Oπ ø πko- ªO ƒ ºπ à ƒ ƒπ π π À à ø Oªø OÀ À À ÀªµOÀ À π ƒ OÀ... 1995-2002. π ÃO π ª

Oπ ø πko- ªO ƒ ºπ à ƒ ƒπ π π À à ø Oªø OÀ À À ÀªµOÀ À π ƒ OÀ.... 1995-2002 π ÃO π ª

Oπ ø πko- ªO ƒ ºπ à ƒ ƒπ π π À à ø Oªø OÀ À À ÀªµOÀ À π ƒ OÀ.... 1995-2002 π ÃO π ª EK O H: KE.Θ.E.A. (ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΑΤΟΜΩΝ) E I THMONIKO Y EY YNO : Xαράλαµπος Πουλόπουλος, PhD, ιευθυντής KE.Θ.E.A. YNTONI MO : Γεράσιµος Παπαναστασάτος, κοινωνιολόγος - εγκληµατολόγος, Υπεύθυνος Τοµέα Έρευνας KE.Θ.E.Α. Y O H KAI IAXEIPI H E OMENøN: Tµήµατα Έρευνας - Tεκµηρίωσης των θεραπευτικών προγραµµάτων του KE.Θ.E.A.: ΣTPOΦH : Σπυριδούλα Zώτου, MSc, ψυχολόγος, Μαρία Κοπακάκη, ψυχολόγος IΘAKH : Φωτεινή Oικονοµίδου, DEA, κοινωνιολόγος, Σοφία Καζαντζίδου, MSc, ψυχολόγος ΠAPEMBAΣH : Eλένη Mπάρδη, σύµβουλος τοξικοεξάρτησης EΞO OΣ : Eυαγγελία Nταφούλη, κοινωνιολόγος IABAΣH : Mερόπη Πεντεδέκα, ψυχολόγος APIA NH : Mαριάνθη Tαµιωλάκη, ψυχολόγος KENTPO ΠOΛΛAΠΛHΣ ΠAPEMBAΣHΣ EΞEΛIΞIΣ : Πέτρος Τρίαντος, MSc, κοινωνικός ανθρωπολόγος NOΣTOΣ : Mαρία Xριστοπούλου, πολιτικός επιστήµονας ΠΛEYΣH : Xρυσούλα Zερβού, ψυχολόγος MONA A EΦHBΩN ΘEΣΣAΛONIKHΣ : Γεωργία Μαυρογιαννίδου, ανθρωπογεωγράφος ƒ π Oª ø, π π À, À ƒ º : Tοµέας Έρευνας KE.Θ.E.A.: Γεράσιµος Παπαναστασάτος, κοινωνιολόγος - εγκληµατολόγος Μαρία Ζαµπέλη, MA, κοινωνιολόγος Eριάννα Nταλιάνη, MSc, στατιστικός Eιρήνη Kαµπριάνη, MSc, κοινωνική ανθρωπολόγος E IME EIA KEIMENøN KAI EK O H : Tµήµα Eνηµέρωσης KE.Θ.E.A.: Mαρίνα ασκαλοπούλου XE IA MO & APA ø H ENTY OY: ΣXHMA & XPΩMA - παραγωγική µονάδα του KE.Θ.E.A. Copyright: KE.Θ.E.A. 2003 - Σορβόλου 24, 116 36 Aθήνα Eπιτρέπεται η χρησιµοποίηση και η δηµοσίευση στοιχείων από το παρόν έντυπο µε την προϋπόθεση αναφοράς της πηγής τους.

appleâúèâ fiìâó 3 EPIEXOMENA PO O O...5 A1. H TAYTOTHTA TH EPEYNA...7 Σκοπός...7 Xρόνος ιεξαγωγής της Έρευνας...7 Πληθυσµός...7 Eρευνητικά Eργαλεία...8 Συλλογή και Eπεξεργασία των εδοµένων...8 Προστασία εδοµένων Προσωπικού Xαρακτήρα...8 A2. IAXPONIKH ME ETH: XPH IMOTHTA, OPIA KAI EPIOPI MOI...9 Πλεονεκτήµατα...9 υνατότητες Aξιοποίησης...9 Όρια και Περιορισµοί...9 B. A OTE E MATA...11 Φύλο...11 Hλικία...12 Πηγή Παραποµπής...13 Συνθήκες ιαβίωσης...14 Yπηκοότητα και Περιοχή Kατοικίας...15 Mορφωτικό Eπίπεδο και Eπαγγελµατική Kατάσταση...16 Kύρια Oυσία Kατάχρησης...17 Παράλληλη Xρήση Oυσιών...22 Συµπεριφορά Yψηλού Kινδύνου...24 Έναρξη της Xρήσης...27. YM EPA MATA...29 Συµπεριφορά και Πρότυπα Xρήσης...29 H Eξαρτηµένη Γυναίκα...30 O Έφηβος Xρήστης...31 O Pόλος της Oικογένειας στην Eξάρτηση...31 BIB IO PAºIA...34

appleúfiïôáô 5 PO O O Η έκδοση αυτή παρουσιάζει τη διαχρονική µελέτη για τα χαρακτηριστικά των ατόµων που απευθύνθηκαν στα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. στη διάρκεια των ετών από το 1995 έως και το 2002. Η µελέτη βασίζεται στα στοιχεία που το ΚΕ.Θ.Ε.Α. συλλέγει, επεξεργάζεται και δηµοσιεύει κάθε χρόνο στην έκθεση µε τίτλο «Κοινωνικο-δηµογραφικά χαρακτηριστικά και συνθήκες χρήσης των ατόµων που απευθύνθηκαν στα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α.». Oι ετήσιες µελέτες εστιάζουν στα δεδοµένα που αφορούν ένα συγκεκριµένο έτος, ενώ η παρούσα διαχρονική µελέτη επιχειρεί τη συγκριτική παρουσίαση των δεδοµένων για τα τελευταία οκτώ χρόνια. Σκοπός της παρουσίασης και της ανάλυσης των στοιχείων είναι η σκιαγράφηση των διαχρονικών τάσεων και µεταβολών στα χαρακτηριστικά των χρηστών και στις συνθήκες χρήσης. Eυρύτερος σκοπός είναι η ανάλυση των διαστάσεων του φαινοµένου της εξάρτησης από ουσίες σε βάθος χρόνου. Η γνώση αυτή αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ανταπόκριση των υπηρεσιών στο αίτηµα των χρηστών για βοήθεια και την αποτελεσµατική αντιµετώπιση του προβλήµατος. Η παρουσίαση που ακολουθεί χωρίζεται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα γίνεται περιγραφή της ταυτότητας της έρευνας και της µεθοδολογικής προσέγγισης που ακολουθήθηκε. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα της έρευνας, µέσα από τη συγκριτική ανάλυση των εξεταζόµενων µεταβλητών ανά έτος και µε έµφαση στις τάσεις και στις µεταβολές που παρατηρούνται στα χαρακτηριστικά και στη συµπεριφορά των ατόµων σχετικά µε τη χρήση και την κατάχρηση ουσιών.

Ë Ù ÙfiÙËÙ ÙË ÚÂ Ó 7 1. À O ƒ À ÎÔapplefi Η παρούσα έρευνα µελετά τα κοινωνικο-δηµογραφικά χαρακτηριστικά και τη συµπεριφορά στη χρήση ουσιών των ατόµων που απευθύνθηκαν στα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. στη διάρκεια οκτώ ετών, από το 1995 έως και το 2002. Στόχος της µελέτης είναι: α) η καταγραφή και η παρακολούθηση του αριθµού και των χαρακτηριστικών των ατόµων που ζητούν θεραπεία, β) η συγκριτική ανάλυση των δεδοµένων ανά έτος, µε έµφαση τόσο στις µεταβολές που παρατηρούνται στις εξεταζόµενες µεταβλητές όσο και στις συσχετίσεις που αναπτύσσονται στη διάρκεια των ετών και γ) η βελτίωση των παρεχόµενων υπηρεσιών, µε γνώ- µονα την καλύτερη ανταπόκριση στα χαρακτηριστικά και στις ανάγκες των ατόµων. ÃÚfiÓÔ ÈÂÍ ÁˆÁ ÙË ŒÚÂ Ó Η έρευνα για την εκτίµηση των προβληµάτων και των αναγκών για θεραπεία διεξάγεται συστηµατικά σε όλη τη διάρκεια του έτους, σε όλα τα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. Η παρούσα µελέτη περιλαµβάνει τα δεδοµένα που συγκεντρώθηκαν την περίοδο από 1 Ιανουαρίου 1995 µέχρι και 31 εκεµβρίου 2002. ÏËı ÛÌfi O πληθυσµός της έρευνας περιλαµβάνει το σύνολο των ατόµων που απευθύνθηκαν στα δεκατέσσερα (14) συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. από το 1995 έως και το 2002. Τα συµβουλευτικά κέντρα βρίσκονται στις περιοχές της Αθήνας, του Πειραιά, του Βόλου, της Λάρισας, της Θεσσαλονίκης, του Ηράκλειου Κρήτης, της Kαβάλας και της Aλεξανδρούπολης. Xάρτης γεωγραφικής κατανοµής των κέντρων όπου συλλέγονται τα στοιχεία. IABAΣH Συµβουλευτικό Kέντρο Aθήνας (Πλ. Aµερικής) IΘAKH Συµβουλευτικό Kέντρο Eνηλίκων Θεσσαλονίκης Συµβουλευτικό Kέντρο Eφήβων Θεσσαλονίκης Συµβουλευτικό Kέντρο Kαβάλας Συµβουλευτικό Kέντρο Aλεξανδρούπολης ΠAPEMBAΣH Συµβουλευτικό Kέντρο Aθήνας (Eξάρχεια) ΠΛEYΣH Συµβουλευτικό Kέντρο Eφήβων Aθήνας (Άγιος Παντελεήµονας Aχαρνών) EΞO OΣ Συµβουλευτικό Kέντρο Λάρισας Συµβουλευτικό Kέντρο Bόλου ΣTPOΦH Συµβουλευτικό Kέντρο Eφήβων Aθήνας (Άγιος Παντελεήµονας Aχαρνών) Συµβουλευτικό Kέντρο στα ικαστήρια Aνηλίκων Aθηνών NOΣTOΣ Συµβουλευτικό Kέντρο Πειραιά Kέντρο Πολλαπλής Παρέµβασης EΞEΛIΞIΣ Συµβουλευτικό Kέντρο Aθήνας (Eξάρχεια) APIA NH Συµβουλευτικό Kέντρο Hρακλείου

8 Ë Ù ÙfiÙËÙ ÙË ÚÂ Ó Τα εργαλεία που χρησιµοποιήθηκαν στην έρευνα επιτρέπουν τη σύγκριση των στοιχειών µε δεδοµένα από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. ÚÂ ÓËÙÈÎ ÚÁ ÏÂ Για τη συλλογή των στοιχείων χρησιµοποιήθηκε το ερωτηµατολόγιο «είκτης εκτίµησης προβληµάτων και αναγκών θεραπείας». Το συγκεκριµένο εργαλείο αποτελεί ανάπτυξη του ερωτηµατολογίου «είκτης αίτησης θεραπευτικής βοήθειας σε χρήστες ναρκωτικών» (Treatment Demand Indicator), που έχει σχεδιαστεί από την οµάδα Pompidou του Συµβουλίου της Ευρώπης και προτείνεται από το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα Ναρκωτικά και τις Εξαρτήσεις (Ε.M.C.D.D.A.). Το ερωτηµατολόγιο είναι δοµηµένο και συµπληρώνεται από εκπαιδευµένο µέλος του προσωπικού, κατά τη διάρκεια ατοµικής συνέντευξης µε τα άτοµα που προσέρχονται στα συµβουλευτικά κέντρα. Η συµµετοχή των ατόµων στη συνέντευξη είναι προαιρετική, και τα στοιχεία που συλλέγονται παραµένουν απόρρητα και εµπιστευτικά. Το ερωτηµατολόγιο αποτελεί τόσο ερευνητικό όσο και διαγνωστικό εργαλείο, στο βαθµό που συγκεντρώνει βασικές πληροφορίες για διάφορες όψεις της κατάστασης του ατόµου. Συγκεκριµένα, οι εξεταζόµενες ενότητες περιλαµβάνουν: λεπτοµέρειες επαφής για θεραπεία, κοινωνικο-δηµογραφικές πληροφορίες, χρήση ουσιών, συµπεριφορά υψηλού κινδύνου, οικογενειακό ιστορικό, πληροφορίες σχετικά µε την υγεία (σωµατική και ψυχική), εµπλοκή µε το νόµο, στρατιωτική θητεία, αξιολόγηση της συνέντευξης. ÏÏÔÁ Î È appleâíâúá Û ÙˆÓ Â ÔÌ ÓˆÓ Τα δεδοµένα συγκεντρώνονται από τον Τοµέα Έρευνας του ΚΕ.Θ.Ε.Α., που τα επεξεργάζεται και τα αναλύει στο τέλος κάθε έτους σε συνεργασία µε τα περιφερειακά τµήµατα έρευνας των θεραπευτικών προγραµµάτων. Τα τµήµατα αυτά είναι υπεύθυνα για την πραγµατοποίηση των συνεντεύξεων και την καταχώρηση των στοιχείων. Η επεξεργασία περιλαµβάνει ποιοτικό έλεγχο και αποκλείει τις διπλές εγγραφές µέσα στο ίδιο έτος. Πιο συγκεκριµένα, αν ένα άτοµο απευθυνθεί περισσότερες από µία φορές, µέσα στο ίδιο έτος, στο ίδιο ή σε περισσότερα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α., θα περιληφθεί µία µόνο φορά στη βάση δεδοµένων. Για την επεξεργασία και ανάλυση των στοιχείων χρησιµοποιείται το λογισµικό SPSS (Statistical Package for Social Sciences). Όταν ολοκληρωθεί η µελέτη, ανακοινώνεται στους εκπροσώπους του Τύπου για την ενηµέρωση του κοινού και αποστέλλεται στους ενδιαφερόµενους φορείς και στους επαγγελµατίες του χώρου. ÚÔÛÙ Û Â ÔÌ ÓˆÓ ÚÔÛˆappleÈÎÔ Ã Ú ÎÙ Ú Η προστασία των δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα αποτελεί για το ΚΕ.Θ.Ε.Α. βασική προτεραιότητα κατά τη συλλογή και την επεξεργασία των στοιχείων. Για τη διασφάλιση της εµπιστευτικότητας και του απορρήτου, η παροχή προσωπικών πληροφοριών έχει προαιρετικό χαρακτήρα, η χρήση τους γίνεται µε αποκλειστικό κριτήριο την ωφέλεια που απορρέει για το άτοµο και την ερευνητική διαδικασία, ενώ ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στην ύπαρξη ασφαλών συνθηκών φύλαξης των αρχείων. Το ΚΕ.Θ.Ε.Α. ακολουθεί σχετικό κώδικα δεοντολογίας, βάσει του οποίου ενηµερώνει κατ αρχάς τους ίδιους τους ερωτηθέντες για τη σκοπιµότητα συλλογής και επεξεργασίας των

È ÚÔÓÈÎ ÌÂÏ ÙË: ÚËÛÈÌfiÙËÙ, fiúè Î È appleâúèôúèûìô 9 στοιχείων που παρέχουν. O κώδικας καθορίζει επίσης τις δυνατότητες και τις διαδικασίες συλλογής, τήρησης και αξιοποίησης των στοιχείων. Το ΚΕ.Θ.Ε.Α. έχει ενηµερώσει σχετικά την Αρχή Προστασίας εδοµένων Προσωπικού Χαρακτήρα, η οποία, σύµφωνα µε το Νόµο 2472/1997, είναι το αρµόδιο όργανο για την πολιτική ασφάλειας και προστασίας δεδοµένων στη χώρα µας. 2. π ÃO π ª : Ã πªo, Oƒπ KAI ƒπoƒπ ªOπ Η µεθοδολογία συλλογής και ανάλυσης των δεδοµένων της παρούσας µελέτης παρουσιάζει τα πλεονεκτήµατα και τους περιορισµούς που χαρακτηρίζουν την έρευνα κοινωνικών φαινοµένων, προβληµάτων και συµπεριφορών σε µεγάλο βάθος χρόνου (Baker 1999). ÏÂÔÓÂÎÙ Ì Ù H διαχρονική έρευνα είναι ιδιαίτερα χρήσιµη για την ανάλυση των χαρακτηριστικών των χρηστών και για τη µελέτη της κοινωνικής επιδηµιολογίας των ναρκωτικών σε σχέση µε τις υπηρεσίες απεξάρτησης. Ειδικότερα, οι πληροφορίες που παρέχονται µέσα από αυτή τη µελέτη συµβάλλουν: στον εντοπισµό των βασικών χαρακτηριστικών του πληθυσµού και στη µελέτη των αναγκών των χρηστών για θεραπεία, στην εξέταση των τάσεων που εµφανίζονται σε διάρκεια χρόνου και των ενδεχόµενων συσχετισµών µεταξύ µεταβλητών που διαµορφώνουν ή επηρεάζουν αυτές τις τάσεις, στην παρακολούθηση των αλλαγών στα πρότυπα και στις συνθήκες χρήσης σε σχέση µε ευρύτερες κοινωνικο-πολιτισµικές ανακατατάξεις και εξελίξεις στο πεδίο της τοξικοεξάρτησης, στην εκτίµηση του βαθµού αντιστοίχισης των χαρακτηριστικών και των αναγκών των χρηστών µε τη µορφή και το περιεχόµενο των παρεχόµενων υπηρεσιών, στον έλεγχο δεικτών έµµεσης αξιολόγησης και στην αναπροσαρµογή των υπηρεσιών µε γνώµονα την ενίσχυση της αποτελεσµατικότητάς τους. Ó ÙfiÙËÙ AÍÈÔappleÔ ËÛË H πραγµατοποίηση διαχρονικών µελετών που σκιαγραφούν το προφίλ των χρηστών, τις συνθήκες της εξάρτησης και την κινητικότητα των ατόµων µέσα στο δίκτυο των παρεχό- µενων υπηρεσιών συµβάλλει στην καλύτερη κατανόηση του φαινοµένου της τοξικοεξάρτησης στη χώρα µας και µπορεί να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο του εθνικού σχεδιασµού. Ειδικότερα, η δηµοσίευση τέτοιου τύπου µελετών δίνει τη δυνατότητα: σύγκρισης των πληθυσµών που απευθύνονται στις διαφορετικές δοµές που λειτουργούν στη χώρα, ανίχνευσης ευρύτερων τάσεων και εξαγωγής συµπερασµάτων για το σύνολο των χρηστών που αναζητούν θεραπεία, αποτύπωσης της δυναµικής της τοξικοεξάρτησης σε σχέση µε τη στρατηγική αντιµετώπισης του προβλήµατος, τεκµηρίωσης της στρατηγικής δράσης του παρελθόντος και πρόβλεψης µελλοντικών τάσεων και εξελίξεων. Τα αποτελέσµατα της έρευνας µπορούν να χρησιµοποιηθούν για τη βελτίωση των υπηρεσιών και για τη χάραξη πολιτικής και στρατηγικής για τα ναρκωτικά. ŸÚÈ Î È ÂÚÈÔÚÈÛÌÔ Η µεθοδολογική προσέγγιση που υιοθετήθηκε για τη συλλογή, επεξεργασία και ανάλυση των στοιχείων αποτελεί σταθερή διαδικασία εφαρµογής, η οποία έχει ακολουθηθεί σε

10 È ÚÔÓÈÎ ÌÂÏ ÙË: ÚËÛÈÌfiÙËÙ, fiúè Î È appleâúèôúèûìô Η έρευνα επιδιώκει να καταγράψει τις αλλαγές στα χαρακτηριστικά και στις ανάγκες των ατόµων στο πέρασµα των ετών. προηγούµενες συγκριτικές µελέτες. Η προσέγγιση αυτή έχει διαπιστωθεί ότι συµβάλλει στην καλύτερη αξιοποίηση των δεδοµένων και στην εξαγωγή συµπερασµάτων (KE.Θ.E.A. 2000, 2002). Χρειάζεται, ωστόσο, να αναφερθούν ορισµένες µεθοδολογικές επιλογές και παράµετροι που διέπουν τη διαδικασία της έρευνας, της ανάλυσης και της ερµηνείας των ευρηµάτων. Tα ευρήµατα της µελέτης βασίζονται στην ανάλυση ανά έτος των ερωτηµατολογίων που αντιστοιχούν στα άτοµα τα οποία προσήλθαν στα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. και δέχτηκαν να συµµετάσχουν σε συνέντευξη. Αυτό σηµαίνει ότι, αν και έχει γίνει ποιοτικός έλεγχος για τον αποκλεισµό διπλών εγγραφών στο ίδιο έτος, ενδέχεται κάποια άτοµα να περιλαµβάνονται σε δύο ή και περισσότερα διαφορετικά έτη. Η µεθοδολογική αυτή επιλογή σχετίζεται µε το πλαίσιο της παρούσας µελέτης, η οποία δεν στοχεύει στην αποτύπωση του προφίλ του χρήστη συνολικά, αλλά στην παρακολούθηση των αλλαγών στα χαρακτηριστικά και στις ανάγκες των ατόµων σε σχέση µε τις συνθήκες επαφής µε τις υπηρεσίες απεξάρτησης στο πέρασµα των ετών. O πληθυσµός που συµµετέχει στη µελέτη δεν είναι σταθερός, αλλά µεταβάλλεται µεταξύ των ετών, τόσο σε αριθµό όσο και σε σύνθεση. Ως προς αυτό χρειάζεται να τονιστούν δύο σηµεία: Από τη µία πλευρά, οι διαφορετικές τιµές των µεταβλητών ανά έτος και οι διακυµάνσεις που παρατηρούνται επηρεάζονται από το µέγεθος του δείγµατος, γεγονός που οριοθετεί την αναλυτική και ερµηνευτική δυνατότητα της συγκριτικής οπτικής. Παρά τη διαφορά στο µέγεθος του δείγµατος της έρευνας ανά έτος, ο αριθµός των γυναικών παραµένει σηµαντικά µικρότερος από τον αριθµό των αντρών για όλη την εξεταζόµενη περίοδο. Η µικρή εκπροσώπηση των γυναικών στο δείγµα της ανάλυσης συντελεί στο να εµφανίζονται πιο ασταθείς στο χρόνο οι καµπύλες που απεικονίζουν τη συµπεριφορά των γυναικών, καθώς οι ακραίες τιµές ενδέχεται να επηρεάζουν τα ποσοστά και τους δείκτες που υπολογίζονται και παρουσιάζονται στα διαγράµµατα. Από την άλλη πλευρά, η εικόνα που διαµορφώνεται για τον πληθυσµό των χρηστών διαχρονικά αποτυπώνει και τις αλλαγές στις παρεχόµενες υπηρεσίες, καθώς και στην ανάπτυξη νέων δοµών. H δηµιουργία νέων υπηρεσιών για εφήβους, για παράδειγµα, επηρεάζει την ηλικιακή κατανοµή του πληθυσµού που συµµετέχει στην έρευνα, ώστε να εµφανίζεται αυξηµένο το ποσοστό των ατόµων ηλικίας µέχρι 19 ετών και να ενισχύονται τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν αυτή την οµάδα και τη συµπεριφορά της ως προς τη χρήση. Τα αποτελέσµατα και οι γραφικές απεικονίσεις που παρουσιάζονται στη συνέχεια δεν εξαντλούν το εύρος των αναλύσεων και των ευρηµάτων της µελέτης, αλλά επιλέχθηκαν µε κριτήρια: α) τη σαφήνεια των διαχρονικών τάσεων που διαµορφώνονται και την αποφυγή της πολυπλοκότητας των πληροφοριών, που θα καθιστούσε τα αποτελέσµατα δυσνόητα, β) την ερευνητική και κλινική σηµαντικότητα, σε σχέση µε τους σκοπούς της µελέτης και τα κεντρικά ζητήµατα στο πεδίο της τοξικοεξάρτησης και γ) τη συγκρισιµότητα των στοιχείων ανά έτος αλλά και σε σχέση µε τα ευρήµατα προηγούµενων µελετών (ΚΕ.Θ.Ε.Α. 2000, 2002). Ενδεικτικά, υπάρχουν ορισµένες µεταβλητές που έχουν προστεθεί (ή επαναδιαµορφωθεί) στο ερωτηµατολόγιο, όπως δίνεται από το 2000 και µετά, µε στόχο την καλύτερη τεκµηρίωση όψεων της κατάστασης των χρηστών και την ενίσχυση του συστήµατος πληροφοριών. Oι αναλύσεις αυτών των στοιχείων δεν παρουσιάζονται στα ευρήµατα (καθώς δεν εξυπηρετούν τη συγκριτική ανάλυση της οκταετίας), παρά µόνο σε περιπτώσεις που συµπληρώνουν την εικόνα την οποία εµφανίζουν οι διαχρονικές τάσεις. Τέλος, παρόλο που η συγκεκριµένη µελέτη εστιάζει στον πληθυσµό που απευθύνεται στα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α., αναγνωρίζεται ότι κάθε προσέγγιση του φαινοµένου της χρήσης ουσιών χρειάζεται να λαµβάνει υπόψη την κατάσταση των ναρκωτικών και τις συνθήκες στο πεδίο της τοξικοεξάρτησης. Kαθώς οι τοπικές ιδιαιτερότητες και οι διε-

appleôùâï ÛÌ Ù 11 θνείς εξελίξεις δηµιουργούν ένα πλέγµα παραγόντων σε σχέση µε την εξάρτηση και την απεξάρτηση από τις ουσίες και επηρεάζουν τη δυναµική τους, η εµπειρία διαφορετικών χωρών µπορεί να προσφέρει στη συγκριτική εκτίµηση του προβλήµατος και να συµβάλει στην πρόβλεψη µελλοντικών διαστάσεων της κατάστασης στη χώρα µας. Έτσι, όπου είναι εφικτό, γίνεται αναφορά σε δεδοµένα από άλλες θεραπευτικές δοµές και σε στοιχεία ή τάσεις για την κοινωνική επιδηµιολογία των ναρκωτικών, τις συνθήκες και τα πρότυπα χρήσης σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. ιατυπώνονται επίσης και οι σχετικές συγκρίσεις. µ. O ª Τα δεδοµένα των ετών 1995-2002 εµφανίζουν σταθερή αύξηση στον αριθµό των ατόµων που συµµετέχουν στην έρευνα και ζητούν θεραπεία. Aπό το 2000, ωστόσο, παρατηρείται µείωση του αριθµού των χρηστών που απογράφονται στην έρευνα. Αριθµός ατόµων 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 988 1.471 1.599 1.632 1.759 1.896 1.848 1.392 ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Άτοµα που συµµετείχαν στις έρευνες των οκτώ τελευταίων χρόνων.* º ÏÔ Στη διάρκεια της οκταετίας 1995-2002, η αναλογία των φύλων στον πληθυσµό των ατό- µων που προσέγγισαν τα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. είναι περίπου 8 άντρες προς 2 γυναίκες και παρουσιάζεται σταθερή σε όλα τα έτη. Το 1995 οι άντρες αντιπροσωπεύουν το 84,8% των ατόµων που συµµετείχαν στην έρευνα και οι γυναίκες το 15,2%. Το 2002 το 83,4% του δείγµατος είναι άντρες και το 16,6% γυναίκες. Στις περισσότερες χώρες οι χρήστες οπιοειδών είναι κυρίως άνδρες. Στην έρευνα η αναλογία των φύλων είναι περίπου 8 άνδρες προς 2 γυναίκες. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Aνδρας 84,8% 85,8% 86,3% 85,5% 85,5% 84,9% 85,4% 83,4% Γυναίκα 15,2% 14,2% 13,7% 14,5% 14,5% 15,1% 14,6% 16,6% ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Κατανοµή των συµµετεχόντων κατά φύλο. Το γεγονός ότι στη χώρα µας η ηρωίνη αποτελεί την επικρατέστερη κύρια ουσία κατάχρησης δικαιολογεί την υποεκπροσώπηση των γυναικών στον πληθυσµό των χρηστών και την αριθµητική υπεροχή των αντρών, στοιχείο που χαρακτηρίζει παγκοσµίως τον πληθυσµό που κάνει χρήση ηρωίνης και οπιοειδών. Η ίδια αναλογία στην κατανοµή κατά φύλο εµφανίζεται και στον πληθυσµό των χρηστών που έκαναν αίτηση για θεραπεία το έτος 2001, στο σύνολο σχεδόν των θεραπευτικών δοµών που λειτουργούν στην Ελλάδα, όπου το 84,6% είναι άντρες και το 15,2% γυναίκες (ΕΚΤΕΠΝ 2002). Αντίθετα, µεγαλύτερη εκπροσώπηση των γυναικών παρατηρείται στον πληθυσµό των εφή- * Eνδεχόµενες µικρές διαφορές στον αριθµό των ατόµων, σε σχέση µε προηγούµενες δηµοσιεύσεις, οφείλονται σε µεταγενέστερη επεξεργασία των αρχείων.

12 appleôùâï ÛÌ Ù βων, αν και η αναλογία των φύλων σε αυτή την οµάδα εµφανίζει µεγαλύτερες διακυµάνσεις ανά έτος, σε σύγκριση µε τον πληθυσµό των ενηλίκων. Έτσι, το 1995 το 66% των ατόµων ηλικίας µέχρι 19 ετών ήταν άντρες και το 34% γυναίκες. Αντίστοιχα για το 2002 το 74,5% ήταν άντρες και το 25,5% γυναίκες. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Mέχρι 19 ετών Aνδρας Γυναίκα 66,0% 34,0% 67,8% 32,2% 79,9% 20,1% 77,0% 23,0% 78,4% 21,6% 77,1% 22,9% 79,1% 20,9% 74,5% 25,5% 20-29 ετών Aνδρας Γυναίκα 86,6% 13,4% 84,8% 15,2% 84,8% 15,2% 86,3% 13,7% 85,7% 14,3% 85,9% 14,1% 85,3% 14,7% 83,8% 16,2% 30 ετών ή µεγαλύτεροι Aνδρας Γυναίκα 87,8% 12,2% 94,2% 5,8% 92,1% 7,9% 89,6% 10,4% 90,9% 9,1% 89,5% 10,5% 91,6% 8,4% 90,0% 10,0% ΠΙΝΑΚΑΣ 3: Κατανοµή των συµµετεχόντων κατά φύλο και ηλικιακή οµάδα. Τα τελευταία χρόνια µειώνεται η ηλικία όσων προσέρχονται στα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. ÏÈÎ Η εξέταση της ηλικίας των ατόµων που συµµετέχουν στη µελέτη φανερώνει σαφή µεταβολή στην ηλικιακή σύνθεση του πληθυσµού των χρηστών που έκαναν αίτηση για θεραπεία στη διάρκεια των οκτώ ετών. Η µέση ηλικία των ατόµων ήταν 26,7 έτη το 1995 και µειώνεται ανά έτος, για να φτάσει στα 24,7 έτη το 2002, συνιστώντας συστηµατική τάση που χαρακτηρίζει όλη την περίοδο (ΚΕ.Θ.Ε.Α. 2000). Mέση ηλικία 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 26,67 27,12 26,62 26,21 25,33 24,47 24,45 24,69 ΠΙΝΑΚΑΣ 4: Μέση ηλικία κατά την αίτηση για θεραπεία κατ έτος. Ειδικότερα, ενώ στην αρχή της εξεταζόµενης περιόδου η πλειονότητα των ατόµων ανήκει σε υψηλότερο ποσοστό στην ηλικιακή οµάδα των 25-29 ετών, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται µεγαλύτερη προσέλευση ατόµων νεαρότερης ηλικίας. Έτσι, η επικρατέστερη ηλικιακή κατηγορία των χρηστών που προσεγγίζουν τα συµβουλευτικά κέντρα είναι µεταξύ 20 και 24 ετών (43,2% το 2002). Το ποσοστό των ατόµων αυτής της ηλικιακής οµάδας σχεδόν διπλασιάζεται το 2002 σε σχέση µε την αντίστοιχη τιµή του 1995 (24,2%). 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Mέχρι 19 ετών 10,4% 12,3% 18,7% 20,4% 21,5% 20,3% 17,4% 16,9% 20-24 ετών 24,2% 20,5% 19,1% 24,7% 31,2% 41,7% 44,6% 43,2% 25-29 ετών 37,9% 34,2% 28,9% 22,9% 20,9% 17,8% 19,4% 20,5% 30 ετών και άνω 27,5% 33,0% 33,3% 32,0% 26,4% 20,1% 18,7% 19,4% ΠΙΝΑΚΑΣ 5: Κατανοµή συχνότητας των ηλικιακών οµάδων κατ έτος. Όσον αφορά την ηλικιακή κατανοµή κατά φύλο, παρατηρούµε ότι οι γυναίκες απευθύνονται στα συµβουλευτικά κέντρα σε νεαρότερη ηλικία από τους άνδρες, τάση η οποία παρα-

appleôùâï ÛÌ Ù 13 µένει σταθερή κατά την εξεταζόµενη περίοδο. Η διαφορά στη µέση ηλικία αντρών και γυναικών είναι περίπου δυόµισι έτη, µε ελαφρά µείωση τα τελευταία χρόνια. Έτσι, το 2002 η µέση ηλικία των γυναικών που έκαναν αίτηση για θεραπεία ήταν 22,8 έτη και των αντρών 25,1 έτη. ËÁ Ú appleôìapple Το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον και η προσωπική απόφαση αποτελούν τους κύριους παράγοντες που κινητοποιούν τα άτοµα να έρθουν σε επαφή µε τις υπηρεσίες απεξάρτησης. Συγκεκριµένα, για όλα τα έτη από το 1995 έως και το 2002 η οικογένεια εµφανίζεται να κατέχει κυρίαρχο ρόλο στην παραποµπή των µελών της στη θεραπεία. Φαίνεται επίσης να ενισχύεται και ο αριθµός των χρηστών που απευθύνονται στα συµβουλευτικά κέντρα µε προσωπική τους απόφαση. Ενδεικτικά, για το έτος 2002 από το σύνολο των ατόµων που συµµετέχουν στην έρευνα το 32,7% δήλωσε ως πηγή παραποµπής την οικογένεια και το 17,7% το φιλικό περιβάλλον, ενώ ποσοστό 25,7% αναζήτησε θεραπεία, ύστερα από προσωπική απόφαση. Η παραποµπή στη θεραπεία από δικαστικές ή κοινωνικές υπηρεσίες και νοσοκοµεία δεν είναι συχνή και αναφέρεται σε µικρό ποσοστό των χρηστών. Ειδικότερα, για τις παραπο- µπές από δικαστικές υπηρεσίες παρατηρείται αύξηση των περιστατικών στη διάρκεια των ετών (2,1% των παραποµπών το 1995 και 4,3% το 2002), η οποία είναι εντονότερη στην ηλικιακή οµάδα κάτω των 19 ετών και στα αγόρια. Η αύξηση και τα υψηλά ποσοστά σε αυτή την οµάδα σχετίζονται και µε τη λειτουργία συµβουλευτικού σταθµού στα ικαστήρια Aνηλίκων Αθηνών. Το συνολικό ποσοστό των παραποµπών από δικαστικές υπηρεσίες, αν και αυξάνεται, παραµένει σε χαµηλά επίπεδα. Το στοιχείο αυτό χρειάζεται να εξετασθεί, καθώς µεγάλος αριθµός χρηστών αναπτύσσει παραβατική συµπεριφορά και έχει νοµικά προβλήµατα. Ιδιαίτερα, µάλιστα, από τη στιγµή που οι διατάξεις του ισχύοντος νοµικού πλαισίου (ν.1729/1987, ν.2161/1993, ν.2331/1995) παρέχουν κίνητρα στους εξαρτηµένους οι οποίοι είναι παραβάτες του νόµου περί ναρκωτικών, για να εισαχθούν σε θεραπευτικά προγράµµατα, αντί να εκτίσουν ποινή σωφρονισµού (ΕΚΤΕΠΝ 2001). Σε αυτό το πνεύµα αναπτύσσονται στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήµατος νέες υπηρεσίες συµβουλευτικής και θεραπείας, καθώς και κέντρα αποφυλακισµένων χρηστών στην κοινότητα, που συνδέονται µε τα θεραπευτικά προγράµµατα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. Οι παραποµπές από άλλα θεραπευτικά προγράµµατα σηµειώνουν αύξηση, από 3,2% το 1995 σε 6,8% το 2002, η οποία είναι η υψηλότερη τιµή της οκταετίας. Xρειάζεται να σηµειωθεί ότι η ανάπτυξη του µηχανισµού παραποµπών µεταξύ των θεραπευτικών προγραµµάτων είναι ιδιαίτερα σηµαντική, από τη στιγµή που οι χρήστες αναπτύσσουν αξιοσηµείωτη κινητικότητα στις υπηρεσίες συµβουλευτικής και ενηµέρωσης. Η παρατηρούµενη αύξηση µπορεί να αντανακλά και τις πρόσφατες προσπάθειες ενίσχυσης της δικτύωσης και της συνεργασίας των διαφορετικών προγραµµάτων και δοµών στο πεδίο της αντιµετώπισης της τοξικοεξάρτησης. Στη διάρκεια των ετών σηµειώνεται ελαφρά αύξηση του συνολικού αριθµού των ατόµων που προσεγγίζουν τα συµβουλευτικά κέντρα έχοντας προηγούµενη εµπειρία θεραπείας στο ίδιο πρόγραµµα (27,9% το 1995 και 30,3% το 2002). Παράλληλα, αυξητική τάση παρατηρείται στον αριθµό των ατόµων και των δύο φύλων και όλων των ηλικιών που έχουν προηγούµενη θεραπευτική εµπειρία στο ίδιο ή σε άλλο θεραπευτικό πρόγραµµα, µε ποσοστό 38,4% το 1995 και 53% για το έτος 2002. Το στοιχείο αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικό, επειδή η απεξάρτηση αποτελεί µακρόχρονη διαδικασία και η επαναλαµβανόµενη επαφή µε το θεραπευτικό πλαίσιο λειτουργεί ενισχυτικά στην κινητοποίηση των χρηστών και στην επίτευξη της απεξάρτησης από τις ουσίες. Η οικογένεια εµφανίζεται ως ο συχνότερος παράγοντας κινητοποίησης για την έναρξη της θεραπείας.

14 appleôùâï ÛÌ Ù Óı ÎÂ È ˆÛË Περισσότεροι από επτά στους δέκα χρήστες ζουν µε την οικογένειά τους, στοιχείο που αναδεικνύει το ρόλο της οικογένειας στην έκβαση της θεραπείας. Ο ρόλος της οικογένειας είναι σηµαντικός όχι µόνο για την παραποµπή των χρηστών σε θεραπεία αλλά και στο περιβάλλον διαβίωσής τους. Tο οικογενειακό πλαίσιο µπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά ή επιβαρυντικά σε σχέση µε την εξάρτηση, διαδραµατίζοντας σηµαντικό ρόλο στη ρύθµιση των συµπεριφορών στη χρήση, ειδικά για τους εφήβους και τους νέους (McArdle et.al. 2002). Όπως προκύπτει από τα ερευνητικά δεδοµένα, τα άτοµα που απευθύνονται στο ΚΕ.Θ.Ε.Α. διαµένουν στην πλειονότητά τους µε τη γονική τους οικογένεια. Από τα στοιχεία αναφορικά µε τις συνθήκες διαβίωσης για το 2002, παρατηρούµε ότι το 81,3% των ατόµων ζουν µε τη γονική οικογένεια, σε σχέση µε ποσοστό 73,8% το 1995. Η παραπάνω τάση αύξησης χαρακτηρίζει όλες τις ηλικιακές οµάδες και είναι εντονότερη για τα άτοµα ηλικίας µέχρι 29 ετών. 100 94,6 94,6 93,1 91,7 96,0 92,3 90 87,2 83,0 83,7 84,4 80 77,9 75,5 73,8 77,6 79,3 MEXPI 19 ETøN (%) 70 66,7 67,4 20-29 ETøN 30 ETøN ME A YTEPOI 60 50 57,0 57,5 51,4 54,5 58,7 60,6 61,3 40 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1: Συγκατοίκηση µε τη γονική οικογένεια κατά ηλικιακή οµάδα. Το έτος 2002 το ποσοστό όσων ζουν µόνοι είναι 6,3%, ενώ το 4,6% δηλώνει συµβίωση µε σύζυγο ή σύντροφο, µε ή χωρίς παιδιά. Συνολικά, το ποσοστό των ατόµων που ζουν στην οικογενειακή κατοικία αυξάνεται κατά έτος, ενώ µειώνεται το ποσοστό αυτών που συµβιώνουν µε τον ή τη σύντροφό τους. Η αύξηση στα ποσοστά συµβίωσης µε την οικογένεια συνδέεται πιθανώς µε τη µείωση της ηλικίας των χρηστών που ζητούν θεραπεία, καθώς και µε την ανάπτυξη υπηρεσιών (θεραπευτικών προγραµµάτων για εφήβους και ανοικτών προγραµµάτων για ενήλικες) που προϋποθέτουν όχι µόνο τη συµβίωση των χρηστών µε την οικογένειά τους αλλά και την ενεργό και συστηµατική συµµετοχή της οικογένειας σε όλες τις φάσεις της θεραπευτικής διαδικασίας. Αντίθετα, τα ποσοστά συγκατοίκησης µε την οικογένεια είναι µικρότερα στο σύνολο των ατόµων που προσεγγίζουν άλλες θεραπευτικές δοµές, όπως τα προγράµµατα υποκατάστασης, όπου το αντίστοιχο ποσοστό είναι 53,9% για το έτος 2001 (ΕΚΤΕΠΝ 2002). Από την άλλη πλευρά, ένας αριθµός χρηστών συµβιώνει στο περιβάλλον κατοικίας του µε άτοµα που αντιµετωπίζουν προβλήµατα τοξικοεξάρτησης. Τα ποσοστά συγκατοίκησης

appleôùâï ÛÌ Ù 15 µε χρήστες είναι χαµηλότερα σε όσους απευθύνονται σε "στεγνά" θεραπευτικά προγράµ- µατα σε σχέση µε άλλες θεραπευτικές δοµές (ΕΚΤΕΠΝ 2002). Aυτό σχετίζεται τόσο µε το προφίλ των χρηστών όσο και µε την προσέγγιση που εφαρµόζεται σε κάθε θεραπευτικό πλαίσιο. Οι γυναίκες δηλώνουν συχνότερα συγκατοίκηση µε χρήστες, σε ποσοστό που είναι σταθερά υψηλότερο σε σχέση µε τους άντρες για όλα τα έτη και φτάνει στο 24% το έτος 2002 (σε σύγκριση µε ποσοστό 13,6% για τους άντρες). Αυτό το στοιχείο υποδηλώνει ότι η αύξηση του ποσοστού διαµονής µε την οικογένεια δεν συνεπάγεται αντίστοιχη µείωση του ποσοστού συγκατοίκησης µε χρήστες. ιαπιστώνεται έτσι ότι οι γυναίκες σε µεγαλύτερο ποσοστό από τους άντρες ζουν κοντά σε ανθρώπους που έχουν οι ίδιοι πρόβληµα µε τη χρήση ουσιών, καθώς και σε περιβάλλον που ενδεχοµένως επηρεάζει τη συµπεριφορά τους και την πορεία τους σε σχέση µε τη χρήση. 50 AN PE 40 YNAIKE 34,3 34,2 30 (%) 20 10 20,1 22,7 16,2 16,3 24,7 14,3 18,4 12,2 16,4 10,7 20,4 10,4 24,0 13,6 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2: Συγκατοίκηση µε χρήστες κατά φύλο. ÀappleËÎÔfiÙËÙ Î È ÂÚÈÔ ÙÔÈÎ Η συντριπτική πλειονότητα των ατόµων που προσέρχονται σε θεραπεία έχει ελληνική υπηκοότητα, ενώ µικρό ποσοστό είναι αλλοδαποί, κατά κύριο λόγο άντρες. Το ποσοστό των ελλήνων υπηκόων παραµένει στο ίδιο επίπεδο από το 1995 (97,2%) έως και το 2002 (98,3%). Η χαµηλή εκπροσώπηση των αλλοδαπών στο σύνολο των ατόµων που προσέγγισαν τα συµβουλευτικά κέντρα έρχεται σε αντίθεση µε τον αυξανόµενο πληθυσµό των αλλοδαπών που βρίσκονται στις ελληνικές φυλακές για παραβάσεις του νόµου περί ναρκωτικών, καθώς και µε το εκτιµούµενο ποσοστό των αλλοδαπών που εµπλέκονται στη χρήση ή στη διακίνηση ναρκωτικών (EMCDDA 2002β). Οι δυσκολίες πρόσβασης αυτών των πληθυσµών στις υπηρεσίες απεξάρτησης ανάγονται στα ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά, στα πολιτισµικά πρότυπα και στις αξίες των διαφορετικών εθνοτικών οµάδων, καθώς και στις επιπτώσεις της κοινωνικής αποµόνωσής τους ως µεταναστών στη χώρα µας. Για το λόγο αυτό, είναι αναγκαία η εφαρµογή ερευνητικών προγραµµάτων για την καταγραφή των δια- Το χαµηλό ποσοστό των αλλοδαπών φαίνεται να είναι περισσότερο ενδεικτικό της δυσκολίας τους να προσεγγίσουν τις υπηρεσίες (λόγω γλώσσας και πολιτισµικών χαρακτηριστικών) παρά της πραγµατικής διάστασης του προβλήµατος σε αυτόν τον πληθυσµό.

16 appleôùâï ÛÌ Ù Ο αριθµός των χρηστών που κατοικούν σε διάφορες περιοχές της χώρας, εκτός των δύο µεγάλων αστικών κέντρων, αυξάνεται µαζί και η ανάγκη δηµιουργίας νέων αποκεντρωµένων υπηρεσιών. στάσεων της τοξικοεξάρτησης σε διαφορετικές εθνοτικές οµάδες, η ενίσχυση του συστή- µατος επιδηµιολογικής παρακολούθησης της εξάρτησης σε αυτούς τους πληθυσµούς και η δηµιουργία εξειδικευµένων παρεµβάσεων και υπηρεσιών που θα ανταποκρίνονται στις πολιτισµικές τους ιδιαιτερότητες και θα λαµβάνουν υπόψη τις συνέπειες της µετανάστευσης σε σχέση µε την τοξικοεξάρτηση (EMCDDA 2002β, Πουλόπουλος 2000). Όσον αφορά την περιοχή κατοικίας των ατόµων που συµµετείχαν στην έρευνα, εµφανίζεται µεγαλύτερη εκπροσώπηση αυτών που κατοικούν στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας (59,6% το 2002). Αν και το ποσοστό αυτής της οµάδας µειώνεται ελαφρά µετά το 1999, παραµένει στο ίδιο υψηλό επίπεδο κατά τη διάρκεια των ετών (περίπου 6 στα 10 άτοµα). Παράλληλα, αύξηση σηµειώνεται στον αριθµό των ατόµων που κατοικούν στις άλλες αστικές περιοχές της χώρας. Ο αριθµός αυτός αντιστοιχούσε σε ποσοστό 19,5% του συνόλου των χρηστών το 1995 και ανέρχεται σε 28,7% για το έτος 2002. Αντίστοιχα, σύµφωνα µε τα στοιχεία του ΕΚΤΕΠΝ για το είκτη αίτησης θεραπευτικής βοήθειας σε χρήστες ναρκωτικών το 2000 και το 2001, από τους χρήστες που προσεγγίζουν τις υπηρεσίες απεξάρτησης (στην πλειονότητα των προγραµµάτων που λειτουργούν στη χώρα), οι 8 στους 10 είναι κάτοικοι του νοµού Αττικής και του νοµού Θεσσαλονίκης. Tο 2000, µόλις το 8,6% κατοικεί σε άλλες αστικές περιοχές και το 6,1% σε ηµιαστικές και αγροτικές περιοχές (ΕΚΤΕΠΝ 2001, 2002). Η µεγάλη συγκέντρωση του πληθυσµού των χρηστών στην πρωτεύουσα και τη συµπρωτεύουσα σχετίζεται και µε τη µακροχρόνια ύπαρξη προγραµµάτων απεξάρτησης σε αυτές τις περιοχές. Για το λόγο αυτόν, οι µεταβολές στην κατανοµή των ατόµων αναφορικά µε την περιοχή κατοικίας χρειάζεται να εκτιµηθούν σε σχέση µε την ανάπτυξη νέων υπηρεσιών. Από την άλλη πλευρά, αυτή η εικόνα αποτελεί και ένδειξη της γεωγραφικής κατανοµής του πληθυσµού των εξαρτηµένων στη χώρα µας και παραπέµπει στη στρατηγική ανάπτυξης υπηρεσιών απεξάρτησης, ως ανταπόκριση σε τοπικά αιτήµατα. ªÔÚʈÙÈÎfi apple appleâ Ô Î È apple ÁÁÂÏÌ ÙÈÎ K Ù ÛÙ ÛË Το µορφωτικό επίπεδο των ατόµων που συµµετέχουν στην έρευνα βελτιώνεται στη διάρκεια των εξεταζόµενων ετών. Το 1995 η πλειονότητα των ατόµων ήταν απόφοιτοι δηµοτικού ή γυµνασίου, ενώ πολύ µικρό ποσοστό είχε κάνει ανώτερες σπουδές. Αντίθετα, το 2002 το 25,6% είναι απόφοιτοι δηµοτικού, το 36,8% απόφοιτοι γυµνασίου, το 25,6% απόφοιτοι λυκείου και ποσοστό 12,1% έχει ολοκληρώσει τη φοίτηση στην τριτοβάθµια εκπαίδευση. Η βελτίωση του µορφωτικού επιπέδου αποτελεί διαχρονική τάση που χαρακτηρίζει και τα δύο φύλα. Ωστόσο, οι γυναίκες φαίνεται να έχουν γενικά υψηλότερο µορφωτικό επίπεδο σε σχέση µε τους άντρες. Το 1995 το ποσοστό των γυναικών που έχουν ολοκληρώσει το λύκειο είναι 44,8% σε σχέση µε ποσοστό 29,3% για τους άνδρες. Αντίστοιχα, το 2002 τα ποσοστά είναι 51% για τις γυναίκες και 35,1% για τους άντρες. Ειδικά τα τελευταία χρόνια µετά το 1998, αυξάνεται σηµαντικά το ποσοστό των γυναικών που έχουν ολοκληρώσει σπουδές στην τριτοβάθµια εκπαίδευση (17,3% το 2002), και ιδιαίτερα των γυναικών ηλικίας άνω των 30 ετών. Τα παραπάνω στοιχεία σχετίζονται µε την παράλληλη τάση αύξησης της µέσης ηλικίας διακοπής του σχολείου στη διάρκεια αυτής της περιόδου. Σύµφωνα µε τα στοιχεία, η µέση ηλικία των χρηστών που διακόπτουν το σχολείο είναι 15,22 έτη το 1995 και 15,44 έτη το 2002, ενώ η µέση ηλικία των γυναικών, όταν αποµακρύνονται από το σχολικό πλαίσιο, είναι µεγαλύτερη σε σχέση µε αυτή των ανδρών. Αναφορικά µε την επαγγελµατική κατάσταση των ατόµων, παρατηρούµε ότι στη διάρ-

appleôùâï ÛÌ Ù 17 κεια των ετών περίπου οι 7 στους 10 είναι άνεργοι ή απασχολούνται σε περιστασιακή εργασία. Το 2002, το ποσοστό των ανέργων είναι 65,6%, το 8,1% έχει περιστασιακή εργασία, το 9,1% είναι φοιτητές/τριες ή σπουδαστές/στριες και µόνο το 16% έχει σταθερή απασχόληση. Η σταθερή απασχόληση αυξάνεται ανάλογα µε την ηλικία και διαφοροποιείται σηµαντικά ανάλογα µε το φύλο. Το ποσοστό των ανδρών που δηλώνουν σταθερή απασχόληση (17,7% το 2002) αυξάνεται ανάλογα µε την ηλικία και είναι συνολικά υψηλότερο από το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών (7%). Αντίστοιχα, οι γυναίκες αντιµετωπίζουν µεγαλύτερο πρόβληµα ανεργίας από τους άντρες (68,9% το 2002), ενώ είναι σε υψηλότερο ποσοστό φοιτήτριες ή σπουδάστριες (18,4% το 2002), ειδικά στην ηλικιακή οµάδα κάτω των 19 ετών. Για τους περισσότερους χρήστες το επάγγελµα που έχουν ασκήσει για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα στη ζωή τους χωρίς διακοπή (συστηµατικά µε πλήρη απασχόληση) ήταν κάποιου είδους ανειδίκευτη εργασία. Το τελευταίο επάγγελµα που ασκούσαν πριν από την επαφή τους µε τα συµβουλευτικά κέντρα ήταν επίσης ανειδίκευτη εργασία, περίπου για τους µισούς άντρες (51% το 2002) και σε υψηλότερα ποσοστά για τις γυναίκες (61%). Αυτό το στοιχείο αποτελεί σταθερό χαρακτηριστικό της επαγγελµατικής κατάστασης των χρηστών σε όλα τα έτη της εξεταζόµενης περιόδου. ιαπιστώνουµε έτσι ότι, ενώ οι γυναίκες έχουν υψηλότερο µορφωτικό επίπεδο από τους άντρες, εργάζονται σε τοµείς που απαιτούν χαµηλότερη ή καθόλου ειδίκευση. Από αυτή την άποψη, ειδικά για τις γυναίκες φαίνεται ότι το είδος της εκπαιδευτικής τους κατάρτισης δεν συνδέεται µε το είδος της επαγγελµατικής τους απασχόλησης. Επτά στους δέκα είναι άνεργοι ή χωρίς συστηµατική απασχόληση. Στις γυναίκες παρατηρείται µεγαλύτερο πρόβληµα ανεργίας, παρόλο που έχουν συνήθως καλύτερο µορφωτικό επίπεδο. 60 55,1 51,6 51,0 50 44,8 41,6 43,2 47,7 44,3 40 36,5 37,8 35,1 (%) 30 29,3 26,9 28,1 27,8 31,7 AN PE YNAIKE 20 10 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 3: Άτοµα που έχουν ολοκληρώσει το λύκειο, κατά φύλο. ÚÈ O Û Ù ÚËÛË Η επικρατέστερη κύρια ουσία κατάχρησης που αποτελεί πρόβληµα για τον πληθυσµό των χρηστών (ειδικά τους ενήλικες) και για την οποία ζητούν θεραπεία είναι η ηρωίνη. Η ηρωίνη διατηρεί την πρώτη θέση σε όλη τη διάρκεια της εξεταζόµενης περιόδου ως η κύρια ουσία κατάχρησης, µε µεγάλη απόσταση από όλες τις άλλες ουσίες.

18 appleôùâï ÛÌ Ù Παρά την υψηλή επικράτηση της ηρωίνης, τα ποσοστά κατάχρησης της ουσίας σηµειώνουν διακυµάνσεις µεταξύ των ετών. Ειδικότερα, ενώ στα µέσα της εξεταζό- µενης περιόδου υπήρξε µείωση στα ποσοστά κατάχρησης της ηρωίνης, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται νέα αύξηση που φέρνει τα ποσοστά σε τιµές ανάλογες µε αυτές του 1995 (από 82,9% το 1995 στη χαµηλότερη τιµή της οκταετίας µε ποσοστό 72,3% το 1998, ενώ αυξάνεται για να φτάσει το 86,3% το 2001 και το 82% το έτος 2002). 100 90 86,3 82,9 81,9 81,6 82,0 (%) 80 76,3 72,3 75,3 70 60 50 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4: Ηρωίνη και οπιοειδή ως κύριες ουσίες κατάχρησης. Η ηρωίνη είναι η κύρια ουσία κατάχρησης σε όλη τη διάρκεια της εξεταζόµενης περιόδου, χωρίς να διαφαίνεται τάση µείωσης της χρήσης της, όπως σε άλλες χώρες της Ε.Ε. Η διακύµανση που παρατηρείται στα ποσοστά κατάχρησης ηρωίνης δεν σκιαγραφεί σαφή τάση περιοδικότητας στην επικράτηση της ηρωίνης. Αντίθετα, οι µεταβαλλόµενες τάσεις στην επιδηµιολογική πορεία της κατάχρησης ηρωίνης φαίνεται να συσχετίζονται περισσότερο µε σειρά από παράγοντες του ευρύτερου περιβάλλοντος. Ειδικότερα, έχει διαπιστωθεί ότι τα ποσοστά διαµορφώνονται σε σχέση µε τις συνθήκες διακίνησης των ουσιών και τη διαθεσιµότητά τους στην τοπική αγορά, µε τα µεταβαλλόµενα πρότυπα και τις µεταβαλλόµενες συµπεριφορές χρήσης, µε τις κοινωνικοοικονοµικές αλλαγές. Πάντως, η κατάσταση στη χώρα µας φαίνεται να διαφοροποιείται σε σχέση µε τις γενικότερες τάσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, που δείχνουν ότι τα τελευταία χρόνια ο αριθµός των χρηστών ηρωίνης παραµένει σταθερός ή µειώνεται (EMCDDA 2002). Η αύξηση, από το 1999, στα ποσοστά κατάχρησης ηρωίνης, µετά τις χαµηλές τιµές στα µέσα της εξεταζόµενης περιόδου, φαίνεται να σχετίζεται µε την αλλαγή της ηλικιακής σύνθεσης του πληθυσµού των χρηστών που προσεγγίζουν τις υπηρεσίες του ΚΕ.Θ.Ε.Α. προς νεαρότερες ηλικίες. Πιο συγκεκριµένα, η συµπεριφορά στη χρήση των νεότερων ατόµων επηρεάζει τα ποσοστά επικράτησης της χρήσης ηρωίνης ως κύριας ουσίας. Έτσι, το 1995 το ποσοστό των ατόµων ηλικίας µέχρι 19 ετών που έκαναν χρήση ηρωίνης ως κύριας ουσίας ήταν 29,1% σε σχέση µε ποσοστό 59,7% το 2000 και 49,6% το έτος 2002. Οι διακυµάνσεις στα ποσοστά των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας είναι µικρότερες και ειδικότερα στην ηλικιακή οµάδα άνω των 30 ετών.

appleôùâï ÛÌ Ù 19 100 90 80 90,7 91,9 91,5 88,7 87,8 86,5 87,5 87,1 79,8 82,9 88,7 86,6 92,8 90,2 89,1 87,5 70 60 59,7 58,1 (%) 50 49,6 40 39,2 30 29,1 27,7 23,1 31,2 MEXPI 19 ETøN 20-29 ETøN 20 30 ETøN ME A YTEPOI 10 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 5: Ηρωίνη και οπιοειδή ως κύριες ουσίες κατάχρησης κατά ηλικιακή οµάδα. Αν εξετάσουµε την επικράτηση της ηρωίνης ως προς τη διάσταση του φύλου, παρατηρού- µε ότι τα ποσοστά κατάχρησης της ουσίας τείνουν να είναι υψηλότερα στους άντρες σε σύγκριση µε τις γυναίκες αν και το 2001 αυτή η εικόνα φάνηκε να αλλάζει. Έτσι, το 2002 στο σύνολο των αντρών το 83% κάνει κατάχρηση ηρωίνης ως κύριας ουσίας, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών είναι 76,8%. Οι διαφορές στην επικράτηση της ηρωίνης µεταξύ διαδοχικών ετών είναι µικρότερες στον πληθυσµό των αντρών, ενώ οι αυξοµειώσεις ανά έτος είναι εντονότερες στην οµάδα των γυναικών. Θα πρέπει ωστόσο να σηµειωθεί ότι η εικόνα που εµφανίζεται στην επικράτηση της ηρωίνης ανά φύλο επηρεάζεται από τη χαµηλή εκπροσώπηση των γυναικών στο δείγµα. Έτσι, ενδέχεται η διακύµανση που παρατηρείται να είναι περισσότερο αποτέλεσµα της επίδρασης ακραίων τιµών παρά συνολική τάση που χαρακτηρίζει την οµάδα των γυναικών. H κατάχρηση της ηρωίνης φαίνεται να αφορά περισσότερο τους άνδρες, ενώ τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί η χρήση της από τους εφήβους. 100 90 87,6 84,8 83,2 81,7 86,0 83,0 (%) 80 70 72,5 76,7 73,7 73,5 73,3 75,4 74,6 80,9 76,8 66,1 AN PE YNAIKE 60 50 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 6: Ηρωίνη και οπιοειδή ως κύριες ουσίες κατάχρησης κατά φύλο.

20 appleôùâï ÛÌ Ù Παρατηρείται σαφής και σταθερή µείωση του ποσοστού ενέσιµης χρήσης ηρωίνης. Όσον αφορά τον τρόπο χρήσης της ηρωίνης, µεταξύ των ατόµων που τη δήλωσαν ως κύρια ουσία κατάχρησης, διαπιστώνουµε ότι στη διάρκεια των ετών εµφανίζεται σαφής και σταθερή τάση µείωσης του ποσοστού ενέσιµης χρήσης (από 73,2% το 1995 σε 46,8% το 2002), η οποία είναι πιο ξεκάθαρη τα τελευταία 3 χρόνια. Παράλληλα, παρατηρείται αύξηση του ποσοστού των ατόµων που καπνίζουν (από 2,4% το 1995 σε 14,8% το 2002) ή κάνουν χρήση ηρωίνης από τη µύτη (από 2,8% το 1995 σε 19,1% το 2002). Ως προς το φύλο, η µείωση της ενδοφλέβιας χρήσης ηρωίνης είναι µεγαλύτερη στις γυναίκες (από 88,7% το 1995 σε 51,4% το 2002) σε σχέση µε τους άντρες (από 88,4% σε ποσοστό 58,2%). Η ίδια τάση µείωσης της ενέσιµης χρήσης της κύριας ουσίας και αύξησης άλλων τρόπων χρήσης προκύπτει και από τα στοιχεία για το είκτη αίτησης θεραπευτικής βοήθειας σε χρήστες ναρκωτικών (ΕΚΤΕΠΝ 2002). Ειδικότερα, για τους χρήστες που απευθύνονται στα προγράµµατα υποκατάστασης η συγκριτική ανάλυση των δεδοµένων για το 2000 και το 2001 υποδηλώνει σηµαντική αύξηση, της τάξης του 56,4%, στο ποσοστό αυτών που κάνουν χρήση ηρωίνης και οπιοειδών από τη µύτη (οι 4 στους 10 το 2001). Στον ίδιο πληθυσµό και αναφορικά µε το φύλο, παρατηρούµε ότι οι γυναίκες κάνουν µεγαλύτερη χρήση από τη µύτη (41,3%) σε σχέση µε τους άντρες (29,6%). 80 73,2 72,8 70 65,2 (%) 60 55,7 54,1 51,6 50 48,3 46,8 40 30 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 7: Επικράτηση της ενδοφλέβιας χρήσης ηρωίνης. Η υψηλή επικράτηση της χρήσης ηρωίνης ως κύριας ουσίας για όλες τις ηλικιακές οµάδες την τελευταία τριετία συνοδεύεται από γενικότερη µεταβολή στη διάρκεια χρήσης της κύριας ουσίας. Στο σχετικό διάγραµµα ( ιαγρ. 8) παρατηρούµε ότι η κατανοµή της διάρκειας χρήσης της κύριας ουσίας µεταβάλλεται µε την πάροδο των ετών. Έτσι, ενώ µέχρι το 2000 καταγράφεται σταθερή µείωση στη διάρκεια χρήσης της κύριας ουσίας, η τάση αυτή φαίνεται να µεταβάλλεται ξανά τα τελευταία δύο χρόνια, όπου η επικρατούσα οµάδα χρηστών δηλώνει διάρκεια χρήσης της κύριας ουσίας τα 2-4 έτη τη στιγµή της επαφής µε τα συµβουλευτικά κέντρα.

appleôùâï ÛÌ Ù 21 30% 1995 30% 1996 30% 1997 20% 20% 20% 10% 10% 10% 0% 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 1998 30% 0% 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 1999 30% 0% 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 2000 30% 20% 20% 20% 10% 10% 10% 0% 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 2001 30% 0% 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 2002 30% 0% 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 20% 20% 10% 10% 0% 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 0% 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 8: Μεταβολές στην κατανοµή διάρκειας χρήσης της κύριας ουσίας κατ έτος. Έτσι, παρόλο που η ηρωίνη είναι ευρέως διαδεδοµένη ως κύρια ουσία χρήσης σε όλες τις ηλικίες και στα δύο φύλα, υπάρχουν ενδείξεις για τη µείωση της διάρκειας χρήσης και τη σταδιακή µετάβαση σε ασφαλέστερους τρόπους χρήσης. Αυτή η µεταβολή ενδεχοµένως αντανακλά το προφίλ των ατόµων που απευθύνονται στο ΚΕ.Θ.Ε.Α. τα τελευταία χρόνια, σε σύγκριση µε τα χαρακτηριστικά των χρηστών που απευθύνονται συνήθως σε άλλες δοµές, όπως τα προγράµµατα υποκατάστασης, τα οποία τείνουν να προσελκύουν κυρίως άτοµα που κάνουν πιο βαριά και µακροχρόνια χρήση (ΕΚΤΕΠΝ 2002). Η κάνναβη αποτελεί τη δεύτερη σε συχνότητα ουσία που χρησιµοποιείται ως κύρια ουσία κατάχρησης, και το ποσοστό της έχει αυξηθεί από 7,3% το 1995 σε 12,2% το 2002. Η επικράτηση της κάνναβης είναι υψηλότερη, αν εξετάσουµε τον πληθυσµό των εφήβων µόνο. Για τα έτη από το 1995 έως και το 1999 η κάνναβη είναι η πιο διαδεδοµένη ουσία κατάχρησης στην πλειονότητα των εφήβων, καθώς περίπου ο ένας στους δύο που απευθύνονται στα συµβουλευτικά κέντρα τη χρησιµοποιεί ως κύρια ουσία κατάχρησης. Αυτή η εικόνα διαφοροποιείται από το 2000, οπότε και αυξάνεται η κατάχρηση ηρωίνης ως κύριας ουσίας στην οµάδα των εφήβων, σε ποσοστά υψηλότερα και από αυτά της κατάχρησης κάνναβης. Ειδικότερα, στην οµάδα των ατόµων ηλικίας κάτω των 19 ετών παρατηρούµε αύξηση στα ποσοστά κατάχρησης ηρωίνης ως κύριας ουσίας και κατάχρησης κάνναβης. Έτσι, το έτος 2002 οι δύο ουσίες αναφέρονται σε αυτή την κατηγορία σχεδόν στο σύνολο των ατόµων, µε την ηρωίνη σε ποσοστό 49,6% και την κάνναβη στο 44,4%. Υπάρχουν ενδείξεις ότι µειώνεται η διάρκεια χρήσης της ηρωίνης ως κύριας ουσίας αλλά και ότι καταναλώνεται µε πιο ασφαλείς τρόπους.

22 appleôùâï ÛÌ Ù ENE H KA NI MA A O TH MYTH BPø H/ O H 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 9: Τρόπος χρήσης ηρωίνης και οπιοειδών ως κύριας ουσίας κατάχρησης. Για τους εφήβους, από το έτος 2000 η κάνναβη δίνει τη θέση της, ως κύρια ουσία κατάχρησης, στην ηρωίνη. Συγχρόνως, η ενέσιµη χρήση της ηρωίνης σε αυτή την ηλικιακή οµάδα αυξάνεται. Η κατάχρηση υπνωτικών χαπιών και κατασταλτικών ως κύριων ουσιών εµφανίζει µείωση σε αυτό το διάστηµα από το 5,7% του πληθυσµού των χρηστών το 1995 στο 1,2% το 2002. Η µείωση που καταγράφεται είναι µεγαλύτερης τάξης στην οµάδα των ατόµων κάτω των 19 ετών, όπου µόλις το 1,7% δήλωσε τα υπνωτικά χάπια ή τα κατασταλτικά ως κύρια ουσία κατάχρησης σε σχέση µε ποσοστό 30,1% για το έτος 1995. Με βάση τις παραπάνω τάσεις, διαπιστώνουµε ότι η σηµαντική µείωση στα ποσοστά χρήσης κάνναβης και υπνωτικών/κατασταλτικών ως κύριων ουσιών κατάχρησης στην ηλικιακή οµάδα των ατόµων µέχρι 19 ετών, αντισταθµίζεται από σηµαντική αύξηση στα ποσοστά κατάχρησης της ηρωίνης ως κύριας ουσίας. Αυτή η στροφή ατόµων νεαρότερης ηλικίας στη χρήση ηρωίνης χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, καθώς εµφανίζεται παράλληλη αύξηση της ενέσιµης χρήσης σε αυτή την οµάδα, η οποία, αν και δεν σηµειώνει σταθερά ανοδική τάση στη διάρκεια των ετών, έχει αυξηθεί από 18,8% το 1995 σε 32,5% το έτος 2002 (µε υψηλότερη τιµή 40,9% το 2000). Ú ÏÏËÏË ÃÚ ÛË O ÛÈÒÓ Μεγάλο ποσοστό των ατόµων που απευθύνονται στα συµβουλευτικά κέντρα κάνουν παράλληλη χρήση και άλλων ουσιών (poly-drug use) εκτός από την κύρια ουσία κατάχρησης. Στον πίνακα που ακολουθεί εµφανίζονται τα ποσοστά αυτών που κάνουν κατάχρηση µίας και µόνο ουσίας, σε σχέση µε τα ποσοστά όσων χρησιµοποιούν περισσότερες ουσίες. Παρατηρούµε ότι το ποσοστό παράλληλης χρήσης παρουσιάζει µεγάλες διακυµάνσεις, µε υψηλότερη τιµή της οκταετίας το 1999 µε ποσοστό 89,7% και χαµηλότερη το 2001 µε ποσοστό 67,7%. Ωστόσο, παρά τις αυξοµειώσεις ανά έτος, η παράλληλη χρήση φαίνεται να έχει µεγάλη επικράτηση στον πληθυσµό των χρηστών.

appleôùâï ÛÌ Ù 23 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Παράλληλη χρήση 74,9% 81,7% 86,7% 71,7% 89,7% 73,6% 67,7% 74,9% ΠΙΝΑΚΑΣ 6: Παράλληλη χρήση περισσοτέρων από µίας ουσιών κατ έτος. Η ουσία που χρησιµοποιείται σε µεγαλύτερο ποσοστό ως πρώτη δευτερεύουσα είναι η κάνναβη (26,2% το 2002), ενώ σηµαντικό ποσοστό χρηστών χρησιµοποιεί υπνωτικές και κατασταλτικές ουσίες (18,3%). Τα ποσοστά επικράτησης αυτών των ουσιών εµφανίζουν αυξοµειώσεις µεταξύ των ετών, αν και χωρίς σηµαντικές µεταβολές. Η κοκαΐνη, οι αµφεταµίνες και άλλα διεγερτικά αναφέρονται επίσης ως δευτερεύουσες ουσίες από αυξανόµενο ποσοστό χρηστών που φτάνει από 7,1% το 1995 σε 14,7% το 2002. Αν τα παραπάνω στοιχεία αναλυθούν ξεχωριστά µε κριτήριο την κύρια ουσία κατάχρησης, παρατηρούµε ότι οι χρήστες ηρωίνης κάνουν σε µεγαλύτερο ποσοστό παράλληλη χρήση άλλων ουσιών σε σύγκριση µε τα άτοµα που έχουν δηλώσει την κάνναβη ως κύρια ουσία κατάχρησης. Επίσης, εµφανίζεται διαφοροποίηση στις ουσίες που προτιµούνται ως δευτερεύουσες, ανάλογα µε την κύρια ουσία κατάχρησης. Πιο συγκεκριµένα, τα άτοµα που χρησιµοποιούν ηρωίνη ως κύρια ουσία κατάχρησης ανέφεραν παράλληλη χρήση σε ποσοστό 78,1% το 1995 και 77,1% το 2002. Από τις ουσίες που χρησιµοποιούνται ως δευτερεύουσες συχνότερα, αναφέρονται η κάνναβη και οι βενζοδιαζεπίνες. Επιπλέον, ένας αριθµός χρηστών αναφέρει και την κοκαΐνη ανάµεσα στις ουσίες που χρησιµοποιούνται ως δευτερεύουσες, και το ποσοστό αυτών αυξάνεται στη διάρκεια της οκταετίας. Σε σχέση µε αυτά τα στοιχεία, µία άλλη σηµαντική διαπίστωση αφορά το ότι, αν και η παράλληλη χρήση είναι ευρέως διαδεδοµένη στον πληθυσµό των χρηστών που προσεγγίζει τις υπηρεσίες απεξάρτησης στη χώρα µας, φαίνεται να υπάρχει διαφοροποίηση ανάλογα µε τον τύπο των υπηρεσιών και, αντίστοιχα, µε τα χαρακτηριστικά των ατόµων. Έτσι, συγκριτικά µε τα πρότυπα χρήσης των ατόµων που απευθύνονται στα συµβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α., παρατηρούµε ότι οι χρήστες που βρίσκονται σε προγράµ- µατα υποκατάστασης (χρήστες ηρωίνης και οπιοειδών) δηλώνουν µε µεγαλύτερη συχνότητα τα χάπια ως δευτερεύουσα ουσία και σε µικρότερο ποσοστό την κάνναβη και την κοκαΐνη (ΕΚΤΕΠΝ 2002). Όσον αφορά τους χρήστες που δήλωσαν την κάνναβη ως κύρια ουσία κατάχρησης -στην πλειονότητά τους είναι έφηβοι- παρατηρούµε ότι σε αυτή την οµάδα η ηρωίνη, οι βενζοδιαζεπίνες, η κοκαΐνη και το έκσταση (MDMA) είναι οι πιο δηµοφιλείς δευτερεύουσες ουσίες µε διαφορετικά ποσοστά επικράτησης ανά έτος. Ωστόσο, τα ποσοστά παράλληλης χρήσης εµφανίζουν µεγάλες διακυµάνσεις µε σηµαντική απόκλιση µεταξύ των ετών. Ενδεικτικά, στην εξεταζόµενη περίοδο η χαµηλότερη τιµή για την παράλληλη χρήση στο σύνολο των ατόµων που δήλωσαν την κάνναβη ως κύρια ουσία κατάχρησης σηµειώνεται το 1997 µε ποσοστό 3,7%, ενώ η υψηλότερη παρατηρείται το 2001 µε 54,7%. Θα πρέπει εδώ να σηµειωθεί ότι τα αποτελέσµατα για τις δευτερεύουσες ουσίες σε αυτή την οµάδα χρηστών επηρεάζονται από το µικρό αριθµό του δείγµατος και το βαθµό επίδρασης των ακραίων τιµών στα αναφερόµενα ποσοστά. Τα αποτελέσµατα σε σχέση µε την παράλληλη χρήση ουσιών από µεγάλο αριθµό χρηστών που ζητούν θεραπεία προβάλλουν την αναγκαιότητα να αντιµετωπίζεται η εξαρτητική συµπεριφορά στο σύνολό της και όχι η κατάχρηση µίας συγκεκριµένης ουσίας (EMCDDA 2002). Αυτό το στοιχείο είναι πολύ σηµαντικό σε σχέση µε τη στοχοθεσία των υπηρεσιών απεξάρτησης και το θεραπευτικό σχεδιασµό, καθώς η θεραπεία της Το υψηλό ποσοστό παράλληλης χρήσης διαφορετικών ουσιών υποδεικνύει ότι η αντιµετώπιση του προβλή- µατος χρειάζεται να επικεντρώνεται στην εξάρτηση ως συµπεριφορά και τρόπο ζωής.

24 appleôùâï ÛÌ Ù παράλληλης χρήσης ουσιών έχει αποδειχτεί δυσκολότερη από την αντιµετώπιση της χρήσης µίας ουσίας. Αυξάνει µε τα χρόνια το ποσοστό των ατόµων που δεν έχουν κάνει ποτέ στη ζωή τους ενέσιµη χρήση. ÌappleÂÚÈÊÔÚ À ËÏÔ KÈÓ ÓÔ Με βάση τα παραπάνω, η κύρια ουσία χρήσης του πληθυσµού που απευθύνεται στις υπηρεσίες του ΚΕ.Θ.Ε.Α. είναι η ηρωίνη, και ο κύριος τρόπος χρήσης της είναι η ενδοφλέβια ένεση. Η ενδοφλέβια χρήση αποτελεί επικίνδυνη συµπεριφορά στο βαθµό που επιτείνει τις πιθανές συνέπειες της χρήσης, κυρίως όσον αφορά τη σωµατική υγεία. Mεταξύ των χρηστών που συµµετέχουν στην έρευνα παρατηρούµε ότι µειώνεται το ποσοστό όσων έχουν εµπειρία ενέσιµης χρήσης και (σε µικρότερο βαθµό) κοινής χρήσης σύριγγας. Aυτή η τάση σταθεροποιείται σε χαµηλότερα επίπεδα τα τελευταία χρόνια. Πιο συγκεκριµένα, το 1995 το 86,9% των ατόµων είχε εµπειρία ενέσιµης χρήσης κάποια στιγµή στη ζωή του, σε σχέση µε ποσοστό 72,9% για το 2002. Από τα άτοµα αυτά, το 1995 το 74,9% είχε κάνει ενέσιµη χρήση τις τελευταίες 30 µέρες πριν από την επαφή µε τα συµβουλευτικά κέντρα, ενώ το ποσοστό ήταν 43,5% για το έτος 2002. Η µείωση της ενέσιµης χρήσης καταγράφεται ως σταθερή τάση σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που εξετάζεται. 100 90 86,9 83,9 (%) 80 76,1 73,3 74,0 74,8 73,4 72,9 70 60 50 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 ΙΑΓΡΑΜΜΑ 10: Επικράτηση της ενέσιµης χρήσης σε όλη τη ζωή. Ως προς την επικράτηση της ενδοφλέβιας χρήσης της κύριας ουσίας, παρατηρούµε ότι το ποσοστό των αντρών µειώνεται σταθερά από 74,8% το 1995 σε 48,4% το 2002, µε τάση σταθεροποίησης τα τελευταία δύο χρόνια. Το αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες παρουσιάζει µεγαλύτερες αυξοµειώσεις, αν και παραµένει χαµηλότερο σε σχέση µε τους άντρες µόνο το 2001 ήταν περίπου στο ίδιο επίπεδο.