάθε μορφή ανθρώπινης επικοινωνίας; Όταν ένας γνωστικός χώρος περιγράφεται ως «τα πάντα», τις πιο πολλές φορές δυστυχώς δεν περιγράφει τίποτα. Και η επιστήμη της επικοινωνίας συχνά αντιμετωπίζει τη συγκεκριμένη κριτική, ίσως όχι εντελώς αδικαιολόγητα. Εξάλλου μία από τις αρετές της επιστημονικής σκέψης είναι το να εστιάζει, να περιορίζει, με απώτερο στόχο τη λεπτομερή παρατήρηση. Αυτή η οικονομία στην παρατήρηση αναδεικνύει τη λεπτομέρεια, τη σημασία του επιμέρους, την εμπειρία της περίπτωσης. Η γενική και αόριστη παρατήρηση σπανίως καταδεικνύει κάτι το οποίο προσθέτει νέα στοιχεία στην κεκτημένη γνώση. Το μικρό βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας εστιάζει πρωταρχικά στον πολιτιστικό οργανισμό. Τόσο για λόγους θεωρητικής οικονομίας όσο και για τη μελέτη διαφόρων εφαρμογών και παραδειγμάτων επικοινωνίας θα θεωρήσουμε ότι ο πολιτιστικός οργανισμός είναι εκείνος που, καταρχήν, παράγει πολιτιστική επικοινωνία. Μάλιστα, με γνώμονα τον παραπάνω περιορισμό, πιστεύω ότι γίνεται κατανοητό γιατί επιλέγουμε τον όρο «πολιτιστική» επικοινωνία αντί του «πολιτισμική επικοινωνία» ο οποίος επίσης συναντάται στη βιβλιογραφία (Παυλίδης, 2000). Παρόλο που πολλοί είναι εκείνοι που δεν προβαίνουν σε διακρίσεις μεταξύ του «πολιτιστικού» και του «πολιτισμικού», αρκετοί είναι εκείνοι που διαχωρίζουν τους δύο προσδιορισμούς. Το «πολιτι-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 17 σμικό» θεωρείται κατά πολύ ευρύτερο του «πολιτιστικού» καθώς αναφέρεται σε κοινωνικές διεργασίες, οικονομικά συστήματα, κυρίαρχες ιδεολογίες και πολιτικά συστήματα. Το «πολιτιστικό» αναφέρεται σε παραγωγικούς μηχανισμούς πολιτιστικών αγαθών που ενσωματώνουν μεταξύ άλλων πνευματικά δικαιώματα και ιδιοκτησιακά καθεστώτα (Γκαντζιάς, 2010). Καθώς περιοριζόμαστε στο επίπεδο του οργανισμού, συνειδητά αναφερόμαστε στην πολιτιστική διάσταση. Αν αναλογιστούμε πόσα από τα παραπάνω παραδείγματα έχουν ως αφετηρία κάποιον οργανισμό, πιστεύω ότι δεν θα θεωρηθεί αδικαιολόγητος ο συγκεκριμένος περιορισμός. Οριοθετώντας με αυτό τον τρόπο αυτήν τη μελέτη, η προσδοκία είναι να υπάρξει μια σχετική οικονομία στην παρουσίασή της. Μάλιστα ενδέχεται μέσα από την επιλογή αυτής της εστίασης και του περιορισμού στον οργανισμό να προκύψουν χρήσιμοι ορισμοί αλλά και να περιγραφούν συγκεκριμένες διαδικασίες και αγαθά του πολιτισμού. Πολιτιστικές βιομηχανίες και επικοινωνία Η πολιτιστική επικοινωνία συνδέεται με τους πολιτιστικούς οργανισμούς τουλάχιστον στην παρούσα μελέτη. Χρησιμότερος του όρου «πολιτιστικός οργανισμός» είναι ο πιο δημοφιλής «πολιτιστικές βιομηχανίες», ο οποίος καθιερώθηκε στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα. Στην παρούσα μελέτη θα χρησιμοποιήσουμε και τους δύο όρους οργανισμοί και βιομηχανίες ως σχεδόν ταυτόσημες οντότητες. Φυσικά ο όρος «πολιτιστικές βιομηχανίες» αναφέρεται σε ένα πλέγμα σχέσεων, διαδικασιών και προϊόντων τα οποία συνήθως συνδέονται με αντίστοιχες τεχνολογικές, οικονομικές και πολιτισμικές οντότητες (Hesmondhalgh, 2002). Είναι βέβαιο ότι τουλάχιστον ως προς τα μεγέθη και το εύρος των δραστηριοτήτων, οι βιομηχανίες υπερβαίνουν την έννοια του οργανισμού. Φυσικά, οι περίπλοκες αυτές πολιτιστικές οντότητες δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστούν σε όλο το εύρος των δράσεών τους μέσα από τις τρεις παραπάνω σχέσεις. Σε διαφορετικά περιβάλλοντα θα πρέπει ενίοτε να εξεταστούν νομικά πλαίσια, πολιτικά συστήματα, θρησκευτικές παραδόσεις, πολιτικές ιδεολογίες, οικονομικά μοντέλα, ιστορικές μνήμες και άλλοι παράγοντες που επηρεά-

18 / ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ζουν την ταυτότητα και τη λειτουργία των πολιτιστικών οργανισμών ή βιομηχανιών. Ωστόσο οι «πολιτιστικές» βιομηχανίες παράγουν πολιτιστική επικοινωνία. Στην εισαγωγική αυτή παρουσίαση βασικός μας στόχος είναι να σκιαγραφήσουμε κάποιες από τις παραπάνω σχέσεις οριοθετώντας έναν γνωστικό χώρο για διαφορετικές μελέτες περίπτωσης, αλλά και ανάλυσης της εκάστοτε βιομηχανίας. Ο όρος «πολιτιστικές βιομηχανίες» έχει καθιερωθεί λόγω του εκβιομηχανισμού της πολιτιστικής έκφρασης. Σχεδόν όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες με στόχο την προώθηση της ταυτότητας, της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της ανθρώπινης δημιουργικότητας, δραστηριότητες που στο μακρινό παρελθόν αποτελούσαν κατά βάση ατομικά επιτεύγματα και οι άνθρωποι που τα συμμερίζονταν ήταν λίγοι σταδιακά μεταμορφώθηκαν σε συλλογικές και πολύ αργότερα σε θεσμικές δράσεις, ενώ το τελικό προϊόν περνά από διάφορα στάδια παραγωγής, υφίσταται περίπλοκες τροποποιήσεις, συχνά εμπλέκεται η τεχνολογία, ενώ τελικά τυποποιείται, διακινείται σε πολυπληθή ακροατήρια, αποκτά αμφίγνωμη ποιότητα και αξία και σχεδόν πάντα στοχεύει στο μέγιστο δυνατό κοινό και στο μέγιστο δυνατό κέρδος. Σύμφωνα με τον Κλήμη (2010), «ο όρος πολιτιστική βιομηχανία χρησιμοποιήθηκε από τον Adorno αντικαθιστώντας τον όρο μαζική κουλτούρα, μιας και ήθελε να σηματοδοτήσει ότι η σύγχρονη κουλτούρα ήταν κατευθυνόμενη και κατασκευασμένη και δεν πήγαζε αυθόρμητα από τις μάζες» (Κλήμης, 2010, σελ. 275). Οι παραπάνω παρατηρήσεις αφορούν στις σημαντικότερες κατηγορίες πολιτιστικών οργανισμών. Ωστόσο παρά τις ομοιότητες που χαρακτηρίζουν τους οργανισμούς του πολιτισμού, υπάρχουν και διαφορές. Κάποιοι οργανισμοί δεν είναι κερδοσκοπικοί ούτε όλες οι εμπειρίες που προωθούν και τα αγαθά που εμπορεύονται είναι ομοειδή. Παραδείγματος χάριν, ορισμένα μουσεία θεωρούνται σύγχρονες διαρκώς μεταμορφούμενες «πολιτιστικές βιομηχανίες». Ωστόσο, δεν λειτουργούν πάντα με τους κανόνες που διέπουν τη βιομηχανία του κινηματογράφου ή της τηλεόρασης. Βεβαίως με την πάροδο των ετών, τα μουσεία δανείζονται όλο και περισσότερα στοιχεία από τις υπόλοιπες πολιτιστικές βιομηχανίες και η βιωσιμότητά τους εξαρτάται εν μέρει από τη μεγιστοποίηση του κοινού τους. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν σημαντικές διαφορές. Το κοινό τους παραμένει συγκριτικά μικρό και ελιτιστικό. Συχνά

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 19 τα αγαθά που προωθούν θεωρούνται κοινή πολιτιστική κληρονομιά των ανθρώπων και γι αυτόν το λόγο η πρόσβαση δίνεται δωρεάν ή με χαμηλό αντίτιμο. Σύμφωνα με την Μπούνια (2005), «για να αντιληφθούμε πώς τα μουσεία εντάσσονται μέσα στην έννοια της πολιτιστικής βιομηχανίας θα πρέπει να στραφούμε πίσω στο χρόνο και να αναζητήσουμε πότε η πολιτιστική κληρονομιά διευρύνεται για να συμπεριλάβει δύο βασικές έννοιες που συνδέονται με την κατανάλωσή της: την έννοια του θεάματος και την έννοια του πολιτιστικού κεφαλαίου» (σελ. 42). Γιατί η πολιτιστική επικοινωνία είναι σημαντική; Ειπώθηκε ήδη ότι η πολιτιστική επικοινωνία είναι κατά βάση πολιτική επικοινωνία. Δηλαδή, εξυπηρετεί τους ίδιους βασικούς σκοπούς και βασίζεται στις ίδιες αρχές. Όλοι όσοι ασχολούνται με την πολιτιστική ή πολιτική επικοινωνία συμφωνούν στα εξής: (α) Η συμβολική πραγματικότητα είναι «σημαντικότερη» από την «πραγματική». Με απλά λόγια, η πραγματικότητα που κατασκευάζεται και συντηρείται από τα μέσα είναι πιο «σημαντική» από τις βιωματικές προσλήψεις μας, υπό την έννοια ότι τα μέσα είναι εκείνα που προσφέρουν υπόσταση και αναδεικνύουν ό,τι και όποιον συμπεριλαμβάνεται στο περιεχόμενό τους. Στις μέρες μας η βασική αυτή αρχή γίνεται αντιληπτή εμπειρικά σχεδόν από όλους τους ανθρώπους. Όλοι μας καταλαβαίνουμε ότι η τηλεόραση έχει δύναμη και ότι, στο περιεχόμενο που παρουσιάζει, προσδίδεται προστιθέμενη αξία, υπόσταση και εν γένει «σημαντικότητα». Γι αυτόν το λόγο εξάλλου, εδώ και πολλές δεκαετίες διεξάγεται ένας αδυσώπητος ανταγωνισμός μεταξύ ατόμων, οργανισμών, θεσμών ακόμα και κρατών, τόσο για να τύχουν της προσοχής των μέσων όσο και για τη συντήρηση μιας «θετικής» δημόσιας εικόνας και αναγνώρισης. Τα κονδύλια που διατίθενται είναι υπέρογκα και οι χιλιάδες άνθρωποι που απασχολούνται αυτοπροσδιορίζονται με πολλούς και ποικίλους τρόπους: ως επικοινωνιολόγοι, διαφημιστές, ειδικοί των δημοσίων σχέσεων, αναλυτές κοινού, δημοσκόποι, σύμβουλοι κ.ά. Στην πραγματικότητα, οι υπηρεσίες που πα-

20 / ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ρέχουν είναι δύο ειδών: πρόσβαση στη συμβολική πραγματικότητα των μέσων και διατήρηση μιας «θετικής» συμβολικής αναπαράστασης. (β) Η συμβολική πραγματικότητα επηρεάζει την «πραγματικότητα». Με άλλα λόγια το περιεχόμενο που προβάλλεται από τα μέσα, ανεξάρτητα από το αν τεκμηριώνεται ή επαληθεύεται εμπειρικά, συνιστά παράγοντα επιρροής στην καθημερινότητα του μέσου ανθρώπου. Ο σύγχρονος άνθρωπος όχι μόνο δεν είναι σε θέση να διαχωρίζει το «συμβολικό» από το «πραγματικό», αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις το «συμβολικό» διαμορφώνει το «πραγματικό», είτε μιλάμε για την οικονομία πραγματική ή εικονική είτε για το πόσο «ασφαλής» αισθάνεται ο πολίτης στο διαμεσολαβούμενο περιβάλλον της σύγχρονης διαβίωσής του είτε για το πώς αντιλαμβάνεται την ταυτότητά του και το περιβάλλον στο οποίο διαβιεί. (γ) Για την εξασφάλιση της βιωσιμότητάς του, κάθε οργανισμός πρέπει να διαθέτει και να συντηρεί μια συνεχή και αμοιβαία ανταποδοτική σχέση μεταξύ του ιδίου και του κοινού του. Αυτή η αμοιβαία σχέση εξασφαλίζει συγκεκριμένα πλεονεκτήματα τόσο για τον οργανισμό όσο και για το κοινό του. Παραδείγματος χάριν, το ότι υπάρχει ένα «πιστό» κοινό που λειτουργεί συμβιωτικά με τον οργανισμό είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κάλυψη του οργανισμού από τα ΜΜΕ. Επιπλέον, στο κοινό δημιουργούνται σχέσεις συνύπαρξης μεταξύ των μελών του μια μικροκοινωνία από τις οποίες επωφελούνται τόσο ο οργανισμός όσο και τα μέλη λόγω της δικτύωσης, της συμμετοχής και των ταυτοτήτων που δημιουργούνται και εδραιώνονται. Τόσο η δημιουργία όσο και η συντήρηση των σχέσεων μεταξύ οργανισμού και κοινού αφορά κυρίως στον τομέα των δημοσίων σχέσεων, ο οποίος αναδεικνύεται ως εξαιρετικά σημαντικός για τη βιωσιμότητα του σύγχρονου οργανισμού. (δ) Η διαφήμιση είναι απαραίτητη για την αναγνωρισιμότητα του οργανισμού. Κάθε πολιτιστικός οργανισμός κερδοσκοπικός ή μη εξαρτάται από τη διαφήμιση για την αναγνωρισιμότητά του, την εδραίωση της αποστολής του, τη δημιουργία σχέσεων με το κοινό του καθώς και τη γνωστοποίηση των προϊόντων και των υπηρεσιών που παρέχει. Η διαφήμιση δεν αποτελούσε ανέκαθεν πάγια

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 21 ανάγκη των πολιτιστικών οργανισμών. Παραδείγματος χάριν, τα μουσεία δεν σχεδίαζαν τέτοιες δράσεις καθώς τα εκθέματά τους θεωρούνταν κοινή πολιτιστική κληρονομιά και ως τέτοια δικαιούνταν επιδότηση για τη λειτουργία τους. Επίσης, παραδοσιακά απηχούσαν στις ελίτ της εκάστοτε κοινωνίας. Στις μέρες μας, ακόμη και τα μουσεία λειτουργούν όπως οι υπόλοιποι κερδοσκοπικοί πολιτιστικοί οργανισμοί, προσπαθώντας να εδραιώσουν σχέσεις με το κοινό τους και να αποκτήσουν πρόσβαση στο συμβολικό περιβάλλον των μέσων. (ε) Οι συνεργασίες μεταξύ οργανισμών αποτελούν προϋπόθεση βιωσιμότητας. Παρά τον αδιαμφισβήτητο ανταγωνισμό μεταξύ πολιτιστικών οργανισμών, διαφορετικοί οργανισμοί διαθέτουν διαφορετικό πολιτιστικό κεφάλαιο και τεχνογνωσία, των οποίων η ανάδειξη βασίζεται σε στρατηγικές συνέργιες. Έτσι οι στρατηγικές συνεργασίες μεταξύ οργανισμών και η αναγνώριση κάποιων κοινών στόχων συχνά τους καθιστά συμμάχους για την υλοποίηση σημαντικών πολιτιστικών δράσεων. Μέσα από αυτές τις συμμαχίες, οι οργανισμοί αναδεικνύουν αμοιβαία επωφελείς σχέσεις, ενώ ενοποιούν διαφορετικές κατηγορίες κοινού αποκτώντας σημαντικές προσβάσεις για τη συμβολική αναγνώρισή τους και την καταξίωση της αποστολής τους. Ένα μοντέλο-σελιδοδείκτης Για να παρακολουθήσουμε τη διαδικασία της πολιτιστικής επικοινωνίας, θα κινηθούμε γραμμικά, όπως ακριβώς στο μοντέλο του Harold Lasswell. Ο Lasswell (1948) προσπάθησε να οριοθετήσει τη διαδικασία της επικοινωνίας. Στην παρούσα μελέτη θα χρησιμοποιήσουμε το μοντέλο του για να οργανώσουμε και να ταξινομήσουμε τη θεματολογία της πολιτιστικής επικοινωνίας, ώστε να είναι εμφανείς οι διαφορετικές διαστάσεις των επικοινωνιακών φαινομένων και να γίνει ευρύτερα κατανοητό το πώς αλληλοσυμπληρώνονται διαφορετικές έρευνες των τελευταίων δεκαετιών. Ο Lasswell διατύπωσε τη γνωστή σχέση: ΠΟΙΟΣ ΛΕΕΙ ΤΙ ΣΕ ΠΟΙΟΝ ΜΕ ΠΟΙΟ ΜΕΣΟ ΜΕ ΠΟΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ;

22 / ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Η χρησιμότητα του μοντέλου Lasswell στην παρούσα μελέτη είναι, όπως είπαμε ήδη, περισσότερο εκείνη του σελιδοδείκτη και λιγότερο του χάρτη των φαινομένων. Με αυτήν τη λογική: «Ποιος» αναφέρεται στον πολιτιστικό οργανισμό. Στο πρώτο κεφάλαιο της μελέτης μας θα ασχοληθούμε καταρχήν με τις πολιτιστικές βιομηχανίες, τη δομή τους, τις λειτουργίες τους και τα ποικίλα προϊόντα που παράγουν και διακινούν. «Λέει τι» αναφέρεται στα μηνύματα που εκπορεύονται από τις αντίστοιχες πολιτιστικές βιομηχανίες. Θα μιλήσουμε για τη σημασία των μηνυμάτων, το σχεδιασμό τους και την ανάλυσή τους. «Σε ποιον» αναφέρεται στις διαφορετικές κατηγορίες κοινού και στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ κοινού και οργανισμού. «Με ποιο μέσο» εξηγεί κυρίως τις επιλογές των οργανισμών σχετικά με τις τεχνολογίες επικοινωνίας που χρησιμοποιούν για την προώθηση των δράσεών τους. «Με ποιο αποτέλεσμα» περιγράφει τις βασικές επιρροές του οργανισμού στο κοινό του αλλά και το πώς το κοινό χρησιμοποιεί τον οργανισμό για τις ανάγκες του. Φυσικά δεν θα περιοριστούμε στην περιγραφή γραμμικών επιρροών, κάτι που χαρακτήριζε τις θεωρητικές επιλογές των προηγούμενων δεκαετιών. Η γραμμική αυτή προσέγγιση της επικοινωνιακής διαδικασίας, η οποία μετρά κάποιες δεκαετίας έρευνας στη μαζική επικοινωνία, δεν αποτελεί πλέον τον κανόνα, καθώς, ειδικά στον 21ο αιώνα του ψηφιακού κόσμου, οι επικοινωνιακές σχέσεις είναι κατά κανόνα μη γραμμικές, απρόβλεπτες και κατά βάση διαδραστικές. Οι σχέσεις των ενίοτε πομπών και δεκτών είναι συχνά προσωποποιημένες ή ομαδοποιημένες, ενώ είναι χρονικά απρόβλεπτες. Στην παρούσα μελέτη το μοντέλο του Lasswell δεν περιγράφει μια διαδικασία, αλλά έχει μια οργανωτική λειτουργία, εκείνη της συστηματικής ταξινόμησης. Μετά από πολλές δεκαετίες επικοινωνιακής έρευνας, με τις χιλιάδες δημοσιεύσεις και συγγράμματα, προσδίδει τάξη και συνέχεια στη μελέτη των επικοινωνιακών ερευνών. Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα αποπειραθούμε να χαρτογρα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 23 φήσουμε τις σχέσεις αυτές για να διευκολυνθούμε τόσο στην επισκόπηση της διαθέσιμης βιβλιογραφίας όσο και στην ανάπτυξη των σκέψεών μας σχετικά με το σημαντικό ζήτημα της πολιτιστικής επικοινωνίας. Σε τελική ανάλυση η παρουσίαση αυτή δεν στοχεύει μόνο στο σπουδαστή της επικοινωνίας, στον νέο άνθρωπο που επιθυμεί να εξοπλιστεί με τεχνικές και δεξιότητες προώθησης του πολιτιστικού οργανισμού και των προϊόντων του, αλλά στοχεύει και στον επαγγελματία που αναζητά μια συνεκτική παρουσίαση της σχέσης του πολιτιστικού οργανισμού με το κοινό του. Καθώς ο συνεχώς μεταλλασσόμενος κόσμος μας δεν μας επιτρέπει να εφησυχάζουμε, ειδικά στον τομέα της επικοινωνίας, η διά βίου ενημέρωση είναι απαραίτητη για το σπουδαστή που στοχεύει να γίνει επαγγελματίας της επικοινωνίας, αλλά και για τον επαγγελματία που παραμένει για πάντα σπουδαστής.