Κοινοτική Πρωτοβουλία EQUAL. Αναπτυξιακή Σύμπραξη «ΕΜΠΕΙΡΙΑ»

Κοινοτική Πρωτοβουλία EQUAL Αναπτυξιακή Σύμπραξη «ΕΜΠΕΙΡΙΑ» «Καινοτόμες προσεγγίσεις εφαρμογών Κοινωνικού Διαλόγου. Η περίπτωση της διαχείρισης της ενεργού γήρανσης». ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ ΣΤΕΛΕΧΩΝ «Σύγχρονες πολιτικές αποτελεσματικής διαχείρισης της ενεργού γήρανσης του εργατικού δυναμικού» ΕΕΔΕ, Μάιος 2007 ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ: ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ 75% ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 25%

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Μέρος Α. Το πρόβλημα...4 Το φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης και ο αντίκτυπός του στο εργασιακό και ασφαλιστικό ζήτημα...5 Εισαγωγή...5 Η δημογραφική πρόκληση...5 Η περίπτωση της Ελλάδας...7 Τα αίτια και η ανάλυση του φαινομένου...9 Τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα που προκύπτουν από τη γήρανση του πληθυσμού...12 Τι είναι η ενεργός γήρανση ;...12 Ποσοτική διερεύνηση της θέσης των ηλικιωμένων στην αγορά εργασίας στην Ελλάδα: εξελίξεις και προοπτικές...13 Η εξέλιξη της απασχόλησης κατά τομέα και θέση στην απασχόληση...14 Αλλαγές στην κατά ηλικία δομή του πληθυσμού, απασχόληση των ατόμων υψηλότερης ηλικίας και συνολική απασχόληση από την πλευρά της προσφοράς...17 Συμπεράσματα μελέτης...19 Ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης στον τομέα διαχείρισης της ηλικιακής διάρθρωσης του ανθρώπινου δυναμικού...26 Η κατάσταση στον πρωτογενή τομέα...26 Τα χαρακτηριστικά της απασχόλησης των μεγάλων επιχειρήσεων του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα της ελληνικής οικονομίας...28 Η κατάσταση στον τομέα εμπορίου...32 2

Μέρος Β. Η απάντηση...37 Η ευρωπαϊκή και η διεθνής απάντηση στο πρόβλημα...38 Θέσεις σχετικά με τη διαχείριση της ενεργού γήρανσης σε παγκόσμια κλίμακα...38 Θέσεις σχετικά με τη διαχείριση της ενεργού γήρανσης σε ευρωπαϊκή κλίμακα...39 Η 2η Παγκόσμια Συνέλευση για τη γήρανση (Μαδρίτη 2002)...40 Το Διεθνές Γραφείο Εργασίας (ILO) και η συνεισφορά του...44 Μέτρα που εφαρμόζονται σε κράτη της ΕΕ για την Ενεργό Γήρανση...53 Ενέργειες σε επίπεδο εθνικής πολιτικής των κρατών...56 Οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τα κράτη μέλη σχετικά με τη διαχείριση της ενεργού γήρανσης και η ελληνική περίπτωση...73 Οι κατευθυντήριες γραμμές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στα κράτη μέλη..73 Πορίσματα και συστάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου προς την Ελλάδα 75 Τα μέτρα για την ενεργό γήρανση στην Ελλάδα στο ΕΣΔΑ 2005...77 Αξιολόγηση του ΕΣΔΑ 2005...80 ΑΝΑΦΟΡΕΣ...81 3

Μέρος Α. Το πρόβλημα 4

Το φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης και ο αντίκτυπός του στο εργασιακό και ασφαλιστικό ζήτημα Εισαγωγή Σύμφωνα με όλα τα διαθέσιμα δημογραφικά στοιχεία, ο μέσος όρος ηλικίας ανά την υφήλιο εμφανίζει ανοδικές τάσεις. Ιδιαίτερα στις ανεπτυγμένες χώρες, ο ρυθμός μεταβολής της πληθυσμιακής πυραμίδας είναι υψηλός και η διαδικασία γήρανσης του πληθυσμού επιταχύνεται διαρκώς. Τα στοιχεία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών εκτιμούν το ποσοστό των ηλικιωμένων ανθρώπων επί του συνόλου του πληθυσμού στις ανεπτυγμένες χώρες στο 20%, με τις μελλοντικές τάσεις για τις προσεχείς δεκαετίες να το προσδιορίζουν κοντά στο 25%. Οι τάσεις αυτές έχουν άμεσες επιπτώσεις στον παραγωγικό ιστό της παγκόσμιας οικονομίας με αποτέλεσμα να έχει αναδυθεί στην επιφάνεια μία σειρά ζητημάτων που απασχολούν τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Τα ζητήματα αυτά είναι : Γήρανση και διαχείριση του εργατικού δυναμικού Γήρανση και επιπτώσεις σε βασικά μακροοικονομικά μεγέθη Γήρανση και κοινωνική πρόνοια Η δημογραφική πρόκληση Όπως καταγράφεται η πραγματικότητα μέσα από τις στατιστικές των παγκόσμιων οργανισμών, η υφήλιος γερνάει. Το φαινόμενο έχει καθολική ισχύ αφού αφορά όλες τις ηπείρους, άνευ εξαιρέσεων. Η πίεση που ασκεί ένας διαρκώς γηράσκων πληθυσμός στο οικονομικό και κοινωνικό πλέγμα όπως αυτό έχει διαμορφωθεί μεταπολεμικά, είναι μεγάλη. Απαιτείται αναδιοργάνωση της οικονομικής ζωής, μέσα από διαδικασίες που θα εξασφαλίζουν την μεγαλύτερη δυνατή κοινωνική συναίνεση. Από το 1950 έως το 2002, έχει λάβει χώρα μια αύξηση του προσδόκιμου μέσου όρου διαβίωσης στα 66 χρόνια, ηλικία που μεταφράζεται σε 20 επιπλέον έτη ζωής. Η διαδικασία γήρανσης του πληθυσμού αναμένεται να συνεχιστεί και στις επόμενες 5

δεκαετίες, καθώς οι εκτιμήσεις αναφέρουν αύξηση του προσδόκιμου μέσου όρου διαβίωσης κατά 10 επιπλέον έτη έως το 2050. Για να γίνει κατανοητή σε απόλυτα μεγέθη η διάσταση του ζητήματος αναφέρεται ενδεικτικά ότι, η ηλικιακή ομάδα των ατόμων που έχουν διανύσει το 60ο έτος της ηλικίας τους και πάνω, απαριθμούσε 629 εκατομμύρια το 2000. Η ομάδα αυτή, μέχρι το 2050, αναμένεται να απαριθμεί 1.964 εκατομμύρια άτομα ήτοι αύξηση της τάξεως του 212,2%. Η ηλικιακή ομάδα των ατόμων που χαρακτηρίζονται «ηλικιωμένοι» (60+), αποτελούσαν το 1998 το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ έως το 2025 αναμένεται να φτάσουν το 15%. Ακόμη πιο χαρακτηριστικά της επικρατούσας τάσης, είναι τα στοιχεία που καταδεικνύουν τη σύγκλιση των μεριδίων στο σύνολο του πληθυσμού μεταξύ των ηλικιωμένων και των παιδιών. Στο χρονικό διάστημα 2000 2050 το ποσοστό των ηλικιωμένων αναμένεται να αυξηθεί από το 10% στο 21%, ενώ αντιθέτως το ποσοστό των παιδιών θα καταγράψει σημαντική μείωση από το 30% στο 21%. Τα στοιχεία σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, επιβεβαιώνουν την επικρατούσα άποψη ότι η Ευρώπη είναι μια γερασμένη ήπειρος. Το αντίστοιχο ποσοστό των ατόμων που κατατάσσονται στους ηλικιωμένους για το 1998, είχε διαμορφωθεί στο 20% με τις προβλέψεις για το 2025 να το εκτινάσσουν στο 28%. Επίσης, αποτυπώνεται μια πραγματικότητα σύμφωνα με την οποία επικρατεί πληθυσμιακή στασιμότητα καθώς η συνολική αύξηση του πληθυσμού της Ευρώπης για το 2003 ήταν μόλις 0,04% και η μικρή αύξηση που θα σημειωθεί μέχρι το 2025, είναι απόρροια κυρίως των μεταναστευτικών ρευμάτων. Το 2005 οι κάτοικοι της Ευρώπης εκτιμάται ότι θα προσεγγίσουν τα 458 εκατοµµύρια, το 2025 τα 469,5 εκατοµµύρια (+ 2%) και θα ακολουθήσει στη συνέχεια μια πτώση καθώς ο πληθυσμός της θα διαμορφωθεί στα 468,7 εκατοµµύρια το 2030. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο δείκτης πληθυσμιακής εξάρτησης που υπολογίζεται ως ο λόγος των ατόμων ηλικίας 0-14 και άνω των 65, προς τα άτομα ηλικίας 15-65. Ο λόγος αυτός απεικονίζει το ποσοστό των ατόμων που για αντικειμενικούς λόγους δεν αναμένεται να αποτελούν μέρος του εργατικού δυναμικού προς τα άτομα που σε μεγάλο βαθμό τα συντηρούν. Ο εν λόγω δείκτης για το 2005 εκτιμάται ότι θα είναι ίσος με 49% ενώ οι προβλέψεις για το 2030 τον ανεβάζουν στο 66%. Το γεγονός της σημαντικής αύξησης του δείκτη πληθυσμιακής εξάρτησης δεν πρέπει να προκαλεί αίσθηση, δεδομένου ότι ο ενεργός πληθυσμός, ηλικίας 15 64 ετών, αναμένεται να παρουσιάσει σημαντική κάμψη στο χρονικό διάστημα 2005 2030, καθώς θα απολέσει 20,8 εκατομμύρια άτομα. 6

Αλλά δεν είναι μόνο η συνολική μείωση του εργατικού δυναμικού που θα λάβει χώρα τις επόμενες δεκαετίες, που προβληματίζει σε όρους μείωσης του δυνητικού Α.Ε.Π., του συνολικού προϊόντος δηλαδή που είναι σε θέση να παράγει η οικονομία σε συνθήκες πλήρους απασχόλησης. Είναι και η γενικότερη γήρανση που θα παρατηρηθεί στην ηλικιακή διάρθρωσή του. Συγκεκριμένα, οι νέοι ενήλικες ηλικίας 25 39 ετών αναμένεται να μειωθούν κατά ένα ποσοστό της τάξεως του 16% μέσα στο χρονικό διάστημα 2010-2030. Μείωση όμως θα παρουσιάσουν και οι εργαζόμενοι ηλικίας 40 54 μετά το 2010 ενώ αύξηση κατά 15,5% αναμένεται να παρουσιάσει η ηλικιακή ομάδα 55-64 κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, πριν αρχίσει να παρουσιάζει και αυτή κάμψη προς γηραιότερες ηλικιακές ομάδες. Αξίζει όμως να δούμε και μερικές επιμέρους ηλικιακές ομάδες εκτός εργατικού δυναμικού που παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Τα ηλικιωμένα άτομα 65-74 ετών αναμένεται να αυξηθούν κατά 37,4% μέχρι το 2030 ενώ τα υπέργηρα άτομα ηλικίας άνω των 80 ετών αναμένεται να αυξηθούν κατά 17,1% μέχρι το 2010 και να καταγράψουν επιπλέον αύξηση της τάξεως του 57,1% μέχρι το 2030. Οι διαδοχικές αυξήσεις των υπερήλικων έως το 2030 αναμένεται να αυξήσουν το ποσοστό που αυτοί κατέχουν στον σύνολο του πληθυσμού από το 18,8% που είναι σήμερα, στο 34,7%. Η περίπτωση της Ελλάδας Η Ελλάδα δεν διαφοροποιείται από τις γενικότερες πληθυσμιακές τάσεις που επικρατούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αντίθετα, ανήκει στην ομάδα των χωρών για τις οποίες οι δημογραφικές προβλέψεις είναι ιδιαίτερα δυσοίωνες. Μέχρι το 2010, για όλες οι δημογραφικές ομάδες ατόμων ηλικίας μικρότερης των 39 ετών, αναμένεται μείωση του πληθυσμού τους. Εξαίρεση αποτελούν τα άτομα ηλικίας 0-14 ετών, των οποίων η μείωση του πληθυσμού είναι αρκετά μικρή, ώστε να γίνεται λόγος για στασιμότητα, καθώς η υποχώρηση κατά -0,02% δεν μπορεί να χαρακτηριστεί βαρύνουσα. Διαφορετική είναι η κατάσταση στα άτομα ηλικίας 15-29 ετών, όπου αναμένεται σημαντική μείωση του μεγέθους τους κατά -12,99%. Μείωση θα καταγράψει και ο πληθυσμός της ηλικιακής ομάδας των ατόμων 25-39 ετών, καθώς τα επίπεδα του 2010 θα είναι κατά -2,20% μικρότερα από τα αντίστοιχα του 2005. Αντίθετα, σύμφωνα με τα πληθυσμιακά σενάρια, όλες οι ηλικιακές ομάδες των ατόμων ηλικίας άνω των 39 ετών θα εμφανίσουν αύξηση του πληθυσμού τους έως το 2010. Συγκεκριμένα, η ηλικιακή ομάδα των ατόμων 40-54 θα εμφανίσει αύξηση της 7

τάξεως του 7,75%, λίγο μικρότερη από την αύξηση που θα εμφανίσουν τα άτομα της ηλικιακής ομάδας 55-64 με 10,88%. Η μεγαλύτερη αύξηση θα παρατηρηθεί στα άτομα που χαρακτηρίζονται ως υπέργηροι, καθώς το ποσοστό της αύξησης του πληθυσμού τους αναμένεται να διαμορφωθεί στο 32,54% έως το 2010. Οι τάσεις γήρανσης δεν θα μεταβληθούν μέχρι το 2030, σύμφωνα πάντα με το βασικό σενάριο προβολών πληθυσμού που πραγματοποιήθηκε από την Eurostat στα πλαίσια του προγράμματος EUROPRO2004. Για τις ηλικιακές ομάδες των ατόμων μέχρι και 39 ετών, αναμένεται να συνεχιστεί η μείωση του πληθυσμού τους με μοναδική εξαίρεση τις ηλικίες 0-14 ετών που θα παρουσιάσουν οριακή αύξηση 1,40%. Ο πληθυσμός των ατόμων 15-24 ετών θα παρουσιάσει περαιτέρω κάμψη της τάξεως του - 5,56%, ενώ τη μεγαλύτερη πτώση θα παρουσιάσει ο πληθυσμός των ατόμων 25-39 ετών καθώς θα καταγράψει μείωση της τάξεως του -8,37%. Οι ανοδικές τάσεις των υπολοίπων ηλικιακών ομάδων θα διατηρηθούν μέχρι το 2030. Η ηλικιακή ομάδα των ατόμων 40-54 ετών θα αυξηθεί κατά 5,11%, των ατόμων 55-64 κατά 7,03% και τα άτομα ηλικίας 65-79 ετών κατά 1,77%. Τη μεγαλύτερη αύξηση κατά 25,5% θα παρουσιάσουν πάντως για ακόμα μια φορά οι υπερήλικες, γεγονός που εγείρει πολλούς προβληματισμούς σχετικά με τις κοινωνικές εξελίξεις που αυτό επιφέρει. Οι δημογραφικές τάσεις που επικρατούν στην Ελλάδα, αποτυπώνονται με σαφήνεια από τις τιμές του δείκτη πληθυσμιακής εξάρτησης, που όπως έχει αναφερθεί, υπολογίζεται ως το πηλίκο του μη ενεργού προς τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό. Υπενθυμίζεται ότι υψηλές τιμές του δείκτη αξιολογούνται αρνητικά καθώς σημαίνουν ότι η αναλογία των ατόμων που δεν μπορούν για αντικειμενικούς λόγους να εργαστούν προς το εργατικό δυναμικό της χώρας, τείνει σε επίπεδα που γεννούν κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα, όπως η βιωσιμότητα των ασφαλιστικών ταμείων και η τωρινή ανεπάρκεια των συστημάτων υγείας. Πίνακας 1.1: Δείκτης πληθυσμιακής εξάρτησης για την ελληνική οικονομία Έτος 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Δείκτης Πληθυσμιακής Εξάρτησης 48,14% 49,12% 51,86% 54,13% 56,39% 59,20% Πηγή: Βασικό σενάριο (baseline) προβολών πληθυσμού της Eurostat Ο εν λόγω δείκτης για την Ελλάδα, αναμένεται να εμφανίσει μια γνησίως αύξουσα ακολουθία τιμών, καθώς η τιμή του αναμένεται να εκτιναχθεί κατά 11,6 ποσοστιαίες μονάδες από 48,14% το 2005 στο 59,2% το 2030. Το γεγονός αυτό εγείρει 8

αρκετούς προβληματισμούς σε όρους διαχείρισης του γηράσκοντος ελληνικού πληθυσμού, δεδομένης της υστέρησης έναντι άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε επίπεδο μέριμνας και σχεδιασμού αντιμετώπισης των προβλημάτων που ανακύπτουν. Άλλωστε, το ζήτημα της βιωσιμότητας των ασφαλιστικών ταμείων είναι πάγιο αίτημα όλων των κοινωνικών φορέων και ένα από τα πλέον δαιδαλώδη προβλήματα που κληρονομεί η εκάστοτε κυβέρνηση. Το γεγονός αυτό είναι απτή απόδειξη της πολυπλοκότητας του ζητήματος που προκύπτει από την γήρανση του ελληνικού πληθυσμού. Τα αίτια και η ανάλυση του φαινομένου Η προσδοκία της ανθρωπότητας για μακροβιότητα, ενώ την τελευταία πενηνταετία οδήγησε στην διεύρυνση των χρονικών ορίων της ανθρώπινης ζωής, συντέλεσε και στην αύξηση της μέσης ηλικίας των πληθυσμών του οικονομικά ανεπτυγμένου κόσμου. Η υπογεννητικότητα, η αύξηση του βιοτικού επιπέδου ζωής και η οικονομική ευημερία που διέπουν τα ανεπτυγμένα κράτη θεωρούνται ως οι σημαντικότερες αιτίες της πληθυσμιακής τους γήρανσης. Αλλά εκτός από τις ανεπτυγμένες χώρες, τα δημογραφικά στοιχεία σε παγκόσμιο επίπεδο δείχνουν ότι η ηλικιακή ομάδα των 60 και άνω αυξάνεται γρηγορότερα από όλες τις άλλες ομάδες. Υπολογίζεται ότι μεταξύ του 1970 και του 2025, η αναμενόμενη αύξηση των γηραιότερων (άνω των 60 ετών) προσεγγίζεται στα 694 εκατομμύρια, ενώ το 2025 θα ζουν συνολικά περίπου 1,2 δις άνθρωποι άνω των 60 (10% αύξηση των γηραιότερων το 1998, 15% το 2025). Το 2050 ο πληθυσμός αυτός θα φτάνει τα 2 δις και το 80% αυτού θα διαβιώνει σε αναπτυγμένα κράτη. Η μέση προσδοκώμενη ζωή αναμένεται να αυξηθεί τουλάχιστον 10 έτη έως το 2025 (από το 1950 έχει αυξηθεί κατά 20 έτη στα 66 έτη ζωής). Η αναλογία των ατόμων ηλικίας 60 και άνω στο σύνολο του πληθυσμού αναμένεται να υπερδιπλασιαστεί από το 2000 έως το 2050 (από 10% σε 21% του συνόλου του πληθυσμού), ενώ αναμένεται ταυτόχρονα μείωση του ποσοστού των παιδιών κατά 1/3 (από 30% θα γίνει 20% επί του συνόλου του πληθυσμού) 1. Αυτή η δημογραφική αλλαγή είναι πολύ έντονη ιδιαίτερα στην Ευρώπη, η οποία ήδη υφίσταται την πληθυσμιακή γήρανση με έντονο ρυθμό, λόγω της κάθετης μείωσης του ρυθμού των γεννήσεων και της ταχείας αύξησης της μακροζωίας. Επιπλέον, το 1 International Plan of Action on Ageing 2002 Madrid, WHO, Non Communicable Disease Prevention and Health Protection, Ageing and Life Course (2002) Active Ageing: A Policy Framework 9

μεταναστευτικό ρεύμα προς τη γηραιά ήπειρο δεν ήταν τόσο έντονο, ώστε να αντισταθμίσει την ηλικιακή αυτή γήρανση στους πληθυσμούς της. Η διαδικασία διεύρυνσης της Ε.Ε. δεν προβλέπεται να αμβλύνει το φαινόμενο. Παρόλο που το ποσοστό των γηραιών στα νέα κράτη μέλη είναι πολύ μικρότερο από εκείνο της Ε.Ε.25, αναμένεται ότι μέχρι το 2050 θα έχει αυξηθεί τόσο, ώστε να φτάσει να προσεγγίζει την πληθυσμιακή σύνθεση της μέχρι τώρα Ε.Ε. Στο Διάγραμμα 1.1 μπορούμε να παρατηρήσουμε την αυξανόμενη τάση προς μεγέθυνση των ηλικιακών ομάδων 65 80+, αύξηση δηλαδή του πληθυσμού των κατά κανόνα μη ενεργών παραγωγικά ηλικιών, ενώ αντίθετα παρατηρούμε σταδιακή συρρίκνωση του πληθυσμού στην παραγωγική ηλικία των 15 24, καθώς και στην ομάδα των 0 14, η οποία θα αποτελέσει το εργατικό δυναμικό στο κοντινό μέλλον. Συγκεκριμένα, προβλέπεται ότι το 2030 το εργατικό δυναμικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα είναι μικρότερο κατά 10,7% από αυτό που ήταν το 2000. Διάγραμμα 1.1: Η πληθυσμιακή κατανομή της ΕΕ 25 ανά ηλικιακή ομάδα (1950 2050) Πηγή: UN World Population Prospects (2002 Revision) and Eurostat 2004 Demographic Projections (Baseline scenario) Ομοίως, η ελληνική κοινωνία επειδή πλήττεται από έντονη υπογεννητικότητα 2 και απολαμβάνει αρκετά υψηλό μέσο όρο ζωής, βιώνει και πληθυσμιακή γήρανση. Στα 2 Ο δείκτης γονιμότητας (δ. γ.) = 2,1 παιδιά ανά γυναίκα σε αναπαραγωγική ηλικία είναι μια καλή αναλογία. για τη φυσική ανανέωση του πληθυσμού. Στην Ευρώπη ο δείκτης κυμαίνεται γύρω στο 1,45 το 1999 ενώ στην Ελλάδα 1,3 περίπου. Σήμερα εκτιμάται ότι είναι μικρότερος της μονάδας. 10

διαγράμματα 1.2 και 1.3 που ακολουθούν μπορούμε να δούμε γραφικά τον ελληνικό πληθυσμό ανά ηλικιακή ομάδα και ανά φύλο για το έτος 2005 και τις αντίστοιχες εκτιμήσεις για το έτος 2030. Διάγραμμα 1.2: Διάγραμμα του συνόλου του ελληνικού πληθυσμού ανά ηλικιακή ομάδα το έτος 2005 και η προβολή του το 2030 3.000,00 Πληθυσμός σε χιλιάδες 2.500,00 2.000,00 1.500,00 1.000,00 500,00 1.596,50 1.427,70 1.377,50 1.149,10 2.585,40 1.800,60 2.401,50 2.285,10 1.757,10 1.233,30 2.033,10 1.629,40 747,40 375,50 2005 2030 0,00 0-14 15-24 25-39 40-54 55-64 65-79 80+ Ηλικίες Πηγή: Βασικό Σενάριο (baseline) Προβολών Πληθυσμού της Eurostat στα πλαίσια του προγράμματος EUROPRO2004. Προβολές του πληθυσμού της Ελλάδας, κατά φύλο και ηλικία: 2005-2030 Παρατηρούμε ότι προβλέπεται μείωση του πληθυσμού στις ηλικίες από 0 έως 39 κατά 30% και για τα δύο φύλα και αύξηση του πληθυσμού που ανήκει σε μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες 65 έως 80+ έως το 2030 (υπολογίζεται ότι ο σταθμισμένος μέσος της αύξησης των δύο ομάδων είναι 35% για τις γυναίκες και 44% περίπου για τους άνδρες ). Βλέπουμε επίσης ότι η γραμμή του έτους 2030 είναι κάτω από τη γραμμή του 2005 από την ηλικία 0 έως και την ομάδα 40 54. Έχει δηλαδή μικρότερες τιμές αρχικά κι έπειτα ανεβαίνει πάνω από τη γραμμή του 2005 παίρνοντας μεγαλύτερες τιμές. 11

Τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα που προκύπτουν από τη γήρανση του πληθυσμού Η αλλαγή στη σύνθεση του πληθυσμού, άσκησε αρνητική επίδραση στην απασχόληση και συνεπώς στην οικονομική αλλά και κοινωνική ζωή. Οι ασφαλιστικοί φορείς δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν στην συρρίκνωση των οικονομικών τους (μικρότερος όγκος εισφορών καθώς είναι μικρότερο το εργατικό δυναμικό προς περισσότερους συνταξιούχους με μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής και η ταυτόχρονη ύπαρξη πρόωρων συνταξιοδοτήσεων) γεγονός που επιβαρύνει οικονομικά την δημοσιονομική πολιτική των κρατών που έχουν υποχρεωτική δημόσια ασφάλιση. Ο ενεργός πληθυσμός μειώνεται και αυξάνεται ο μη ενεργός ο οποίος και εξαρτάται και από τον προηγούμενο. Η γήρανση του πληθυσμού ακολουθείται και από υψηλές απαιτήσεις στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και στην ποιότητα του περιβάλλοντος στο οποίο τα άτομα ζουν και εργάζονται. Καθώς αυξάνεται η ηλικία, αυξάνονται και οι ανάγκες για νοσηλεία και φαρμακευτική αγωγή, καθώς και η απαίτηση για ποιοτικές συνθήκες διαβίωσης και εργασίας που να μην επιβαρύνουν την υγεία. Τούτο όμως συνεπάγεται ένα επιπλέον κόστος, που επιβαρύνει όχι μόνο το δημόσιο σύστημα ασφάλισης, αλλά και τους εργοδότες. Επιπλέον, οι ηλικιωμένοι βιώνουν συχνά κοινωνικό και εργασιακό αποκλεισμό. Ο κοινωνικός αποκλεισμός έγκειται στην λανθασμένη αντίληψη ότι οι γηραιότεροι είναι φορείς αναχρονιστικών και ξεπερασμένων αντιλήψεων. Όσον αφορά την εργασία υπάρχει η πεποίθηση ότι είναι λιγότερο εκπαιδεύσιμοι από τους νέους και ταυτόχρονα απολαμβάνουν υψηλούς μισθούς, λόγω της μεγάλης τους προϋπηρεσίας. Έτσι, αφενός μεν υφίστανται κοινωνική περιθωριοποίηση, αφετέρου δε απειλούνται από την ανεργία και από την οικονομική εξαθλίωση. Τι είναι η ενεργός γήρανση ; Με τον όρο «ενεργός γήρανση» ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ) εννοεί τη διαδικασία βελτιστοποίησης των ευκαιριών στην υγεία, στη δραστηριότητα και στην ασφάλεια με γνώμονα την επαύξηση της ποιότητας της ζωής, καθώς οι άνθρωποι μεγαλώνουν σε ηλικία. Ο όρος «ενεργός» αναφέρεται στην διαρκή συμμετοχή και δράση σε ζητήματα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτισμικά, πνευματικά κ.λ.π. και όχι απλώς η φυσική δραστηριότητα και η συμμετοχή στην αγορά εργασίας. Σκοπός της ενεργού γήρανσης 12

είναι η διεύρυνση, τόσο της διάρκειας, όσο και της ποιότητας της ζωής όσων μεγαλώνουν, συμπεριλαμβανομένων και των ατόμων με φυσική ανικανότητα ή αναπηρία. Μερικές λέξεις / φράσεις κλειδιά οι οποίες αποσαφηνίζουν την έννοια της ενεργού γήρανσης και αποτελούν τον πυρήνα της είναι: Αυτονομία: H αντιληπτική ικανότητα στον έλεγχο, στην επιτυχή αντιμετώπιση και ανάληψη προσωπικών αποφάσεων σχετικά με την καθημερινή διαβίωση, αναφορικά με τους κανόνες και προτιμήσεις του καθενός. Ανεξαρτησία: H ικανότητα εκτέλεσης υπηρεσιών που σχετίζονται με την καθημερινή διαβίωση χωρίς καμιά ή με μικρή βοήθεια από άλλους Ποιότητα ζωής: Η πεποίθηση του ατόμου για τη θέση του στη ζωή μέσα στο πολιτισμικό περιβάλλον και το σύστημα αξιών που ζει. Υγιής 3 διεύρυνση της αναμενόμενης ζωής ή αλλιώς ελεύθερη από ανικανότητα διεύρυνση της αναμενόμενης ζωής. Καθώς η αύξηση του ρυθμού των γεννήσεων παραμένει ένα πολύ σημαντικό θέμα για την γήρανση του πληθυσμού, είναι επίσης σημαντική η αναμενόμενη ζωή χωρίς ανικανότητες. Συνεπώς βάσει των παραπάνω, η προσέγγιση της ενεργού γήρανσης βασίζεται στην αναγνώριση των δικαιωμάτων των ηλικιωμένων και στις αρχές του Ο.Η.Ε. περί ανεξαρτησίας, δραστηριότητας, σεβασμού, φροντίδας και αυτό-πληρότητας των ατόμων όλων των ηλικιών. Υπάρχει μια στροφή από την καθιερωμένη θέση που βασίζεται στις ανάγκες η οποία θεωρεί τους ηλικιωμένους παθητικό στόχο, προς την λογική που βασίζεται στα δικαιώματα η οποία αναγνωρίζει τα δικαιώματα των ανθρώπων στις ίσες ευκαιρίες και στην ίδια μεταχείριση σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους, καθώς μεγαλώνουν. Ποσοτική διερεύνηση της θέσης των ηλικιωμένων στην αγορά εργασίας στην Ελλάδα: εξελίξεις και προοπτικές 3 ο Π.Ο.Υ. με τον όρο «υγεία» εννοεί την φυσική διανοητική και κοινωνική ευημερία. 13

Η εξέλιξη της απασχόλησης κατά τομέα και θέση στην απασχόληση Ο πίνακας που ακολουθεί (Πίνακας 2.1) συνοψίζει τις μεταβολές στην απασχόληση από το 1994 μέχρι το 2003 κατά τομέα, κατηγορία (θέση) απασχόλησης και φύλο σε δύο ηλικιακές ομάδες (15-54 και 55 64). Ειδικότερα για τον πρωτογενή τομέα, η μείωση της απασχόλησης (-43,3%) συναρτάται με τη συρρίκνωση της απασχόλησης των ανδρών στο συγκεκριμένο τομέα ως εργοδότες (-40,5%), αυτοαπασχολούμενοι (-54,8%) και μισθωτοί (-55,3%), καθώς και με αυτή των γυναικών που απασχολούνται ως βοηθοί στην οικογενειακή επιχείρηση (-59,7%). Η ασθενής αύξηση της απασχόλησης στον δευτερογενή τομέα (3,6%) συνδυάστηκε με αύξηση των ανδρών εργοδοτών (17,4%) και διπλασιασμό των εργοδοτών γυναικών, αύξηση των αυτοαπασχολούμενων γυναικών (42%) καθώς και αύξηση του αριθμού των ανδρών που απασχολούνται ως βοηθοί. Σε ό,τι αφορά τον τριτογενή τομέα, στον οποίο υπήρξε μια αύξηση της απασχόλησης κατά 28%, οι σημαντικότερες μεταβολές αφορούν τόσο στους άνδρες εργοδότες (26%) όσο και στις γυναίκες, των οποίων ο αριθμός υπερδιπλασιάστηκε, καθώς και στους μισθωτούς και των δύο φύλων (23,3% για τους άνδρες, διπλασιασμός για τις γυναίκες). Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί η σημαντική αύξηση του αριθμού των ανδρών που απασχολούνται ως βοηθοί στην οικογενειακή επιχείρηση (46,5%). Η αύξηση τους αριθμού των εργοδοτών συνδυάζεται με την αύξηση της απασχόλησης στον τομέα της υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας. Επίσης η αύξηση των μισθωτών αφορά κυρίως στους τομείς της εκπαίδευσης, της δημόσιας διοίκησης και της υγείας και κοινωνικής μέριμνας. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η αύξηση των αυτοαπασχολούμενων στον τομέα της διαχείρισης ακίνητης περιουσίας των εκμισθώσεων και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και επίσης στον τομέα υγείας και κοινωνικής μέριμνας. Σε ό,τι αφορά τα άτομα ηλικίας 15-54 ετών, η αύξηση του αριθμού των εργοδοτών (31%) όπως και των μισθωτών (40,3%) είναι πιο σημαντική από αυτή που περιγράφηκε για τα πιο ηλικιωμένα άτομα. Αντίθετα με ό,τι παρατηρείται για τα άτομα υψηλότερης ηλικίας, ο αριθμός των αυτοαπασχολούμενων μεταβάλλεται ελαφρά (4%) στις ηλικίες 15-54 ετών, ενώ ο αριθμός των βοηθών στην οικογενειακή επιχείρηση, όπως και για τους πιο ηλικιωμένους, μειώνεται σημαντικά (-37,7%). Οι παραπάνω μεταβολές στις ηλικίες 15-54 ετών συνδέονται με τον πρωτογενή και το δευτερογενή τομέα για τους εργοδότες και τους μισθωτούς, με τον τριτογενή για τους αυτοαπασχολούμενους, και με τον πρωτογενή και δευτερογενή για τους βοηθούς στην οικογενειακή επιχείρηση. 14

Πίνακας 2.1. Θέση στην απασχόληση κατά ηλικιακή ομάδα, τομέα και κλάδο (σχετική μεταβολή μεταξύ 1993 και 2004) 55-64 ετών 15-54 ετών Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Εργοδότες Σύνολο 15,5% 6,7% 98,4% 31,0% 24,6% 70,5% Α ΓΕΝΗΣ -26,2% -40,5% 42,3% 44,8% 30,8% 188,3% Β ΓΕΝΗΣ 21,9% 17,4% 112,0% 6,2% 5,3% 17,0% Γ ΓΕΝΗΣ 37,8% 26,0% 167,7% 44,9% 37,9% 74,1% Αυτοαπασχολούμενοι Σύνολο -20,4% -31,7% 27,8% 4,0% -4,2% 31,5% Α ΓΕΝΗΣ -38,8% -54,8% 16,7% -6,3% -18,1% 36,8% Β ΓΕΝΗΣ 1,4% -1,7% 42,0% -8,4% -5,0% -36,6% Γ ΓΕΝΗΣ 11,1% 2,3% 59,3% 14,5% 5,4% 37,5% Μισθωτοί Σύνολο 22,3% 12,8% 61,9% 40,3% 30,5% 56,5% Α ΓΕΝΗΣ -50,1% -55,3% -34,9% 26,7% 16,9% 51,9% Β ΓΕΝΗΣ -0,3% 3,8% -25,0% 15,2% 22,2% -5,8% Γ ΓΕΝΗΣ 41,0% 23,3% 103,3% 52,2% 36,0% 73,3% Βοηθοί στην οικογενειακή επιχείρηση Σύνολο -47,3% 52,8% -51,4% -37,7% -34,1% -39,4% Α ΓΕΝΗΣ -57,5% 21,3% -59,7% -51,9% -49,6% -53,0% Β ΓΕΝΗΣ 3,4% 381,5% -30,1% -28,5% -23,3% -33,6% Γ ΓΕΝΗΣ 17,8% 46,5% 13,9% -11,7% -7,4% -13,5% ΣΥΝΟΛΟ Σύνολο -8,8% -12,3% -0,1% 22,5% 16,8% 32,6% Α ΓΕΝΗΣ -43,3% -52,8% -30,3% -22,4% -19,6% -26,1% Β ΓΕΝΗΣ 3,6% 5,5% -9,3% 8,7% 14,2% -10,2% Γ ΓΕΝΗΣ 28,0% 14,9% 77,4% 40,6% 27,7% 59,7% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων της ΕΣΥΕ (Έρευνα Εργατικού Δυναμικού) Συνοψίζοντας στο σημείο αυτό τις μεταβολές αναφορικά με την απασχόληση, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι σε διάστημα μιας δεκαετίας, οι παρατηρούμενες μεταβολές τροποποίησαν σημαντικά τόσο τον τομέα, όσο και τη θέση των απασχολούμενων ατόμων ηλικίας 55-64 ετών. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ το 1993 στους 100 απασχολούμενους ηλικίας 55-54 ετών οι 45 απασχολούνταν στον πρωτογενή τομέα, οι 18 στο δευτερογενή και οι 37 στον τριτογενή, το 2004 τα αντίστοιχα μεγέθη 15

ήταν 28, 20 και 52. Σε ότι αφορά τη θέση στο επάγγελμα οι αλλαγές ήταν επίσης σημαντικές, αφού ενώ το 1993 σε 100 απασχολούμενους οι 9 ήταν εργοδότες, οι 48 αυτοαπασχολούμενοι, οι 29 μισθωτοί και οι 14 βοηθοί στην οικογενειακή επιχείρηση, δέκα χρόνια αργότερα τα μεγέθη ήταν 11, 42, 39 και 8 αντίστοιχα. Σημειώνεται ότι στο υπόλοιπο κομμάτι του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας (15-54 ετών) τα αντίστοιχα μεγέθη το 2004 ήταν 7, 19, 68 και 6. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι οι παραπάνω μεταβολές συνδυάστηκαν με αλλαγές αναφορικά με την κατανομή της απασχόλησης μεταξύ ανδρών και γυναικών για τα άτομα ηλικίας 55-64 ετών. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1993 σε 100 απασχολούμενους άνδρες αντιστοιχούσαν 41 γυναίκες, το 2004 η αντιστοιχία ήταν 100 προς 47 (η αντιστοιχία αυτή ήταν 100 προς 64 για τα άτομα ηλικίας 15-54 ετών το 2004). Η εξέλιξη αυτή συνδέεται με αντίστοιχες μεταβολές στον τριτογενή τομέα, όπου η αναλογία αυξήθηκε από 27 σε 41, ενώ μειώθηκε οριακά στον δευτερογενή (από 15 σε 13). Επίσης συναρτάται με τις μεταβολές στον πρωτογενή τομέα, όπου η σχέση μεταβλήθηκε από 72 σε 107 (δηλαδή υπάρχουν πλέον περισσότερες απασχολούμενες γυναίκες από ότι άνδρες), γεγονός που συνδέεται με την σχετικά υψηλότερη απασχόληση των γυναικών έναντι των ανδρών, ως βοηθοί στην οικογενειακή επιχείρηση. Τέλος, αξίζει να σημειωθούν οι αλλαγές αναφορικά με τον κλάδο απασχόλησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ για τα άτομα ηλικίας 55-64 ετών το 1993 οι 7 κλάδοι στους οποίους υπήρξε αύξηση της απασχόλησης την περίοδο 1993-2004 (κατασκευές, ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, διαχείριση ακίνητης περιουσίας - εκμισθώσεις και επιχειρηματικές δραστηριότητας, δημόσια διοίκηση και άμυνα, εκπαίδευση, υγεία και κοινωνική φροντίδα και οι άλλες δραστηριότητας παροχής υπηρεσιών) αποτελούσαν το 19,7% της συνολικής απασχόλησης, το αντίστοιχο ποσοστό το 2004 ήταν 34,7%. Αντίθετα στην περίπτωση των ατόμων ηλικίας 15-54 ετών η αντίστοιχη μεταβολή ήταν οριακή (από 49,9% το 1993 σε 51,7% το 2004). 16

Αλλαγές στην κατά ηλικία δομή του πληθυσμού, απασχόληση των ατόμων υψηλότερης ηλικίας και συνολική απασχόληση από την πλευρά της προσφοράς Οι αναμενόμενες μεταβολές στην κατά ηλικία σύνθεση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας θέτουν μια σειρά ερωτημάτων τα οποία σχετίζονται τόσο με την παρουσία των ατόμων υψηλότερης ηλικίας στην αγορά εργασίας, όσο και με τις προοπτικές διατήρησης της προσφοράς εργασίας σε υψηλό επίπεδο για το σύνολο του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας. Στο βαθμό που τα αυριανά άτομα υψηλότερης ηλικίας θα έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά από τα σημερινά (υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, ένταξη στην αγορά εργασίας σε υψηλότερη ηλικία, μεγαλύτερη εμπειρία στην αγορά εργασίας ιδίως για τις γυναίκες), η αποφυγή καταστάσεων πρώιμου αποκλεισμού τους από την αγορά εργασίας φαντάζει ως μια φυσιολογική και πιθανότητα επιθυμητή από τους ίδιους εξέλιξη. Επιπλέον, από τη στιγμή που με όρους καθαρά δημογραφικούς, είναι η μοναδική ηλικιακή ομάδα της οποίας το μέγεθος αναμένεται να αυξηθεί τα επόμενα χρόνια, μια συρρίκνωση της παρουσίας τους στην αγορά εργασίας θα επηρεάζει όλο και περισσότερο το συνολικό αριθμό των ατόμων που δύναται να απασχοληθεί στο μέλλον, αλλά και τα ποσοστά απασχόλησης του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας. Στις επόμενες παραγράφους επιχειρείται μια πρώτη διερεύνηση των επιπτώσεων, οι οποίες μπορούν να προκύψουν από τις μεταβολές στην κατά ηλικία δομή του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας. Η ανάλυση επικεντρώνεται σε τρία βασικά σημεία τα οποία διερευνώνται αποκλειστικά από την πλευρά της προσφοράς. Το πρώτο αφορά στις επιπτώσεις για τα συνολικά ποσοστά απασχόλησης του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας, το δεύτερο στη συνολική απασχόληση και το τρίτο στο μερίδιο των ηλικιωμένων ατόμων στη συνολική απασχόληση. Αρχικά διερευνάται το πρώτο ερώτημα και, με βάση τα αποτελέσματα που προκύπτουν, η ανάλυση επεκτείνεται και στα υπόλοιπα δύο. Ειδικότερα για τα ποσοστά απασχόλησης, το βασικό ερώτημα είναι το κατά πόσο η μελλοντική αύξηση του μεριδίου των ατόμων υψηλότερης ηλικίας (55-64 ετών) στον πληθυσμό σε ηλικία εργασίας μπορεί να συνδυαστεί με μείωση των συνολικών ποσοστών απασχόλησης (15-64 ετών). Ουσιαστικά από τη στιγμή που αναμένεται μια αύξηση του αριθμού των ατόμων στις ηλικίες 55-64 ετών όπου τα ποσοστά απασχόλησης είναι σχετικά ασθενή και, μια μείωση των ατόμων στις ηλικίες 15-54 όπου τα ποσοστά απασχόλησης είναι σχετικά υψηλά (κυρίως στις ηλικίες 25-49 ετών), εάν δεν υπάρξουν μεταβολές στα αντίστοιχα ποσοστά απασχόλησης, τότε το ποσοστό απασχόλησης για τον πληθυσμό 15-64 ετών θα μειωθεί. 17

Τα ερωτήματα και τα διαφορετικά σενάρια εξέλιξης με χρονικό ορίζοντα το έτος 2025 συνοψίζονται στον Πίνακα 2.2. Ουσιαστικά υπάρχουν τρεις "σειρές" σεναρίων. Στην πρώτη, η οποία περιλαμβάνει μόνο ένα σενάριο (Σενάριο 1), ο στόχος είναι να διερευνηθούν οι μεταβολές των ποσοστών απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-64 ετών (Ra), οι οποίες μπορούν να προκύψουν αποκλειστικά λόγω των αναμενόμενων αλλαγών στην κατά ηλικία σύνθεση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας. Στη δεύτερη "σειρά" σεναρίων, στην οποία συμπεριλαμβάνονται δύο σενάρια (Σενάριο 2α και 2β), ο στόχος είναι, παρά τις δημογραφικές μεταβολές, να διατηρηθούν σταθερά τα ποσοστά απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-64 ετών στα επίπεδα του 2004. Στην περίπτωση του Σεναρίου 2α ο στόχος επιτυγχάνεται αποκλειστικά μέσω της αύξησης των ποσοστών απασχόλησης για τα άτομα ηλικίας 15-54 ετών (Rb), ενώ στο Σενάριο 2β αποκλειστικά μέσω της αύξησης των ποσοστών απασχόλησης για τα άτομα ηλικίας 55-64 ετών (Rc). Πίνακας 2.2. Περιγραφή σεναρίων αναφορικά με τις επιπτώσεις που προκύπτουν για τα ποσοστά απασχόλησης από την πλευρά της προσφοράς, λόγω των αναμενόμενων μεταβολών στην κατά ηλικία δομή του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας. Συμβολισμοί: Ra = Ποσοστό απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-64 ετών Rb = Ποσοστό απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-54 ετών Rc = Ποσοστό απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών Σενάρια Στόχοι Υποθέσεις Σενάριο 1 Σενάριο 2 Σενάριο 2α Σενάριο 2β Σενάριο 3 Σενάριο 3α Εκτίμηση της μεταβολής του ποσοστού απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-64 ετών λόγω των αλλαγών στην κατά ηλικία σύνθεση του πληθυσμού αυτού Διατήρηση του ποσοστού απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-64 ετών στα επίπεδα του 2004 Συνέχιση των τάσεων της περιόδου 1993-2004 αναφορικά με τα ποσοστά απασχόλησης των ατόμων 15-54 και 55-64 ετών Χωρίς συγκεκριμένο στόχο για το ποσοστό απασχόλησης των ατόμων 15-64 ετών Rb σταθερό στα επίπεδα του 2004 Rc σταθερό στα επίπεδα του 2004 Rb μεταβάλλεται με τρόπο ώστε το Ra να παραμένει σταθερό στα επίπεδα του 2004 Rc σταθερό στα επίπεδα του 2004 Rc μεταβάλλεται με τρόπο ώστε το Ra να παραμένει σταθερό στα επίπεδα του 2004 Rb σταθερό στα επίπεδα του 2004 Rb μεταβάλλεται όπως κατά το πρόσφατο παρελθόν (αυξάνει) Rc μεταβάλλεται όπως κατά το πρόσφατο παρελθόν (παραμένει σχεδόν σταθερό) 18

Σενάριο 3β Με στόχο το ποσοστό απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-64 ετών να μεταβάλλεται όπως κατά το πρόσφατο παρελθόν. Αυτό επιτυγχάνεται με τη συνέχιση των τάσεων της περιόδου 1993-2004 αναφορικά με τα ποσοστά απασχόλησης των ατόμων 15-54 (κάτι που μακροπρόθεσμα οδηγεί στα μέγιστα ποσοστά απασχόλησης) και την αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των ατόμων 55-64 ετών. Rb μεταβάλλεται όπως κατά το πρόσφατο παρελθόν (αυξάνει) Rc αυξάνει με τρόπο ώστε το Ra να μεταβάλλεται όπως κατά το πρόσφατο παρελθόν Στην τρίτη "σειρά" σεναρίων (Σενάρια 3α και 3β) εξετάζεται η προοπτική της συνέχισης των τάσεων της περιόδου 1993-2004 αναφορικά με τα ποσοστά απασχόλησης των ατόμων 15-54 και 55-64 ετών αντίστοιχα και εκτιμώνται οι προοπτικές αύξησης των ποσοστών απασχόλησης για τον πληθυσμό σε ηλικία εργασίας, υπό το πρίσμα των αναμενόμενων δημογραφικών αλλαγών. Στην περίπτωση του Σεναρίου 3α δεν υπάρχει συγκεκριμένος στόχος για την αύξηση των ποσοστών απασχόλησης των ατόμων 15-64 ετών, τα οποία μεταβάλλονται κάτω από την επίπτωση της προέκτασης των τάσεων που παρατηρήθηκαν κατά το παρελθόν για τα αντίστοιχα ποσοστά στις ηλικίες 15-54 (ουσιαστικά αύξηση) και 55-64 ετών (ουσιαστικά στασιμότητα). Τέλος στο Σενάριο 3β, ως στόχος για την αύξηση των ποσοστών απασχόλησης στις ηλικίες 15-64 ετών τίθεται η διαχρονική διατήρηση του ρυθμού αύξησης που παρατηρήθηκε κατά το παρελθόν. Η επίτευξη του στόχου αυτού υπαγορεύει αναπόφευκτα τη μελλοντική αύξηση των ποσοστών απασχόλησης των ατόμων υψηλότερης ηλικίας. Συμπεράσματα μελέτης Στην παρούσα μελέτη εξετάστηκε η θέση των ατόμων υψηλότερης ηλικίας (55-64 ετών) στην αγορά εργασίας στην Ελλάδα. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στις εξελίξεις που παρατηρήθηκαν την τελευταία δεκαπενταετία και που αφορούν στην ποσοτική διάσταση της παρουσίας των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών στο εργατικό δυναμικό και την απασχόληση, ενώ εξετάστηκαν ζητήματα που άπτονται της ανεργίας, της θέσης, του τομέα και του κλάδου απασχόλησης καθώς και του μορφωτικού τους επιπέδου. Σε πολλά από τα ζητήματα αυτά επιχειρήθηκε μια σειρά από διαχρονικές προσεγγίσεις οι οποίες αφορούν στη σύγκριση με το σύνολο του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας (15-64 ετών) καθώς και με άλλες ηλικιακές ομάδες του πληθυσμού (15-54 ετών), στη σύγκριση μεταξύ ανδρών και γυναικών και στη σύγκριση μεταξύ των ηλικιακών ομάδων που συνιστούν τον πληθυσμό σε ηλικία εργασίας (55-59 και 60-64 ετών). Επιπρόσθετα 19

επιχειρήθηκε μια πρώτη διερεύνηση των επιπτώσεων που μπορεί να προκύψουν τα επόμενα χρόνια από την αναμενόμενη αύξηση του αριθμού των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών στην Ελλάδα. Η αναφορά στις επιπτώσεις αυτές, οι οποίες εξετάζονται από την πλευρά της προσφοράς, επικεντρώνεται στις προοπτικές εξέλιξης των ποσοστών απασχόλησης και της απασχόλησης για το σύνολο του πληθυσμού σε ηλικίας εργασίας, καθώς και στο μερίδιο της απασχόλησης των ατόμων υψηλότερης ηλικίας και των υπολοίπων ατόμων στη συνολική απασχόληση. Από την ανάλυση προκύπτει ότι, μέσα από μια καθαρά ποσοτική σκοπιά, οι εξελίξεις και οι μεταβολές που αφορούν στη θέση των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών στην αγορά εργασίας δεν ήταν, σε γενικές γραμμές, ιδιαίτερα έντονες. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε μια μείωση του εργατικού δυναμικού η οποία συνδέεται κυρίως με τα άτομα ηλικίας 60-64, είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος φύσεως δημογραφικής και δεν συνδέεται τόσο με συρρίκνωση της συμμετοχής των ατόμων στην αγορά εργασίας, στο βαθμό που η διεύρυνση της συμμετοχής των γυναικών υπερκαλύπτει την μείωση που παρατηρείται για τους άνδρες. Ανάλογες εξελίξεις παρατηρούνται για την απασχόληση και τα ποσοστά απασχόλησης. Γενικά, στο βαθμό που η διαχρονική εξέλιξη, κυρίως των ποσοστών συμμετοχής και δευτερεύοντος των ποσοστών απασχόλησης, αποτυπώνει το χρονοδιάγραμμα της αποχώρησης των ατόμων υψηλότερης ηλικίας από την εργάσιμο βίο, οι παρατηρούμενες μεταβολές δεν συνηγορούν σε μια πρώιμη έξοδο των ατόμων αυτών από την αγορά εργασίας. Πάντως θα πρέπει να τονιστεί ότι η διαχρονική εξέλιξη των μεγεθών που αφορούν στην συμμετοχή στην αγορά εργασίας και την απασχόλησης για τα άτομα υψηλότερης ηλικίας (55-64 ετών) εμφανίζεται, ως ένα βαθμό, διαφοροποιημένη μεταξύ των ηλικιακών ομάδων 55-59 και 60-64 ετών καθώς και μεταξύ των φύλων. Ειδικότερα για τις μεταβολές σχετικά με τα ποσοστά απασχόλησης, η σχετική σταθερότητα που παρατηρήθηκε για το σύνολο των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών συνδυάστηκε με μια μείωση των ποσοστών για τα άτομα ηλικίας 60-64 ετών και μια σταθερότητα στις ηλικίες 55-59 ετών. Επίσης οι διαχρονικές μεταβολές διαφοροποιούνται μεταξύ των φύλων, αφού για τις γυναίκες παρατηρείται μια αύξηση των παραπάνω μεγεθών και για τις δύο ηλικιακές ομάδες ενώ αντίθετα στην περίπτωση των ανδρών, οι μεταβολές συνδυάζονται με μείωση, η οποία είναι αισθητά πιο έντονη για όσους είναι ηλικίας 60-64 ετών από ότι για αυτούς που βρίσκονται στις ηλικίες 55-59 ετών. Συνεπώς, αν και για το σύνολο των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών, η περίοδος 1993-2004 δεν χαρακτηρίζεται από πρώιμη αποχώρηση των ατόμων αυτών από την αγορά εργασίας, οι εξελίξεις που αφορούν στους άνδρες ηλικίας 60-64 ετών, υποδηλώνουν, έστω και οριακά, την ύπαρξη της παραπάνω διαδικασίας. 20

Οι προαναφερόμενες εξελίξεις δεν συνάδουν με τις μεταβολές που παρατηρήθηκαν για το υπόλοιπο του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας (15-54 ετών). Ειδικότερα για την παρουσία των ατόμων στην αγορά εργασίας και την απασχόληση, η σταθερότητα των ποσοστών συμμετοχής και απασχόλησης για τα άτομα υψηλότερης ηλικίας συνδυάστηκε με αύξηση των αντίστοιχων μεγεθών για τα άτομα ηλικίας 15-54 ετών. Συνεπώς, μέσα σε ένα γενικότερο πλαίσιο αυξητικών τάσεων, μπορεί η απόλυτη θέση των ατόμων υψηλότερης ηλικίας να μην μεταβλήθηκε σημαντικά, αλλά οι μεταβολές συγκριτικά με το υπόλοιπο κομμάτι του πληθυσμού δεν ήταν αμελητέες. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ το 1988 σε 100 άτομα που ανήκαν στο εργατικό δυναμικό τα 86 ήταν ηλικίας 15-54 ετών και τα 14 ηλικίας 55-64 ετών, το 2004 τα αντίστοιχα μεγέθη ήταν 90 και 10. Στην περίπτωση της απασχόλησης οι μεταβολές ήταν από 85 σε 89 και από 15 σε 11 για τα άτομα ηλικίας 15-54 και 55-64 ετών αντίστοιχα. Σημειώνεται ότι, οι προαναφερόμενες μεταβολές είναι ως ένα βαθμό φύσεως δημογραφικής, αφού οι μεταβολές του αριθμού των ατόμων ηλικίας 15-54 και 55-64 ετών αντίστοιχα ακολούθησαν αποκλίνουσες πορείες, αλλά συναρτώνται επίσης και με τους διαφορετικούς ρυθμούς μεταβολής των ποσοστών συμμετοχής και απασχόλησης. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι, αν και τα επίπεδα ανεργίας των πιο νέων ατόμων παραμένουν αισθητά υψηλότερα από αυτά των πιο ηλικιωμένων, η γενικότερη αυξητική τάση την περίοδο πριν το 2000 άγγιξε και τις δύο προαναφερόμενες ηλικιακές ομάδες. Η διαχρονική εξέλιξη του ποσοστού ανεργίας αφήνει να διαφανεί ότι, η σχετικά ασθενής συρρίκνωση η οποία παρατηρήθηκε από το 2000 και μετά, άγγιξε περισσότερο τα άτομα ηλικίας 15-54 ετών παρά τα άτομα υψηλότερης ηλικίας. Οι αλλαγές αναφορικά με την σχετική θέση των ατόμων υψηλότερης ηλικίας στην απασχόληση συναρτάται με την ιδιαίτερη βαρύτητα που έχει ο πρωτογενής τομέας, στον οποίο το μέγεθος της απασχόλησης συρρικνώνεται διαχρονικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι, χωρίς την διευρυμένη παρουσία των γυναικών στον τριτογενή τομέα της οικονομίας και ως ένα βαθμό των ανδρών στον δευτερογενή τομέα και ειδικότερα στον κλάδο των κατασκευών, η συρρίκνωση αυτή θα είχε επηρεάσει πολύ πιο αισθητά τα ποσοστά απασχόλησης των ατόμων υψηλότερης ηλικίας. Ένα επιπλέον ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι η γενικότερη αύξηση του μορφωτικού επιπέδου του πληθυσμού, αγγίζει με την πάροδο του χρόνου και τα άτομα των υψηλότερων ηλικιών, στο βαθμό που οι νεώτερες γενιές που σταδιακά εισέρχονται στις ηλικίες 55-64 ετών έχουν υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο από τις γηραιότερες. Επιπλέον, παρατηρείται μια σημαντική συρρίκνωση των διαφορών αναφορικά με το εκπαιδευτικό επίπεδο μεταξύ των ατόμων υψηλότερης ηλικίας και των υπολοίπων, όπως και μεταξύ ανδρών και γυναικών, εξέλιξη η οποία συναρτάται με την 21

ταχύτερη αύξηση του μορφωτικού επιπέδου των γυναικών η οποία παρατηρείται τα τελευταία χρόνια. Παρόλα αυτά, οι προαναφερόμενες μεταβολές δεν αντικατοπτρίζονται ακόμη σε μια αντίστοιχη εξέλιξη για τα ποσοστά απασχόλησης, αφού οι σημερινές γενιές των ατόμων υψηλότερης ηλικίας έχουν σχετικά χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Σε ό,τι αφορά τις προοπτικές εξελίξεις, η μελέτη χρησιμοποιεί ως σημείο αναφοράς τα αποτελέσματα των προβολών του πληθυσμού για την περίοδο 2005-2025. Τα αποτελέσματα φανερώνουν ότι τα επόμενα χρόνια ο συνολικός πληθυσμός σε ηλικία εργασίας θα σταματήσει να αυξάνει μετά το πέρας της επόμενης δεκαετίας και θα μειώνεται στη συνέχεια. Η εξέλιξη αυτή υποκρύπτει δύο αποκλίνουσες μεταβολές: α) τη μείωση του πληθυσμού ηλικίας 15-54 ετών και β) την αύξηση του αριθμού των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών. Με άλλα λόγια, οι αλλαγές αυτές θα συνδυαστούν με τη διαχρονική αύξηση του μεριδίου των ατόμων υψηλότερης ηλικίας στον πληθυσμό σε ηλικία εργασίας και την αντίστοιχη μείωση για τα άτομα ηλικίας 15-54 ετών σε όλη την περίοδο 2005-2025. Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης, μέσω της επεξεργασίας διαφορετικών σεναρίων που βασίζονται στις προοπτικές εξέλιξης του πληθυσμού, διερευνώνται οι επιπτώσεις που μπορεί να προκύψουν τα επόμενα χρόνια αναφορικά με τις προοπτικές εξέλιξης των ποσοστών απασχόλησης, της συνολικής απασχόλησης και του μεριδίου των ατόμων υψηλότερη ηλικίας στη συνολική απασχόληση. Και τα τρία αυτά σημεία εξετάζονται από την πλευρά της προσφοράς. Από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι η διατήρηση των ποσοστών απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-54 και 55-64 ετών στα σημερινά επίπεδα, υπό το πρίσμα των αναμενόμενων δημογραφικών αλλαγών, θα συνδυαστεί με μείωση των συνολικών ποσοστών απασχόλησης κατά 1,5 περίπου εκατοστιαία μονάδα από σήμερα έως το 2025. Παρόλα αυτά, η προαναφερόμενη μείωση θα μπορούσε εύκολα να αποφευχθεί, είτε μέσω της διεύρυνσης των ποσοστών απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-54 ετών (κατά 2 περίπου εκατοστιαίες μονάδες), είτε μέσω μιας σημαντικής αύξησης των ποσοστών απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών (περίπου κατά 7 εκατοστιαίες μονάδες), είτε με συνδυασμό και των δύο (στην περίπτωση αυτή οι απαιτούμενες μεταβολές θα είναι αισθητά ασθενέστερες). Με άλλα λόγια, η μείωση των ποσοστών απασχόλησης, από την πλευρά της προσφοράς, για τον πληθυσμό σε ηλικία εργασίας, ως συνέπεια των αναμενόμενων μεταβολών στην κατά ηλικία δομή του, δεν φαντάζει ως μια πιθανή εξέλιξη για την επόμενη εικοσαετία. Ένα επιπλέον ερώτημα αφορά στις προοπτικές αύξησης των συνολικών ποσοστών απασχόλησης. Στην περίπτωση αυτή, προεκτείνοντας τις τάσεις που παρατηρήθηκαν κατά το παρελθόν (1993-2004) για τα ποσοστά απασχόλησης των ατόμων ηλικίας 15-54 ετών (αύξηση) και 55-64 ετών (οριακή μεταβολή), τα ποσοστά 22

απασχόλησης θα μπορούσαν να αυξηθούν στο μέλλον (2005-2025) κατά περίπου 10 εκατοστιαίες μονάδες. Η αύξηση αυτή θα μπορούσε να είναι ακόμη πιο σημαντική (ακριβέστερα να είναι του ιδίου εύρους την περίοδο 2005-2015 με αυτή που παρατηρήθηκε κατά το παρελθόν και υψηλότερη στη συνέχεια), εάν πέρα από την αύξηση του ποσοστών απασχόλησης για τα άτομα ηλικίας 15-54 ετών αυξηθούν και τα αντίστοιχα ποσοστά για τα άτομα υψηλότερης ηλικίας (55-64 ετών). Στην περίπτωση αυτή θα έχουμε φθάσει σε επίπεδα ποσοστών απασχόλησης τα οποία θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως τα μέγιστα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα που αφορούν στις προοπτικές εξέλιξης αναφορικά με το μέγεθος της απασχόλησης από την πλευρά της προσφοράς καθώς και του μεριδίου στη συνολική απασχόληση για τα άτομα ηλικίας 55-64 και 15-54 ετών. Σε ότι αφορά το πρώτο, είναι φανερό ότι η προοπτική μιας παύσης της αύξησης του συνολικού μεγέθους του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας και, μιας πιο μακροπρόθεσμης, μείωσής του διαφοροποιεί αισθητά το δημογραφικό πλαίσιο κάτω από το οποίο συντελούνται οι μεταβολές της πραγματικής απασχόλησης. Είναι φανερό ότι ενώ κατά το παρελθόν, η αύξηση της πραγματικής απασχόλησης μπορούσε να επιτυγχάνεται χωρίς απαραίτητα να μεταβάλλονται τα ποσοστά απασχόλησης (αφού αυξάνονταν ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας), τα επόμενα χρόνια, όχι μόνο η αύξηση των ποσοστών απασχόλησης από την πλευρά της προσφοράς καθίσταται απαραίτητη αλλά μακροπρόθεσμα (μετά το 2020), στο βαθμό που θα συρρικνώνεται ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας, ίσως δεν θα είναι ικανή να καλύψει μια (επιθυμητή) μελλοντική αύξηση της ζήτησης. Βέβαια, τα επόμενα 15-20 χρόνια, οι μεταβολές του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας σε συνδυασμό με την δυνατότητα αύξησης των ποσοστών απασχόλησης από την πλευρά της προσφοράς και μιας επιθυμητής διεύρυνσης της ζήτησης, μπορούν να εξασφαλίσουν μια ετήσια αύξηση της πραγματικής απασχόλησης κατά 1%. Από εκεί και πέρα, το φάσμα μιας αδυναμίας αύξησης της απασχόλησης από την πλευρά της προσφοράς γίνεται πιο ορατό, στο βαθμό που εισερχόμαστε σε μια περίοδο, στη διάρκεια της οποίας, αναμένεται σημαντική συρρίκνωση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας, ενώ παράλληλα τα ποσοστά απασχόλησης, από την πλευρά της προσφοράς, τείνουν προς κάποια μέγιστα επίπεδα. Πάντως σε κάθε περίπτωση, από τη στιγμή που θα αυξάνει το μερίδιο των ατόμων ηλικίας 55-64 ετών στον πληθυσμό σε ηλικία εργασίας, είναι φανερό ότι δεν μπορεί να αυξάνει η συνολική απασχόληση χωρίς τη διεύρυνση της παρουσίας των ατόμων ηλικίας υψηλότερης ηλικίας σε αυτήν. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλα τα σενάρια που παρουσιάζονται στη μελέτη, το μερίδιο αυτό 23

αυξάνει διαχρονικά και η αύξηση ποικίλει από 2 σε 8 εκατοστιαίες μονάδες ανάλογα με τους στόχους και το σενάριο που υιοθετείτε. Με άλλα λόγια, δεν θα ήταν υπερβολικό να υποστηριχθεί ότι, με την πάροδο του χρόνου, η αύξηση της συνολικής απασχόλησης δεν θα μπορεί να συμβαδίζει με αποκλεισμό των ατόμων υψηλότερης ηλικίας από την αγορά εργασίας. Άλλωστε οι παράγοντες που συνδέονται με την προσφορά, συνηγορούν σε μια αυξημένη παρουσία των ατόμων αυτών στην αγορά εργασίας τα επόμενα χρόνια, στο βαθμό που οι νεώτερες γενιές που θα εισέρχονται στην ηλικιακή ομάδα 55-64 ετών θα είναι αρκετά διαφορετικές από τις γενιές των σημερινών ατόμων υψηλότερης ηλικίας. Οι διαφορές αυτές αφορούν, μεταξύ των άλλων, στο υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο και στην υψηλότερη ηλικία πρώτης ένταξης στην αγορά εργασίας των πιο νέων ατόμων, η οποία συναρτάται με την σχετικά μακροχρόνια παραμονής τους στο εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά και με την στενότητα η οποία χαρακτηρίζει την αγορά εργασίας τα τελευταία χρόνια. Επιπλέον, ενώ σήμερα οι γυναίκες στις ηλικίες 55-64 ετών παρουσιάζουν χαμηλή συμμετοχή στην αγορά εργασίας, λόγω της προηγούμενης ασθενούς εμπειρίας τους σε αυτήν, η σταδιακή διεύρυνση της συμμετοχής που παρατηρείται στις χαμηλότερες ηλικίες θα συνδυαστεί, τα επόμενα χρόνια (και συνεπώς στις υψηλότερες ηλικίες), με διευρυμένη θέληση για περαιτέρω παρουσία τους στην αγορά εργασίας. Μένει να αποδειχθεί σε ποιο βαθμό οι μεταβολές της ζήτησης, οι πρακτικές διαχείρισης του εργατικού δυναμικού και οι επιλογές για την οργάνωση της εργασίας, οι οποίες μέχρι σήμερα δεν ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκές για τους εργαζόμενους υψηλότερης ηλικίας, θα συμβάλλουν σε μια τέτοια εξέλιξη. Γενικά, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι στην περίπτωση των ηλικιωμένων εργαζομένων, αλλά και γενικότερα των ατόμων υψηλότερης ηλικίας, στην Ελλάδα βρισκόμαστε σε μια μεταβατική περίοδο η οποία δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Η μετάβαση αυτή συνδέεται με τις εξελίξεις που αφορούν στη συνεχή συρρίκνωση της απασχόλησης στον αγροτικό τομέα, στον οποίο εξακολουθεί να απασχολείτε ένα μεγάλο μέρος των ατόμων υψηλότερης ηλικίας, στην διεύρυνση του μορφωτικού επιπέδου του πληθυσμού και τη συρρίκνωση των διαφοροποιήσεων μεταξύ των φύλων καθώς και στην αυξημένη παρουσία των γυναικών στην αγορά εργασίας. Επιπρόσθετα, οι εξελίξεις αυτές συντελούνται μέσα σε ένα πλαίσιο το οποίο χαρακτηρίζεται από τις ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές, τον προβληματισμό για τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος, τη συζήτηση για τις διαρθρωτικές αλλαγές στην οικονομία και την ύπαρξη πολιτικών που στοχεύουν στην διεύρυνση της παρουσίας των ατόμων στην αγορά εργασίας. Είναι φανερό ότι τα επόμενα χρόνια, η αποφυγή φαινομένων αποκλεισμού των ατόμων υψηλότερης ηλικίας από την αγορά εργασίας, θα εξαρτηθεί από την όσο το 24

δυνατόν πιο ομαλή ολοκλήρωση της προαναφερόμενης μετάβασης, ή αλλιώς από τη μέριμνα για το μέλλον ενός όλο και σημαντικότερου μέρους του δυνάμει εργατικού δυναμικού. 25

Ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης στον τομέα διαχείρισης της ηλικιακής διάρθρωσης του ανθρώπινου δυναμικού Η κατάσταση στον πρωτογενή τομέα Βασικά στατιστικά στοιχεία Από τη μεταπολεμική περίοδο μέχρι σήμερα έχουμε αισθητή μείωση του αγροτικού πληθυσμού. Η τάση περιορίζεται στη δεκαετία του 80, ενώ την επόμενη δεκαετία παρατηρείται για πρώτη φορά ανάκαμψη σε απόλυτα μεγέθη. Πίνακας 3.1 : Ποσοστιαία κατανομή πληθυσμού με βάση τον τόπο διαμονής: 1951 2000 Αγροτικές περιοχές Ημιαστικές περιοχές Αστικές περιοχές 1951 47,5 14,8 37,7 1961 43,8 12,9 43,3 1971 35,2 11,6 53,2 1981 30,3 11,6 58,1 1991 28,4 12,8 58,8 2001 27,2 Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσμού, Επεξεργασία στοιχείων. Η εμφάνιση και εδραίωση εξωγεωργικών μορφών απασχόλησης από τα μέσα της δεκαετίας του 80 οδήγησε στη σταθεροποίηση και τελικά στην ανάκαμψη των αγροτικών περιοχών. Το πρόβλημα του αγροτικού χώρου δεν παίρνει τη μορφή της υπογεννητικότητας όπως συμβαίνει στις άλλες περιοχές, αλλά μιας δημογραφικής γήρανσης του πληθυσμού των αγροτικών περιοχών, σε σύγκριση με τους αντίστοιχους των ημιαστικών και αστικών κέντρων. Δηλαδή τη μεγέθυνση του ειδικού βάρους της πληθυσμιακής ομάδας 65 ετών και άνω, σε σύγκριση με την ομάδα 0-14 ετών. Το γεγονός ότι η σχέση αυτή στην ύπαιθρο έχει υπερβεί τη μονάδα, ήδη από το 1991 σημαίνει ότι ο πληθυσμός άνω των 65 ετών είναι πλέον μεγαλύτερος από των 0-14. Πίνακας 3.2: Δείκτες πληθυσμιακής γήρανσης και εξάρτησης και βαθμό αστικότητας 1971 2001 Σύνολο χώρας Αγροτικές Ημιαστικές Αστικές 1971 0,43 0,47 0,40 0,41 26

1981 0,54 0,75 0,49 0,44 1991 0,71 1,0 0,63 0,60 2001 1,1 Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσμού, Επεξεργασία στοιχείων. Στον Πίνακα 3.3 παρουσιάζεται η απασχόληση στη γεωργία σε απόλυτα μεγέθη και ως ποσοστό της συνολικής απασχόλησης. Λόγω των στατιστικών αδυναμιών πρέπει να θεωρηθεί ότι τα στοιχεία που παρατίθενται προσδιορίζουν τάσεις και όχι την ακριβή εικόνα της απασχόλησης. ΠΙΝΑΚΑΣ 3.3 : Αριθμός απασχολουμένων στη γεωργία και ποσοστιαία συμμετοχή τους στη συνολική απασχόληση : 1951-2000 1951 1961 1971 1981 1991 2000 Αριθμός (χιλιάδες ) απασχολούμενων 1367 1960 1313 972 671 686 Ποσοστιαία συμμετοχή (%) 48 54 41 27 18 17 Πηγή : ΕΣΥΕ : Απογραφές πληθυσμού, επεξεργασία στοιχείων Την περίοδο 1961-2000 οι απασχολούμενοι στη γεωργία, τουλάχιστον όπως καταγράφονται από τις απογραφές πληθυσμού, μειώθηκαν κατά 2/3 και η ποσοστιαία συμμετοχή τους ως προς τη συνολική απασχόληση μειώθηκε από 54% σε 17%. Το έτος 2000 1,43 εκατομμύρια απασχολήθηκαν αποκλειστικά στις οικογενειακές αγροτικές τους εκμεταλλεύσεις. Επιπλέον 1,36 εκατομμύρια απασχολήθηκαν ως μισθωτοί, στη μεγάλη τους πλειοψηφία εποχιακοί. Άλλοι 230 χιλιάδες χωρίς αμοιβή, στη βάση της αλληλοβοήθειας, ενώ τέλος και 424 χιλιάδες εκμεταλλεύσεις χρησιμοποίησαν εργασίες κατ αποκοπή. Επιπτώσεις της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) στην απασχόληση Με την εφαρμογή της νέας ΚΑΠ που αποφασίστηκε το 2003-2004 ασφαλώς και αναμένουμε διαφοροποιήσεις στα μεγέθη της απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα. Ιδιαίτερα στους τομείς του καπνού και της ζάχαρης οι επιπτώσεις για τους απασχολούμενους, αλλά και τους εργαζόμενους στην πρώτη μεταποίηση των προϊόντων θα είναι αρνητικές. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποτιμώντας και τις επιπτώσεις από τις διαπραγματεύσεις στον ΠΟΕ και αστάθμητους παράγοντες, όπως η νόσος των 27