ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΖΩΗ EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ Συντάκτης: Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΖΩΗ EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ Συντάκτης: Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας Ἀριθμ. 44 ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 20 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2010 Μνήμη Σαμουήλ προφήτου, Λουκίου μάρτυρος ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΕΓΚΥΚΛΙΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ Σειρά Κηρυγμάτων (Ἀναγινώσκεται κάθε Κυριακή ἀπό τούς Ἱερεῖς στούς Ναούς καί τίς Μονές τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας) Δημητσάνα - Μεγαλόπολη, Κυριακή 22 Αὐγούστου 2010 10. ΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΧΕΤΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Ἀφοῦ στό προηγούμενο κήρυγμα τῆς δογματικῆς μας αὐτῆς σειρᾶς, ἀδελφοί χριστιανοί, σᾶς εἶπα τί μᾶς λένε οἱ ἅγιοι Πατέρες γιά τήν ἀκαταληψία τοῦ Θεοῦ, ὅτι δηλαδή δέν μποροῦμε νά νοήσουμε τόν Θεό, θά σᾶς μιλήσω σήμερα τί λένε οἱ ἅγιοι Πατέρες γιά τήν σχετική γνώση τοῦ Θεοῦ ἀπό μᾶς τούς ἀνθρώπους. 1. Ἐνῶ μερικοί αἱρετικοί εἶπαν τό ὑπερβολικό ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἐντελῶς καταληπτός ἀπό μᾶς, ἄλλοι αἱρετικοί ὑποστήριξαν τό ἀκριβῶς ἀντίθετο: Εἶπαν δηλαδή ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἐντελῶς ἄγνωστος 1 σέ μᾶς. Τέτοιοι αἱρετικοί εἶναι οἱ Μαρκιωνῖτες 1. Μεταξύ τῶν εἰδωλολατρῶν πολλοί πίστευαν περί τοῦ Θεοῦ ὅτι εἶναι ἐντελῶς ἄγνωστος. Γνωρίζουμε τό ἐπεισόδιο μεταξύ τοῦ Ἱέρωνος καί τοῦ Σιμωνίδη. Ὁ τύραννος τῶν Συρακουσῶν Ἱέρων ζήτησε ἀπό τόν μεγάλο ποιητή νά τοῦ πεῖ «Τί εἶναι Θεός». Καί ὁ Σιμωνίδης ζήτησε μιά μέρα διάστημα νά σκεφτεῖ

καί ἄλλοι παρόμοιοι σύγχρονοί τους. Τήν πλάνη τους αὐτή θέλησαν νά τήν στηρίξουν σ αὐτά τά λόγια τοῦ Κυρίου: «Κανένας δέν γνωρίζει πραγματικά τόν Υἱό, παρά μόνο ὁ Πατέρας οὔτε τόν Πατέρα τόν ξέρει κανείς πραγματικά, παρά μόνο ὁ Υἱός» (Ματθ. 11,27). 2 2. Τούς παραπάνω αἱρετικούς, πού ἔλεγαν ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἐντελῶς ἄγνωστος σέ μᾶς, τούς ἀπέκρουσαν οἱ ἅγιοι Πατέρες καί μάλιστα πρῶτος ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος, ὁ ἐπίσκοπος Λουγδούνου. Τά ἑξῆς ἔγραψε ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος ἀντιμετωπίζοντας τήν πλάνη τους: «Ὁ Σωτήρας δέν εἶπε καθόλου ὅτι εἶναι ἀπόλυτα ἀδύνατον νά γνωρίσουμε τόν Θεό εἶπε μόνο ὅτι δέν μπορεῖ κανείς νά τό πετύχει αὐτό χωρίς τήν ρητή θέληση τοῦ Θεοῦ, χωρίς νά διδαχθεῖ ἀπ Αὐτόν, χωρίς τήν ἀποκάλυψή Του. Εἶπε: Οὔτε τόν Πατέρα τόν ξέρει κανείς πραγματικά, παρά μόνο ὁ Υἱός, καθώς καί ἐκεῖνος στόν ὁποῖο θέλει ὁ Υἱός νά τόν φανερώσει. Ἀφοῦ λοιπόν ὁ Θεός θέλησε νά Τόν γνωρίσουμε καί ὁ Υἱός μᾶς Τόν ἀποκάλυψε, ἔχουμε ὡς πρός αὐτό τίς ἀπαραίτητες γνώσεις. Διαφορετικά θά ἦταν μάταια ἡ ἔλευση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ κάτω στήν γῆ. Θά φαινόταν ὅτι θά ἐρχόταν νά μᾶς ἔλεγε κατα κάποιον τρόπο: Μήν ζητᾶτε τόν Θεό γιατί δέν μπορεῖτε καθόλου νά Τόν γνωρίσετε, δέν μπορεῖτε νά Τόν βρεῖτε». 3 3. Οἱ ἅγιοι Πατέρες, γιά νά ἀποκρούσουν τόν αἱρετικό Εὐνόμιο καί τούς ὀπαδούς του, πού ἔλεγαν καί αὐτοί ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἐντελῶς ἄγνωστος σέ μᾶς, ἀκολούθησαν τήν γραμμή τοῦ ἁγίου Εἰρηναίου καί εἶπαν: Δέν μποροῦμε βέβαια νάκατανοήσουμε τόν Θεό στήν οὐσία Του, μποροῦμε ὅμως νά Τόν κατανοήσουμε στά ἔργα Του στήν δημιουργία Του καί στήν πρόνοιά Του, 4 στήν ὁρατή κτίση, 5 τό ἐρώτημα μετά τήν παρέλευση τῆς μιᾶς ἡμέρας ζήτησε τρεῖς ἡμέρες καιρό καί μετά τήν παρέλευση καί αὐτοῦ τοῦ καιροῦ ζήτησε προθεσμία ἕξι ἡμερῶν καί ἀφοῦ πέρασαν οἱ ἕξι μέρες ζήτησε νέα προθεσμία δώδεκα ἡμερῶν τέλος ὁ Σιμωνίδης ἀπάντησε στόν τύραννο: «Ὅσο περισσότερο σκέπτομαι τό ἐρώτημά σου, τόσο περισσότερο μοῦ φαίνεται σκοτεινό» (Cicero, De natura deorum 1,22. Βλ. ἐπίσης Πλάτωνος, In Timeo). 2. Εἰρηναίου, Κατά αἱρέσεων 1,27.1. 3,24.2. 4,20,6. 3. Εἰρηναίου, Κατά αἱρέσεων 4,6.4. 4. Βλ. τούς δέκα λόγους τοῦ Θεοδωρήτου Περί Προνοίας, MPG 83,556-774. 5. «Οὕτω διεκόσμησε τήν κτίσιν ὁ Θεός, ὥστε καί μή ἀμώμενον αὐτόν τῇ φύσει, ὅμως ἐκ τῶν ἔργων γιγνώσκεσθαι» (Ἀθανάσιος, Λόγος κατά Ἑλλήνων, MPG 25,4 ἑξ.). Πᾶσιν ἡ γνῶσις τοῦ εἶναι Θεόν ὑπ αὐτοῦ φυσικῶς ἐγκατέσπαρται καί αὐτή δέ ἡ κτίσις καί ἡ ταύτης συνοχή τε καί κυβέρνησις τό μεγαλεῖον τῆς θείας ἀνακηρύττει φύσεως» (Κύριλλος Ἀλεξ., Περί τῆς Ἁγίας καί ὁμοουσίου Τριάδος, MPG 75,9 ἑξ.). «Οὕτως ὁ ἐκ Θεοῦ λόγος καί πᾶσι σύμφυτος καί πρῶτος ἐν ἡμῖν νόμος καί πᾶσι συνημμένος, ἐπί Θεόν ἡμᾶς ἀνήγαγεν ἐκ τῶν ὁρωμένων» (Γρηγόριος Θεολόγος, Λόγος 28, κ. 16). Καί ὁ Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς λέει: «Ἐκ τῶν κτισμάτων» καί «ἀπό τῶν ὁρωμένων» ἀνάγεται ὁ ἄνθρωπος «εἰς τά ἀόρατα τοῦ Θεοῦ» νοῶν «τήν θείαν δύναμιν καί ἐνέργειαν ἐκ τῶν ἐνεργημάτων» αὐτῶν (Α 603. Γ 293). Ὁ ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης μάλιστα δεικνύει τίς τρεῖς ὁδούς διά τῶν ὁποίων θά φτάσουμε ἀπό τά 2

καί στήν συνείδησή μας 6 καί κυρίως στήν ὑπερφυσική θεία ἀποκάλυψη 7 στίς θεῖες ἐνέργειες ὅλα τά κτίσματα εἶναι ἀποτελέσματα τῆς δημιουργικῆς ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ. Ἀκόμη λένε οἱ ἅγιοι Πατέρες ὅτι, καί ἄν μεταξύ ὅλων τῶν ὀνομάτων πού ἀποδίδονται στόν Θεό, δέν ὑπάρχει οὔτε ἕνα πού νά ἐκφράζει ἀπόλυτα Αὐτόν, ὅμως, λαμβανόμενα ὅλα συνολικά ἤ θεωρούμενα καθένα χωριστά, μᾶς δίνουν μιά ἐπαρκῆ ἔννοια περί τοῦ Θεοῦ, τόσο οἱ ἀρνητικές, ὅσο καί οἱ θετικές θεῖες ὀνομασίες. 8 Τέλος, θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι, ἄν μᾶς ἦταν ἐντελῶς ἀδύνατον νά γνωρίσουμε τόν Θεό, τότε τό κήρυγμα τοῦ Εὐαγγελίου θά ἦταν μάταιο, ὅπως μάταια θά ἦταν καί ἡ πίστη μας, πού θά μᾶς ἔφερνε κατευθείαν στόν ἀθεϊσμό. 9 4. Κατά τήν ὀρθόδοξη λοιπόν διδασκαλία ἔχουμε κάποια σχετική γνώση τοῦ Θεοῦ. Ἡ γνώση ὅμως αὐτή πού ἔχουμε τώρα, συγκρινόμενη μέ τήν γνώση πού θά ἔχουμε στήν μέλλουσα ζωή, στήν Βασιλεία Του, εἶναι σάν τήν γνώση ἑνός μικροῦ παιδιοῦ συγκρινόμενη μέ τήν γνώση ἑνός μεγάλου ἀνθρώπου. Εἶναι μιά γνώση ἀτελής, σκιώδης, γνώση μέ εἰκόνες καί σύμβολα 10 μιά γνώση πού ἔχει δημιουργήματα στήν γνώση τοῦ Θεοῦ: «Ἐν τῇ πάντων ἀφαιρέσει καί ὑπεροχῇ καί ἐν τῇ πάντων αἰτίᾳ» (Περί θείων ὀνομάτων VII ), δηλαδή: Τήν «via negationis», πού συνίσταται στό νά ἀπορρίψουμε ἀπό τόν Θεό ὅλες τίς ἀτέλειες πού παρατηροῦμε στά δημιουργήματα τήν «via eminentiae», κατά τήν ὁποία ἀποδίδουμε στόν Θεό τίς τελειότητες στόν ὑπέρτατο βαθμό καί τήν «via causalitatis», κατά τήν ὁποία ἀποδίδουμε στόν Θεό ὡς αἰτία τίς τελειότητες ὅλων τῶν δημιουργημάτων. Ὅμως ἡ κτίση πλήν ἀπό μερικούς ὑπαινιγμούς γιά τήν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ καί γιά μερικές ἰδιότητές Του δέν μπορεῖ νά μᾶς βοηθήσει περισσότερο στήν σχέση μας μέ τόν Θεό (βλ. Μ. Φαράντου, Ἡ περί Θεοῦ ὀρθόδοξος διδασκαλία σ. 511 ἑξ.). 6. «Εἷς μέν θεογνωσίας τρόπος ὁ διά τῆς κτίσεως ἁπάσης, ἕτερος δέ οὐκ ἐλάττων ὁ τοῦ συνειδότος» (Χρυσόστομος, Περί Ἄννης ὁμιλία Α. Εἰς Ἅπαντα τῶν Ἁγίων Πατέρων 31,703Β, σ. 112.). 7. Ἀθανάσιος, Κατά Ἑλλήνων, 25,4 ἑξ. κ.ἄ. 8. Ὁ Μ. Βασίλειος ἀφοῦ εἶπε ὅτι «Ἕν μέν οὐδέν ἐστιν ὄνομα ὅ πᾶσαν ἐξαρκεῖ τήν τοῦ Θεοῦ φύσιν περιλαβόν», λέει στήν συνέχεια: «Πλείω δέ καί ποικίλα κατ ἰδίαν ἕκαστον σημασίαν, ἀμυδράν μέν παντελῶς καί μικροτάτην, ὡς πρός τό ὅλον, ἡμῖν γε μήν ἐξαρκοῦσαν τήν ἔννοιαν συναθροίζειν. Ἐν τοίνυν τοῖς περί Θεοῦ λεγομένοις ὀνόμασι, τά μέν, τῶν προσόντων τῷ Θεῷ δηλωτικά ἐστι τά δέ, τό ἐναντίον, τῶν μή προσόντων. Ἐκ δύο γάρ τούτων, οἱονεί χαρακτήρ τις ἡμῖν, ἐγγίνεται τοῦ Θεοῦ, ἐκ τε τῆς τῶν ἀπεμφαινόντων ἀρνήσεως, καί ἐκ τῆς τῶν ὑπαρχόντων ὁμολογίας» (Ἀνατρεπτικός ἀπολογητικοῦ Εὐνομίου Α. ΕΠΕ 10,74.14 ἑξ.). Ἡ ἴδια ἰδέα ἐκφράζεται ἀπό τόν Διονύσιο Ἀρεοπαγίτη (Περί θείων ὀνομάτων κεφ. 4), τόν Θεοδώρητο (Λόγος Β Περί ἀρχῶν) καί τόν Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό (Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως Α, 9). 9. «...Πολύ πρό τούτων ἡ ὑπέρ ταῦτα καί ἐξ ἧς ταῦτα φύσις ἄληπτός τε καί ἀπερίληπτος λέγω δέ, οὐχ ὅτι ἔστιν, ἀλλ ἥτις ἐστίν. Οὐ γάρ κενόν τό κήρυγμα ἡμῶν, οὐδέ ματαία ἡ πίστις ἡμῶν, οὐδέ τοῦτό ἐστιν ὅ δογματίζομεν μή πάλιν τήν εὐγνωμοσύνην ἡμῶν ἀθεΐας λάβῃς ἀρχήν καί συκοφαντίας καί κατεπαρθῇς ὡς ὁμολογούντων τήν ἄγνοιαν» (Γρηγορίου Θεολόγου, Θεολογικός δεύτερος, Ε. ΒΕΠ 59,221.28-35). 10. Βλ. Χρυσοστόμου, Περί ἀκαταλήπτου Α, β. MPG 48,702 ἑξ. Παραθέτουμε μία ὡραία περικοπή: «Καί σκόπει μοι τήν τοῦ Παύλου σύνεσιν οὐ γάρ εἶπε, μέρος γινώσκομεν, ἀλλ ἐκ μέρους γινώσκομεν, δηλῶν ὅτι τοῦ μέρους μέρος κατέχομεν. Τάχα ἐπιθυμεῖτε ἀκοῦσαι καί πόσον μέρος κατέχομεν καί πόσον 3

τήν πίστη γιά θεμέλιο καί γιά τέλος. 11 ὑπολέλειπται καί πότερον τό πλέον ἤ τό ἔλαττον κατέχομεν. Οὐκοῦν ἵνα μάθῃς ὅτι τό ἔλαττον κατέχεις, καί οὐχ ἁπλῶς τό ἔλαττον, ἀλλ ὡς ἄν εἴποι τις τό ἑκατοστόν ἤ τό μυριοστόν, ἄκουσον τῶν ἑξῆς μᾶλλον δέ πρίν ἤ τήν ἀποστολικήν ὑμῖν ἀναγνῶναι φωνήν, ὑπόδειγμα ἐρῶ δυνάμενον ὑμῖν παραστῆσαι, ὡς ἐξ ὑποδείγματος δυνατόν, πόσον ὑπολέλειπται καί πόσον ἐστίν ὅ κατέχομεν νῦν. Πόσον τοίνυν ἐστί τό μέσον τῆς μελλούσης ἡμῖν δοθήσεσθαι γνώσεως καί τῆς παρούσης νῦν; Ὅσον ἀνδρός τελείου πρός παῖδα θηλάζοντα τό μέσον τοσαύτη γάρ τῆς μελλούσης γνώσεως πρός τήν παροῦσαν ἡ ὑπεροχή. Καί ὅτι τοῦτό ἐστιν ἀληθές, καί τοσοῦτον ἐκείνη ταύτης μείζων ἐστίν, αὐτός λεγέτω πάλιν ὁ Παῦλος. Εἰπών γάρ, Ἐκ μέρους γινώσκομεν, καί βουλόμενος δεῖξαι ἐκ πόσου μέρους καί ὅτι τό βραχύτατον νῦν κατέχομεν, ἐπήγαγεν Ὅτε ἤμην νήπιος, ὡς νήπιος ἐλάλουν, ὡς νήπιος ἐφρόνουν, ὡς νήπιος ἐλογιζόμην ὅτε δέ γέγονα ἀνήρ, κατήργηκα τά τοῦ νηπίου νηπίου μέν ἕξει τήν παροῦσαν γνῶσιν, ἀνδρός δέ τελείου τήνν γῶσιν τήν μέλλουσαν παραβάλλων. Καί οὐκ εἶπεν, ὅτε ἤμην παῖς παῖς γάρ καί ὁ δωδεκαετής λέγεται ἀλλ, Ὅτε ἤμην νήπιος, τόν ὑπομάζιον καί ἔτι γαλακτοτροφούμενον καί θηλάζοντα ἡμῖν ἐμφαίνων. Ὅτι γάρ ἡ Γραφή τοῦτόν φησι νήπιον, ἄκουσον τοῦ ψαλμοῦ λέγοντος Κύριε ὁ Κύριος ἡμῶν ὡς θαυμαστόν τό ὄνομά σου ἐν πάσῃ τῇ γῇ ὅτι ἐπήρθη ἡ μεγαλοπρέπειά σου ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν ἐκ στόματος νηπίων καί θηλαζόντων κατηρτίσω αἶνον. Ὁρᾷς ὅτι τό νήπιον πανταχοῦ τόν θηλάζοντα καλεῖ; Εἶτα τῷ πνεύματι προορῶν τῶν μελλόντων ἀνδρῶν τήν ἀναισχυντίαν οὐχί τῷ ἑνί παραδείγματι τούτῳ μόνο ἠρκέσθη, ἀλλά καί δευτέρῳ καί τρίτῳ τοῦτο βέβαιον ἡμῖν ἐποίησε. Καθάπερ γάρ ὁ Μωυσῆς πρός Ἰουδαίους ἀποστελλόμενος τριῶν σημείων ἐλάμβανεν ἀπόδειξιν, ἵνα, ἐάν ἀπιστήσωσι τῷ προτέρῳ, τῆς τοῦ δευτέρου φωνῆς ἀκούσωσι, ἄν δέ καί ταύτης καταφρονήσωσι, τό τρίτον αἰσχυνθέντες καταδέξωνται τόν προφήτην οὕτω καί οὗτος τρία τίθησιν ὑποδείγματα ἕν μέν τό τοῦ παιδίου, λέγων. Ὅτε ἤμην νήπιος, ὡς νήπιος ἐφρόνουν δεύτερον τό τοῦ ἐσόπτρου καί τρίτον τό τοῦ αἰνίγματος. Εἰπών γάρ, Ὅτε ἤμην νήπιος, ἐπήγαγε Βλέπομεν νῦν δι ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι. Ἰδού γάρ δεύτερον ὑπόδειγμα τῆς παρούσης ἀσθενείας, καί τοῦ ἀτελῆ τήν γνῶσιν εἶναι τρίτον πάλιν τό Ἐν αἰνίγματι. Καί γάρ τό παιδίον ὁρᾷ μέν πολλά καί ἀκούει καί φθέγγεται, τρανόν δέ οὐδέν οὔτε ὁρᾶ, οὔτε ἀκούει, οὔτε φθέγγεται καί φρονεῖ μέν, οὐδέν δέ διηρθρωμένον. Οὕτω καί ἐγώ οἶδα μέν πολλά, οὐκ ἐπίσταμαι δέ αὐτῶν τόν τρόπον. Ὅτι μέν γάρ πανταχοῦ ἔστιν Θεός οἶδα, καί ὅτι ὅλως ἔστι πανταχοῦ οἶδα τό δέ πῶς οὐκ οἶδα ὅτι ἄναρχός ἐστι καί ἀγέννητος καί ἀΐδιος, οἶδα τό δέ πῶς οὐκ οἶδα οὐ γάρ δέχεται λογισμός εἰδέναι πῶς οἷόν τε οὐσίαν εἶναι, μήτε παρ ἑαυτῆς μήτε παρ ἑτέρου τό εἶναι ἔχουσαν. Οἶδα ὅτι ἐγέννησεν Υἱόν, τό δέ πῶς ἀγνοῶ οἶδα ὅτι τό Πνεῦμα ἐξ αὐτοῦ, τό δέ πῶς ἐξ αὐτοῦ οὐκ ἐπίσταμαι βρώματα ἐσθίω, τό δέ πῶς μερίζονται εἰς φλέγμα, εἰς αἷμα, εἰς χυμόν, εἰς χολήν, ἀγνοῶ. Ταῦτα ἅπερ βλέπομεν καθ ἑκάστην ἡμέραν ἐσθίοντες ἀγνοοῦμεν, καί τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ πολυπραγμονοῦμεν; Ποῦ τοίνυν εἰσίν οἱ τό πᾶν ἀπειληφέναι τῆς γνώσεως λέγοντες, οἱ πρός τό βάραθρον τῆς ἀγνωσίας καταπεσόντες; Οἱ γάρ κατά τό παρόν λέγοντες ἀπειληφέναι τό πᾶν, εἰς τό μέλλον ἐρήμους ἑαυτούς τῆς παντελοῦς καθιστῶσι γνώσεως. Ἐγώ μέν γάρ ὁ λέγων, ὅτι ἐκ μέρους γινώσκω, κἄν εἴπω ὅτι καταργεῖται ἡ γνῶσις αὕτη, πρός τό βέλτιον καί τελειότερον ὁδεύω, καταργηθείσης τῆς μερικῆς καί γενομένης τελειοτέρας ἐκεῖνος δέ ὁ λέγων παντελῆ καί ὁλόκληρον καί τελείαν ἔχειν τήν γνῶσιν, εἶτα ὁμολογῶν αὐτήν καταργεῖσθαι ἐν τῷ μέλλοντι, ἔρημον ἑαυτόν ἀποφαίνει τῆς γνώσεως, ταύτης μέν καταργουμένης, ἑτέρας δέ τελειοτέρας οὐκ ἐπεισαγομένης εἴπερ αὕτη ἐστί κατ αὐτούς ἡ τελεία» (Εἰς Ἅπαντα Ἁγίων Πατέρων 1,446. D ἑξ. 11. Βλ. Χρυσοστόμου Ὁμιλία ΙΑ εἰς Φιλιππησίους 2 ἑξ. MPG 62,265 ἑξ. Κλήμ. Ἀλεξ. Στρωματεῖς βιβλ. Ζ κεφ. 10. ΒΕΠ 8,270.33 ἑξ. Ἀθανασίου Ἐπιστολή Α πρός Σεραπίωνα κεφ. 20 MPG 26,577 (Εἶναι ὡραῖο αὐτό πού γράφεται στό κεφάλαιο αὐτό: «Ἡ Θεότης οὐκ ἐν ἀποδείξει λόγων, ὥσπερ εἴρηται, παραδίδοται, ἀλλ ἐν πίστει καί εὐσεβεῖ λογισμῷ μετ εὐλαβείας») Αὐγουστίνου Ἐπιστολή 120 πρός 4

5. Στούς αἱρετικούς, πού ἰσχυρίζονταν ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἄγνωστος σέ μᾶς, πρέπει νά κατατάξουμε καί τόν δυτικό Βαρλαάμ. Αὐτός πραγματικά ἔλεγε ὅτι δέν μποροῦμε καθόλου νά νοήσουμε τόν Θεό οὔτε νά Τόν αἰσθανθοῦμε, οὔτε νά ἔχουμε καμμιά ἐπαφή μαζί Του. 12 Τήν πλάνη τοῦ Βαρλαάμ καί τῶν ὀπαδῶν του πολέμησε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Μέ πολλές εὐχές Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας Consentium. 12. Ἔλεγε ἐπί λέξει: «Τό θεῖον ὑπέρ ἐπιστήμην τε ἐστι καί νοῦν καί δόξαν, αἴσθησίν τε πᾶσαν καί διάνοιαν καί ἐπαφήν καί γνῶσιν». «Ἀλλ ὅμως ἡ Γραφή καί ἡ παράδοσις τῆς Ἐκκλησίας ἀναφέρουν ὅτι εἶναι δυνατή, ὑπό ὡρισμένας προϋποθέσεις καί ἔστω μερικῶς καί ἀτελῶς, ἡ προσέγγισις, ἡ γνῶσις, ἀκόμη δέ καί ἡ θεωρία ἤ θέα τοῦ Θεοῦ καί ὅτι ὑπῆρξαν ἀπόστολοι καί ἅγιοι, οἵτινες ἔφθασαν εἰς τό ὕψος τῆς τελειότητος ταύτης κατά τήν παροῦσαν ζωήν» (Φαράντος, Ἡ περί Θεοῦ Ὀρθόδοξος διδασκαλία σ. 481). 5

ΟΡΘΟΔΟΞΗ KATHXHΣΗ (Σέ συνέχειες) ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΡΘΡΟ Σταυρωθέντα τε ὑπέρ ἡμῶν ἐπί Ποντίου Πιλάτου καί παθόντα καί ταφέντα. Ἐρ.: Πῶς συνέβηκε νά σταυρωθεῖ ὁ Ἰησοῦς Χριστός («σταυρωθέντα τε ὑπέρ ἡμῶν»), ἀφοῦ ἡ διδασκαλία Του καί ὅλη Του ἡ ζωή προκαλοῦσε τόν θαυμασμό καί τόν σεβασμό σ Αὐτόν; Ἀπ.: Οἱ ἄρχοντες τῶν Ἰουδαίων, οἱ Γραμματεῖς καί Φαρισαῖοι μίσησαν τόν Χριστό, γιατί ἤλεγχε τήν ψεύτικη διδασκαλία τους καί τήν κακή τους ζωή καί τόν φθόνησαν, ἐπειδή ὁ λαός, πού τόν ἄκουε νά διδάσκει καί τόν ἔβλεπε νά θαυματουργεῖ, τόν ἀγαποῦσε καί τόν ἐσέβετο γι αὐτό καί αὐτοί ἀπό μῖσος καί φθόνο τόν συκοφάντησαν καί τόν κατεδίκασαν σέ θάνατο. Ἐρ.: Γιατί λέει τό «Πιστεύω» ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός σταυρώθηκε «ἐπί Ποντίου Πιλάτου»; Ἀπ.: Γιά νά σημειώσει τόν χρόνο πού σταυρώθηκε. Ἐρ.: Ποιός ἦταν ὁ Πόντιος Πιλᾶτος; Ἀπ.: Ἦταν ὁ Ρωμαῖος κυβερνήτης τῆς Ἰουδαίας, γιατί ἡ Ἰουδαία τότε εἶχε ὑποταχθεῖ στούς Ρωμαίους. Ἐρ.: Καί γιατί σημειώνεται αὐτό ἰδιαίτερα; Ἀπ.: Γιατί σ αὐτό, στό ὅτι δηλαδή στήν ἐποχή τοῦ Χριστοῦ ἡ Ἰουδαία εἶχε Ρωμαῖο κυβερνήτη, βλέπουμε τήν ἐκπλήρωση τῆς προφητείας τοῦ Ἰακώβ, ὁ ὁποῖος εἶχε πεῖ: «Ποτέ δέν θά παύσει νά ὑπάρχει ἄρχοντας ἀπό τήν Ἰουδαία, οὔτε ἀρχηγός ἀπό τούς ἀπογόνους του, μέχρις ὅτου ἔρθουν ἐκεῖνα πού εἶναι ἑτοιμασμένα γιά Ἐκεῖνον 1 καί Αὐτόν θά ἀναμένουν ὅλα τά ἔθνη» (Γεν. 49,10). Ἐρ.: Γιατί δέν λέγεται μόνο στό «Πιστεύω» γιά τόν Ἰησοῦ Χριστό τό «σταυρωθέντα» ἀλλά προστίθεται καί τό «παθόντα»; 1. «Μέχρις ὅτου ἔρθει ὁ Σηλώ», λέει τό Ἑβραϊκό. «Σηλώ» καλεῖται ἐδῶ ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστός, γιατί ἐκπληρώνει δύο ἀπό τίς ἔννοιες τῆς ἑβραϊκῆς λέξης«σηλώ»: α) Εἶναι ὁ «ἄρχων τῆς εἰρήνης» (Ἡσ. 9,6. Ζαχ. 9,10) καί β) εἶναι ὁ «ἀπεσταλμένος» ἀπό τόν Θεό (βλ. Ἰωάν. 3,17.34. 7,29. 10,36 κ.ἄ). Βλ. τό δεύτερο ὑπόμνημά μας στήν Γένεση, τόμ. 2ος σελ. 1012, ὁμοίως καί τό τρίτο (ἔκδοση Ἀποστολ. Διακονίας, Ἀθῆναι 2004, σελ. 558. 6

Ἀπ.: Γιά νά δειχθεῖ ὅτι ἡ σταύρωσή Του δέν ἦταν μιά εἰκονική παράσταση πάθους καί θανάτου, ὅπως λέγουν μερικοί αἱρετικοί, ἀλλά ἕνα πραγματικό πάθος καί ἕνας πραγματικός θάνατος. Ὁ Χριστός πραγματικά ἔπαθε γιά μᾶς. Ἐρ.: Γιατί ἐπίσης μνημονεύουμε ὅτι θάφτηκε; («ταφέντα»). Ἀπ.: Καί αὐτό ἐπίσης λέγεται γιά νά βεβαιωθεῖ ὅτι ὁ Χριστός πραγματικά πέθανε καί ἄρα ἡ ἀνάστασή Του εἶναι πραγματική. Ἡ φρουρά στόν τάφο τοῦ Χριστοῦ ἀπό τούς ἐχθρούς Του ἀποδεικνύει καί αὐτή τήν πραγματικότητα τῆς ἀνάστασής Του. Ἐρ.: Πῶς λέμε ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἔπαθε καί πέθανε, ἀφοῦ ἦταν Θεός; Ἀπ.: Ὁ Χριστός ἔπαθε καί πέθανε ὄχι κατά τήν θεότητά Του, ἀλλά κατά τήν ἀνθρωπότητά Του καί θανατώθηκε ὄχι γιατί δέν μποροῦσε νά ἀποφύγει τόν θάνατο, ἀλλά γιατί τό ἤθελε ὁ Ἴδιος πορεύθηκε ἑκούσια πρός τό πάθος. Ἀκοῦστε τί εἶπε ὁ Ἴδιος ὁ Χριστός: «Ἐγώ θυσιάζω τήν ζωή μου, γιά νά τήν πάρω πάλι. Κανείς δέν μοῦ τήν ἀφαιρεῖ, ἀλλά ἐγώ οἰκειοθελῶς τήν θυσιάζω ἔχω ἐξουσία νά τήν θυσιάσω καί ἔχω ἐξουσία πάλι νά τήν πάρω» (Ἰω. 10, 17.18). Ἐρ.: Μέ ποιά ἔννοια λέγεται ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός σταυρώθηκε γιά μᾶς; («σταυρωθέντα τε ὑπέρ ἡμῶν»). Ἀπ.: Μέ τήν ἔννοια ὅτι μέ τόν θάνατό Του στόν Σταυρό μᾶς ἐλευθέρωσε ἀπό τήν ἁμαρτία, τήν κατάρα καί τόν θάνατο. Ἐρ.: Τί λέει ἡ ἁγία Γραφή γι αὐτήν τήν ἀπελευθέρωση; Ἀπ.: Γιά τήν ἀπελευθέρωση ἀπό τήν ἁμαρτία λέει: «Δι Αὐτοῦ (τοῦ Χριστοῦ) ἔχομε τήν ἀπολύτρωση διά τοῦ Αἵματός Του, τήν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν, σύμφωνα μέ τόν πλοῦτο τῆς Χάριτός Του» (Ἐφ. 1, 7). Γιά τήν ἀπελευθέρωση ἀπό τήν κατάρα λέει: «Ὁ Χριστός μᾶς ἐξαγόρασε ἀπό τήν κατάρα τοῦ Νόμου μέ τό νά γίνει ὁ Ἴδιος πρός χάριν μας κατάρα» (Γαλ. 3,13). Γιά τήν ἀπελευθέρωση ἀπό τόν θάνατο λέει: «Ἐπειδή, λοιπόν, τά παιδιά ἔχουν αἷμα καί σάρκα, γι αὐτό καί Αὐτός, κατά παρόμοιο τρόπο, ἔγινε μέτοχος τῶν ἰδίων, γιά νά καταργήσει διά τοῦ θανάτου ἐκεῖνον πού ἔχει τήν δύναμη τοῦ θανάτου, δηλαδή τόν Διάβολο, καί νά ἐλευθερώσει ἐκείνους πού, ἀπό τόν φόβο τοῦ θανάτου, ἦταν ὑποδουλωμένοι σ ὅλη τους τήν ζωή» (Ἑβρ. 2, 14.15). Ἐρ.: Πῶς ὁ θάνατος τοῦ Χριστοῦ στόν Σταυρό μᾶς ἐλευθέρωσε ἀπό τήν ἁμαρτία, τήν κατάρα καί τόν θάνατο; Ἀπ.: Γιά νά νοήσουμε κάπως τό μυστήριο θά μᾶς βοηθήσει ἡ σύγκριση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ μέ τόν Ἀδάμ. Ὁ Ἀδάμ εἶναι φυσικά ἡ κεφαλή ὅλης τῆς ἀνθρωπότητας, πού εἶναι ἕνα μέ αὐτόν γιά τήν φυσική της καταγωγή ἀπ αὐτόν. Ὁ 7

Ἰησοῦς Χριστός, στόν Ὁποῖο ἑνώθηκε ἡ θεότητα μέ τήν ἀνθρωπότητα, ἔγινε ὁ Ἴδιος ἡ νέα παντοδύναμη Κεφαλή τῶν ἀνθρώπων, τούς ὁποίους ἑνώνει μέ τόν Ἑαυτό Του διά τῆς πίστεως. Λοιπόν: Ὅπως στό πρόσωπο τοῦ Ἀδάμ ἐμεῖς πέσαμε στήν ἁμαρτία, τήν κατάρα καί τόν θάνατο, ἔτσι στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ ἀπελευθερωθήκαμε ἀπό τήν ἁμαρτία, τήν κατάρα καί τόν θάνατο. Ὁ ἑκούσιος θάνατος τοῦ Χριστοῦ στόν Σταυρό, ὄντας μεγάλης ἀξίας, ὡς θάνατος Θεανθρώπου, ἔγινε θυσία δεκτή ἀπό τόν Θεό Πατέρα καί μᾶς δίνει τήν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν μας καί τήν Χάρη νά νικᾶμε τήν ἁμαρτία καί τόν θάνατο. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος μᾶς λέει: «Ἄν μέ τό ἁμάρτημα τοῦ ἑνός βασίλεψε ὁ θάνατος διά τοῦ ἑνός, τότε πολύ περισσότερο ἐκεῖνοι πού παίρνουν τήν ὑπεράφθονη χάρη καί τήν δωρεά τῆς δικαιώσεως θά βασιλέψουν στήν ζωή διά τοῦ Ἑνός Ἰησοῦ Χριστοῦ» (Ρωμ. 5, 17). «Δέν ὑπάρχει, λοιπόν, τώρα καμμιά καταδίκη γιά ἐκείνους πού ἀνήκουν στόν Χριστό Ἰησοῦ, πού ἡ ζωή τους δέν εἶναι ὑπό τήν ἐξουσία τῆς σάρκας ἀλλά ὑπό τήν ὁδηγία τοῦ Πνεύματος. Γιατί ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ὁ νόμος τοῦ Πνεύματος, πού δίνει ζωή, μέ ἐλευθέρωσε ἀπό τόν νόμο τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ θανάτου. Ἐκεῖνο πού δέν μποροῦσε νά κάνει ὁ νόμος, ἐπειδή τοῦ ἔλειπε ἡ δύναμη, ἕνεκα τῆς ἀντιστάσεως τῆς σάρκας, τό ἔκανε ὁ Θεός μέ τό νά στείλει τόν Υἱό Του μέ σῶμα, πού ἔμοιαζε μέ τό δικό μας ἁμαρτωλό σῶμα, καί ὡς θυσία γιά τήν ἁμαρτία καί κατεδίκασε τήν ἁμαρτία ἐν τῇ σαρκί, γιά νά ἐκπληρωθεῖ ἡ ἀπαίτηση τοῦ νόμου σ ἐμᾶς, στούς ὁποίους ἡ ζωή δέν εἶναι ὑπό τήν ἐξουσία τῆς σάρκας, ἀλλά ὑπό τήν ὁδηγία τοῦ Πνεύματος» (Ρωμ. 8, 1-4). Ἀλλά οἱ Δυτικοί δίνουν ἄλλη ἑρμηνεία στό πάθος τοῦ Χριστοῦ. Ἐρ.: Ποιά εἶναι αὐτή ἡ ἄλλη ἑρμηνεία τῶν Δυτικῶν γιά τόν σταυρικό θάνατο τοῦ Χριστοῦ; Ἀπ.: Ἐνῶ ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι ἑρμηνεύουμε τόν σταυρικό θάνατο τοῦ Χριστοῦ ὡς ἐξιλαστήρια θυσία γιά τήν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν μας καί ὡς μία πράξη θριάμβου κατά τοῦ Διαβόλου, οἱ Δυτικοί, κυρίως ἀπό τά χρόνια τοῦ Ἀνσέλμου Κανταβρυγίας (1033-1109), ἔχουν τήν περί ἐνοχῆς καί ἱκανοποιήσεως θεωρία. Ἐρ.: Τί λέει ἡ θεωρία αὐτή; Ἀπ.: Κατά τήν θεωρία αὐτή ὁ Χριστός σταυρώθηκε γιά νά ἱκανοποιήσει τήν ὀργή τοῦ Θεοῦ γιά τήν ἁμαρτία τῶν ἀνθρώπων. Τό ἐξηγῶ καλύτερα αὐτό: Κατά τόν Ἄνσελμο ἡ ἁμαρτία τῶν πρωτοπλάστων ἔβλαψε τήν τιμή τοῦ Θεοῦ καί ὁ ἄνθρωπος, λοιπόν, ἔπρεπε νά ἱκανοποιήσει τήν προσβληθεῖσα θεία τιμή. Ἀλλά ὅ,τι καί νά ἔκανε ὁ ἄνθρωπος, ὅλοι οἱ ἄνθρωποι μαζί, δέν θά μποροῦσαν νά ἱκανοποιήσουν τήν τόσο μεγάλη τιμή τοῦ Θεοῦ. Τό ἔργο αὐτό μόνο ἕνας, πού θά συνεδύαζε θεότητα καί ἀνθρωπότητα, μποροῦσε νά τό κάνει. Ὁ σταυρικός, λοιπόν, 8

θάνατος τοῦ Θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ ἱκανοποίησε τήν θεία δικαιοσύνη. Δηλαδή οἱ Δυτικοί ἔχουν μία νομική περί σωτηρίας ἀντίληψη. Πῆραν τά συμβαίνοντα ἀπό τό δικαστήρια καί τά χρησιμοποίησαν γιά τήν ἑρμηνεία τοῦ Πάθους τοῦ Χριστοῦ. Ἐρ.: Πῶς ἑρμηνεύουν οἱ ἅγιοι Πατέρες τόν σταυρικό θάνατο τοῦ Χριστοῦ; Ἀπ.: Πρῶτα - πρῶτα πρέπει νά ποῦμε ὅτι ὁ θάνατος τοῦ Χριστοῦ εἶναι μυστήριο καί δέν ἑρμηνεύεται. Οἱ ἅγιοι Πατέρες βλέπουν τόν θάνατο τοῦ Χριστοῦ ὡς θυσία, ὡς προσφορά στόν οὐράνιο Πατέρα ὑπέρ ἡμῶν γιά τήν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν μας. Δέν ἦταν κάποιος μικρός αὐτός πού πέθανε γιά μᾶς δέν ἦταν αἰσθητό πρόβατο δέν ἦταν ἁπλός ἄνθρωπος δέν ἦταν ἁπλός ἄγγελος, ἀλλά Θεός πού ἐνανθρώπησε. Δέν ἦταν τόσο μεγάλη ἡ ἁμαρτία τῶν ἁμαρτωλῶν, ὅσο μεγάλη ἦταν μεγάλη ἡ ἁγιότητα Αὐτοῦ πού πέθανε γιά μᾶς. (Βλ. Κατηχ. Κυρίλλου Ἰεροσολύμων 33, 33. MPG 33, 812/3). Ἐρ.: Ὁ Χριστός πέθανε γιά ὅλους; Ἀπ.: Ναί, ὁ Χριστός πέθανε ἀκριβῶς γιά ὅλους καί χάρισε σέ ὅλους τήν δυνατότητα σωτηρίας δίνεται ὅμως ἡ σωτηρία μόνο σέ κείνους πού ἔχουν «συμμετοχή στά παθήματά του» καί «συμμορφοῦνται πρός τόν θάνατό του», ὅπως λέει ὁ ἀπόστολος Παῦλος (Φιλιπ. 3, 10). Ἐρ.: Πῶς μποροῦμε νά ἔχουμε συμμετοχή στά παθήματα τοῦ Χριστοῦ καί νά συμμορφωθοῦμε πρός τόν θάνατό Του; Ἀπ.: Γινόμαστε μέτοχοι τῶν παθημάτων καί τοῦ θανάτου τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ μέ μιά ζωντανή ἐγκάρδια πίστη, μέ τά ἱερά Μυστήρια, στά ὁποῖα περιέχεται ἡ δύναμη τοῦ σωτηρίου θανάτου τοῦ Χριστοῦ καί σφραγίζονται μέ τό σημεῖο τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, καί τέλος μέ τήν σταύρωση τοῦ σαρκικοῦ φρονήματός μας καί τῶν ἁμαρτωλῶν του ἐπιθυμιῶν. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος λέει: «Ἐγώ διά τοῦ νόμου πέθανα ὡς πρός τόν νόμο, γιά νά ζήσω ὡς πρός τόν Θεό. Ἔχω σταυρωθεῖ μαζί μέ τόν Χριστό. Δέν ζῶ δέ πλέον ἐγώ, ἀλλά ζεῖ μέσα μου ὁ Χριστός, τήν ζωή δέ τήν ὁποία τώρα ζῶ στό σῶμα, τήν ζῶ μέ πίστη στόν Υἱό τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος μέ ἀγάπησε καί παρέδωσε τόν Ἑαυτό Του πρός χάρη μου» (Γαλ. 2, 19.20). «Δέν ξέρετε ὅτι ὅλοι ἐμεῖς πού βαπτιστήκαμε στόν Ἰησοῦ Χριστό βαπτιστήκαμε στόν θάνατό Του;» (Ρωμ. 6, 3). «Κάθε φορά πού τρώγετε τόν ἄρτο τοῦτο καί πίνετε ἀπό τό ποτήριο τοῦτο, διακηρύσσετε τόν θάνατο τοῦ Κυρίου, ἕως ὅτου ἔρθει» (Α Κορ. 11, 26). «Ὅσοι ἀνήκουν στόν Ἰησοῦ Χριστό, σταύρωσαν τήν σάρκα μαζί μέ τά πάθη καί τίς ἐπιθυμίες» (Γαλ. 5, 24). 9

Ἐρ.: Πῶς μποροῦμε νά σταυρώσουμε τήν σάρκα μέ τά πάθη καί τίς ἐπιθυμίες της, ὅπως μᾶς εἶπε προηγουμένως ὁ ἀπόστολος Παῦλος; Ἀπ.: Χαλιναγωγώντας αὐτά τά πάθη καί τίς ἐπιθυμίες καί κάνοντας ὅ,τι εἶναι ἀντίθετο πρός αὐτές. Γιά παράδειγμα: Ὅταν ἡ ὀργή μᾶς παρακινεῖ νά ἐκδικηθοῦμε τόν ἐχθρό μας καί νά τοῦ κάνουμε κακό, ἀλλά ἐμεῖς ἀντιστεκόμαστε σ αὐτήν τήν ἐπιθυμία, ἐνθυμούμενοι πῶς ὁ Ἰησοῦς Χριστός πάνω στόν Σταυρό συγχώρεσε τούς σταυρωτές Του καί προσευχήθηκε γι αὐτούς καί ἀκόμη ἐνθυμούμενοι πόσο ὁ Χριστός συγχωρεῖ ἐμᾶς τούς ἁμαρτωλούς καί ἔτσι δέν κάνουμε κακό στόν ἐχθρό μας, ἀλλά τόν συγχωροῦμε, τότε, πραγματικά, σταυρώνουμε τό πάθος τῆς ὀργῆς. 10

AΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ Ἡ Πρώτη Περίοδος τῆς Γραφῆς (3750-2900) Μετά τήν περίοδο Ubaid ἡ βόρεια Μεσοποταμία ἔμεινε στάσιμη, ἐνῶ ὁ νότος προόδευσε περισσότερο. 1 Ἡ πολιτιστική ἑνότητα μεταξύ τῶν δύο περιοχῶν χάθηκε σέ πολύ μεγάλο βαθμό καί ἄρχισε νά ὑπάρχει ἕνα αἴσθημα διαχωρισμοῦ, τό ὁποῖο ποτέ δέν σταμάτησε νά ὑπάρχει καί γιά τήν ὕπαρξη τοῦ ὁποίου δέν ἔχουν δοθεῖ ἱκανοποιητικές ἐξηγήσεις. Ὅποια καί νά ἦταν ἡ αἰτία γιά τήν διακοπή τῶν σχέσεων μεταξύ τῶν δύο περιοχῶν, στούς αἰῶνες πού ἀκολούθησαν ὁ νότος πάντα ἐθεωρεῖτο διάφορος καί πολιτιστικά ἀνώτερος ἀπό τόν «ξένο» βορρᾶ. Ἀκόμη καί ὅταν ἡ πολιτική ἀνωτερότητα τοῦ νότου τελικῶς ἔληξε, ἡ νότια Μεσοποταμία ποτέ δέν ἀποδέχθηκε θεληματικά τήν διακυβέρνηση ἀπό τούς «βαρβάρους» τοῦ βορρᾶ. Ἀπό τήν πλευρά τους, οἱ βόρειοι ἡγεμόνες ἀναγνώριζαν τό χρέος τους στόν ἀρχαῖο πολιτισμό τοῦ νότου. Πολλές σημαντικές καινοτομίες ἐμφανίστηκαν στήν νότια Μεσοποταμία κατά τήν Πρώτη Περίοδο τῆς Γραφῆς (Protoliterate). Μία τέτοια καινοτομία ἦταν ὁ «ὁ γρήγορος τροχός ἀγγειοπλαστικῆς», ὁ ὁποῖος προερχόταν ἀπό τό τέλος τῆς περιόδου Ubaid. Ὁ γρήγορος τροχός ἔφερε ἐπανάσταση στήν βιομηχανία κεραμικῶν, κάνοντάς την δυνατή νά αὐξήσει τήν παραγωγή, νά τυποποιήσει τά σχέδια καί νά χρησιμοποιήσει νέες τεχνικές σχεδιασμοῦ. Ἔτσι, δόθηκε λιγώτερη προσοχή στήν διακοσμητική ἀγγειοπλαστική. Ἡ ἐπίπεδη σφραγίδα εἶχε γίνει μέρος τῆς ζωῆς στήν Μεσοποταμία γιά πολλούς αἰῶνες, ἀλλά στήν Πρώτη Περίοδο τῆς Γραφῆς ἀντικαταστάθηκε ἀπό τήν κυλινδρική σφραγίδα. Ἐνῶ ἡ λειτουργία τῆς σφραγίδας δέν ἄλλαξε μέ αὐτήν τήν προσθήκη, ἔγινε δυνατόν τώρα μέ αὐτήν νά σχηματίσουν ἕνα συνεχές πλαίσιο. Οἱ κυλινδρικές σφραγίδες συνέχισαν νά εἶναι ἕνα οἰκεῖο μέρος τῆς καθημερινῆς ζωῆς μέχρι τίς ἡμέρες τοῦ Κύρου τοῦ Μεγάλου κατά τόν 6ο αἰ. π.χ. Kατ αὐτήν τήν περίοδο ἄρχισε νά γίνεται γενική χρήση τῶν μετάλλων καί πιθανῶς ἐφευρέθηκε τό ἅρμα. Στήν ἀρχιτεκτονική ἐμφανίστηκαν οἱ πρῶτες ἐλεύθερες κολῶνες, μία καινοτομία ἡ ὁποία ἔκανε δυνατή τήν δημιουργία μεγαλύτερων ἐσωτερικῶν χώρων. Ἐπίσης ἐμφανίστηκε ἡ γλυπτική. Ἡ γραφή εἶναι ἡ πιό σημαντική συνεισφορά τῆς Πρώτης Περιόδου τῆς Γραφῆς καί τά παλαιότερα παραδείγματα γραφῆς εἶναι ἐπάνω σέ μικρές πήλινες πλάκες εὑρε- 1. Ἡ Πρώτη Περίοδος τῆς Γραφῆς μερικές φορές διαιρεῖται στίς περιόδους Uruk καί Jemdat Nasr. 11

θεῖσες σέ ἕναν ναό. Αὐτές οἱ πλάκες φαίνεται ὅτι χρησιμοποιήθηκαν ὡς μία μορφή λογιστικῶν, γιά νά καταγράψουν ἀγαθά πού δόθηκαν στούς ἱερεῖς. Ἡ γραφή εἶναι εἰκονογραφική, δηλαδή, ἕνα βάζο παριστάνει ἕνα βάζο. Ἔχουν ἀναγνωριστεῖ περίπου 1500 διαφορετικά σύμβολα, ἀλλά οἱ εἰδικοί ἐπιστήμονες δέν ἔχουν ἀνεύρει κάποια τάξη μέ νόημα στά σύμβολα, οὔτε ὅλα τά σύμβολα συνεχίζουν σέ μεταγενέστερους χρόνους, ὅταν ἐμφανίζονται τά γραμματικά στοιχεῖα. Συνεπῶς, αὐτά τά ἀρχαιότερα κείμενα ἀκόμη δέν ἔχουν ἑρμηνευθεῖ πλήρως. 2 Παρά τό ὅτι τά σύμβολα σέ αὐτές τίς ἀρχαιότερες πήλινες πλάκες εἶναι μᾶλλον βασικά, οἱ εἰδικοί τῆς ἐπιγραφικῆς δέν πιστεύουν ὅτι ἀντιπροσωπεύουν τό ἀρχικό στάδιο γραφῆς, ἐπειδή κάποια ἦταν ἤδη ἁπλοποιημένα καί σχηματοποιημένα. Ἐπίσης, κάποια σύμβολα ἀπεικονίζουν ἄγρια θηρία, τά ὁποῖα δέν θά ἐσχετίζοντο ἄμεσα μέ ἕνα ναό. Ἑπομένως, τέτοια σύμβολα πρέπει νά παριστάνουν ἔννοιες διαφορετικές ἀπό τά σταθερά τους ἀντικείμενα καί ἡ γραφή ἦταν τοὐλάχιστον στό στάδιο τοῦ εἰκονογραφημένου γρίφου. Ποῦ πρέπει νά ἀνευρεθεῖ τότε τό πρῶτο στάδιο στήν ἱστορία τῆς γραφῆς; Οἱ περισσότεροι μελετητές ἔχουν ὑποθέσει ὅτι ἡ ἀρχαιότερη γραφή ἔγινε σέ ξύλο ἤ δέρμα πού ἔχει φθαρεῖ καί ὅτι, συνεπῶς, τά πρῶτα στάδια τῆς γραφῆς ἔχουν χαθεῖ. Ὅμως ἡ Denise Schmandt-Besserat προτείνει ὅτι μικρά πήλινα ἀντικείμενα εὑρεθέντα ἀπό τούς Νεολιθικούς χρόνους εἶναι «ἀποδείξεις» (πληρωμῆς ἤ ἀνταλλαγῆς ἀγαθῶν) καί ὅτι κάποια ἀπό τά σχήματά τους μπορεῖ νά θεωρηθοῦν ὡς τά ἀρχαιότερα γραπτά σύμβολα. Ἐν συντόμω, ἡ θεωρία της εἶναι ὅτι σημαντικές ἀλλαγές στόν τρόπο ζωῆς κατά τήν Πρώτη Περίοδο τῆς Γραφῆς ἔκαναν ἀναγκαία τήν καταγραφή ἀγαθῶν. Καθώς ἐμφανίζονταν οἱ πόλεις καί αὐξανόταν ὁ πληθυσμός, ἡ μαζική παραγωγή καί ἄλλες δυσκολίες ἔκαναν δυσχερές τό σύστημα τῶν ἀποδείξεων. Πολλά νέα σχήματα ἀποδείξεων ἐμφανίστηκαν ὡς ἀπάντηση σέ αὐτήν τήν δυσχέρεια καί ἦλθαν σέ χρήση πήλινοι φάκελοι πού περιεῖχαν ἀποδείξεις. Οἱ περισσότεροι ἀπό τούς φακέλους φέρουν δύο διαφορετικά ἀποτυπώματα ἀπό κυλινδρικές σφραγίδες, δείχνοντας ὅτι ἐχρησιμοποιοῦντο γιά νά μεταφέρουν ἀποδείξεις. Στήν ἀρχή, ἡ ἐπιφάνεια τῶν φακέλων ἐσημειώνετο μέ τήν εἰκόνα τῶν περιεχομένων ἀντικειμένων-ἀποδείξεων. Ἔπειτα, τά ἀντιπροσωπευτικά σύμβολα στήν ἐπιφάνεια τῶν φακέλων θεωρήθηκαν ἀρκετά καί οἱ ἀρχικές ἀποδείξεις-ἀντικείμενα ἀποσύρθηκαν σταδιακῶς, χάρις στίς 2. Ἡ κλασσική εἰσαγωγή στήν ἐξέλιξη τῆς γραφῆς θεωρεῖται τοῦ Gelb Ι. J., A Study of Writing, Chicago: University of Chicago Press, 1969 βλ. καί Walker C. B. F., Reading the Past: Cuneiform, Berkeley: University of California Press, 1987 καί Marcus D., A Manual of Akkadian, Lanham: University Press of America, 1978. 12

γραφεῖσες τώρα μέ σχήματα ἀναφορές.3 Τρεῖς γλωσσικές ὁμάδες μποροῦν νά ἀναγνωριστοῦν στήν ἀρχαία Μεσοποταμία: οἱ Σουμέριοι, οἱ Σημῖτες καί μία «συγκεχυμένη μειοψηφία». Αὐτές οἱ ὁμάδες διαφέρουν μόνο στήν γλώσσα, ὄχι στόν ὑλικό πολιτισμό ἤ στήν φυσιογνωμία. Ἀπό τίς τρεῖς, οἱ Σουμέριοι κυριάρχησαν καί γενικῶς σέ αὐτούς ἀποδίδεται ἡ μεγάλη πρόοδος πού ἔγινε κατά τήν διάρκεια τῆς Πρώτης Περιόδου τῆς Γραφῆς. Ὁρισμένοι μελετητές ἐπιμένουν ὅτι οἱ Σουμέριοι μετανάστευσαν στήν Μεσοποταμία, ἀλλά οἱ περισσότεροι ἀπορρίπτουν αὐτήν τήν θεωρία, διότι δέν εἶναι εὐδιάκριτη κάποια διακοπή μέ τό παρελθόν. Γιά παράδειγμα, οἱ ναοί ἔμειναν βασικά ἀναλλοίωτοι κατά τό σχέδιο καί τήν διακόσμηση. Ἐν τούτοις, οἱ βάσεις τους ἐγίνοντο ὑψηλότερες, μετακινούμενες πρός τόν κλιμακωτό πύργο ἤ «ζιγγουράτ», τό ὁποῖο ἔμεινε χαρακτηριστικό τῆς Μεσοποταμιακῆς λατρείας γιά σχεδόν 3000 χρόνια. Δείγματα εἰκονογραφικῆς γραφῆς ἀπό τήν Πρώτη Περίοδο τῆς Γραφῆς τῆς Μεσοποταμίας. 3. Schmandt-Besserat D., An Archaic Recording System and the Origin of Writing, SyroMesopotamian Studies 1/2, 31-70, 1977 ἀλλά βλ. Lieberman S. J., Of Clay Pebbles, Hollow Clay Balls, and Writing: A Sumerian View, American Journal of Archaeology 84, 339-58, 1980, 339. 13