OPCAT ΕΘΝΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ & ΤΗΣ ΚΑΚΟΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗΣ EΤΗΣΙΑ ΕΙ ΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ 2016

OPCAT ΕΘΝΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ & ΤΗΣ ΚΑΚΟΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗΣ EΤΗΣΙΑ ΕΙ ΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ 2016

OPCAT ΕΘΝΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΚΟΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΙΔΙΚΗ ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ 2016

EΤΗΣΙΑ ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ 2016 Σύμφωνα με το άρθρο 23 του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου στη Σύμβαση του Ο.Η.Ε. κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Μορφών Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών (OPCAT), που κυρώθηκε με το Ν. 4228/2014. Η παρούσα έκθεση αποτυπώνει τη δράση του Συνηγόρου του Πολίτη ως Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης Βασανιστηρίων για το έτος 2016, σύμφωνα με την αρμοδιότητά του κατά το άρθρο δεύτερο του Ν. 4228/2014. Τα κείμενα προέκυψαν από επισκέψεις και αυτοψίες ειδικών επιστημόνων της Αρχής σε χώρους κράτησης, ενώ η τελική επιμέλεια της έκδοσης έγινε από τους/τις ειδικούς/ές επιστήμονες κ. κ. Ολγα Λυσανδροπούλου, Φωτεινή Παντελίδου και Μιχάλη Τσαπόγα υπό την εποπτεία του Βοηθού Συνηγόρου του Πολίτη υπεύθυνου για την εκτέλεση της αρμοδιότητας του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης κ. Γιώργου Νικολόπουλου. Σχεδιασμός, σελιδοποίηση: Γιάννης Πανδής Συνήγορος του Πολίτη, Χαλκοκονδύλη 17, 104 32 ΑΘΗΝΑ www.synigoros.gr ISSN: 2623-3703

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΌΛΟΓΟΣ ΣΥΝΗΓΌΡΟΥ ΤΟΥ ΠΟΛΊΤΗ 4 ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΒΟΗΘΟΎ ΣΥΝΗΓΌΡΟΥ ΤΟΥ ΠΟΛΊΤΗ ΥΠΕΎΘΥΝΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΤΈΛΕΣΗ ΤΗΣ ΑΡΜΟΔΙΌΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΎ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΎ ΠΡΌΛΗΨΗΣ 6 Ι. ΘΕΣΜΙΚΌ ΠΛΑΊΣΙΟ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΎ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΎ ΠΡΌΛΗΨΗΣ 8 ΙΙ. ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 10 1. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΧΩΡΩΝ ΚΡΑΤΗΣΗΣ 10 Καταστήματα κράτησης 10 Αστυνομικά κρατητήρια 14 Διοικητική κράτηση αλλοδαπών 15 Αριθμητικά στοιχεία διοικητικά κρατουμένων προς επιστροφή 16 Διαπιστώσεις από επισκέψεις αυτοψίες 17 Υπηρεσίες υγείας κατά την κράτηση 22 Ψυχιατρικός εγκλεισμός 24 2. ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΛΟΙΠΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΠΡΟΛΗΨΗΣ 27

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το 2016 σηματοδότησε την επέτειο 10 ετών από την θέση σε ισχύ του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου στη Σύμβαση του Ο.Η.Ε. «κατά των βασανιστηρίων και άλλων μορφών σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας». Σκοπός του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου υπήρξε η θέσπιση ενός συστήματος παρακολούθησης, από διεθνείς και ανεξάρτητους εθνικούς φορείς, των συνθηκών σε χώρους στέρησης της ελευθερίας, προκειμένου να αποφεύγονται συμπεριφορές που συνιστούν βασανιστήρια ή σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία. Η αναγκαιότητά του, προφανής: χωρίς το Προαιρετικό Πρωτόκολλο, η Σύμβαση του Ο.Η.Ε. κατά των βασανιστηρίων θα στερείτο του απαραίτητου και ουσιαστικού μηχανισμού ελέγχου των συνθηκών κράτησης. Θα παρέμενε διακήρυξη σε επίπεδο προθέσεων, χωρίς αξιολόγηση των πρακτικών και των εφαρμοσμένων πολιτικών. Η σπουδαιότητά του, βαρύνουσα: ενδεικτική απόδειξη το γεγονός, ότι ένας σημαντικός αριθμός χωρών που έχει προσυπογράψει τη Σύμβαση του Ο.Η.Ε. κατά των βασανιστηρίων δεν έχει προχωρήσει σε κύρωση του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου, απέχοντας, έτσι, από την κατ ουσίαν εφαρμογή της ίδιας της Σύμβασης: από τις Η.Π.Α. και τον Καναδά έως την Ρωσική Ομοσπονδία, χώρες της Μέσης Ανατολής, της βόρειας και ανατολικής Αφρικής και της Ασίας. Στη χώρα μας, το Προαιρετικό Πρωτόκολλο κυρώθηκε μόλις το 2014. Η Ανεξάρτητη, συνταγματικά κατοχυρωμένη, Αρχή του Συνηγόρου του Πολίτη αναγορεύθηκε στον Εθνικό Μηχανισμό Πρόληψης που προβλέπεται στο Πρωτόκολλο. Η ανάθεση στον Συνήγορο του Πολίτη της ειδικής αυτής αρμοδιότητας ήρθε ως αυτονόητο επιστέγασμα της πολυετούς συσσωρευμένης εμπειρίας του και της ανεπτυγμένης τεχνογνωσίας του στη προστασία των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πρόσθετο εχέγγυο επιτυχούς εκπλήρωσης της αποστολής του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης υπήρξε η μακρόχρονη εποπτεία επί ζητημάτων που αφορούν στην κατοχύρωση συνθηκών κράτησης και διαβίωσης, σύμφωνων προς τις διεθνείς συμβάσεις και τις ενωσιακές επιταγές, ήδη πριν από την ανάθεση της ειδικής αρμοδιότητας στον Συνήγορο του Πολίτη. Απαραίτητες, ωστόσο, προϋποθέσεις για την πληρότητα και επάρκεια της λειτουργίας του Εθνικού Μηχανισμού αναδεικνύονται, και εν πολλοίς επιβάλλονται από τις διεθνείς συνθήκες, η κατάλληλη στελέχωση και η οικονομική ενίσχυση. Σε ό,τι αφορά στο πρώτο, οι απαιτήσεις του Εθνικού Μηχανισμού υστερούν ακόμη των επιβεβλημένων και ενδεικνυόμενων.

5 Σε ό,τι αφορά στο δεύτερο, μόλις στα μέσα του 2017 κατέστη εφικτή η οικονομική ενίσχυση του Μηχανισμού, καίτοι προβλεφθείσα από τον κυρωτικό του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου νόμο. Η παρούσα, συνεπώς, έκθεση για το 2016 αποτυπώνει την δουλειά του δυναμικού της Αρχής με πόρους που αναδιανεμήθηκαν από το υστέρημα της τακτικής χρηματοδότησης. Ευελπιστώ, ότι το 2017 θα αποτελέσει ένα νέο εφαλτήριο για τον Μηχανισμό που, ενισχυμένος από την ειδική εμπειρία των προηγούμενων ετών, την γόνιμη και έντονη ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών στο πλαίσιο διμερών, πολυμερών και διεθνών συνεργασιών και την ουσιαστική οικονομική ενίσχυση που επετεύχθη για πρώτη φορά και που προσδοκώ να αποκτήσει τον χαρακτήρα τακτικότητας και κανονικότητας, θα θέσει την σφραγίδα της Αρχής, ως εθνικού θεματοφύλακα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στον ιδιαίτερα ευαίσθητο χώρο της μεταχείρισης υπό συνθήκες στέρησης της ελευθερίας. Η παρούσα έκθεση αποτελεί την τρίτη κατά σειρά ετήσια αποτύπωση της κατάστασης στη χώρα μας. Το υλικό της αποτυπώνει τα βασικά πορίσματα της εργασίας ειδικής ομάδας επιστημόνων του Συνηγόρου του Πολίτη, υπό την καθοδήγηση του πρώην βοηθού Συνηγόρου, επιφορτισμένου με τον συντονισμό του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης, καθ. Βασιλείου Καρύδη. Ο συντονισμός, δε, της επιμέλειας της παρούσας έκδοσης, ανήκει στον βοηθό Συνήγορο που ανέλαβε τις αρμοδιότητες αυτές στα τέλη του 2016, καθ. Γεώργιο Νικολόπουλο. Ανδρέας Ι. Ποττάκης Συνήγορος του Πολίτη

6 ΕΙΣΑΓΩΓΉ Βοηθού Συνηγόρου του Πολίτη υπεύθυνου για την εκτέλεση της αρμοδιότητας του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης επικύρωση από τη χώρα μας του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου του 2002 Η στη Σύμβαση του Ο. Η. Ε. «κατά των βασανιστηρίων και άλλων μορφών σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας» του 1984 (Ν. 4228/2014) δεν το κατέστησε απλώς εσωτερικό δίκαιο και, μάλιστα, με αυξημένη τυπική ισχύ έναντι της εθνικής νομοθεσίας (άρθρο 28 1 Συντάγματος) αλλά οδήγησε στη θέσπιση του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης (ΕΜΠ) ως «διφυούς» φορέα εξωτερικού ελέγχου των συνθηκών κράτησης, αφού από την άποψη της συγκρότησης και της επιχειρησιακής του αρμοδιότητας εντάσσεται στο εθνικό επίπεδο, ενώ, απ την άλλη, αναπτύσσει σταθερή συνεργασία και διάλογο ανάμεσα στην Υποεπιτροπή του ΟΗΕ για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και τις αντίστοιχες εθνικές αρχές και υπηρεσίες, που είναι αρμόδιες για την οργάνωση, λειτουργία και εποπτεία των χώρων στέρησης της ελευθερίας. Απ αυτή την άποψη σε αντίθεση με τους στοχευμένους και περιστασιακούς ελέγχους που διενεργεί η Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης (CPT) ο ΕΜΠ συνιστά ένα μόνιμο και διαρκή φορέα ελέγχου, που συγκροτείται μεν σε εθνικό επίπεδο αλλά υποστηρίζεται σταθερά από το διεθνές 1. Ο Συνήγορος του Πολίτη, ήδη από την ανάληψη της ειδικής του αρμοδιότητας ως ΕΜΠ το 2014, επισήμανε ότι θα ασκήσει με ακριβοδίκαιο και εποικοδομητικό τρόπο την αποστολή του, ακολουθώντας ως βασική κατεύθυνση της λειτουργίας του την πεποίθηση ότι «η νομιμότητα της καταστολής πρέπει να κατανοείται υπό δικαιοκρατικό, φιλελεύθερο και ανθρωπιστικό πρίσμα» (Ετήσια Έκθεση 2015, σ. 137). Η παρούσα Έκθεση αποτυπώνει τη λειτουργία του ΕΜΠ κατά το 2016 τόσο από πλευράς των επισκέψεων αυτοψιών του σε χώρους κράτησης όσο και από την άποψη της εθνικής και διεθνούς παρουσίας του, με παρεμβάσεις και προτάσεις σε σχέση με τις ακολουθούμενες πολιτικές, καθώς επίσης τη δικτύωση και συνεργασία του με αντίστοιχους φορείς. 1 Βλ. χαρακτηριστικά τη διάταξη του άρ. 11 1,β του Πρωτοκόλλου, που προβλέπει, μεταξύ άλλων, ότι, όσον αφορά στους ΕΜΠ, η Υποεπιτροπή του Ο.Η.Ε. για την Πρόληψη «(i) Συμβουλεύει και βοηθά τα Κράτη - Συμβαλλόμενα Μέρη, όταν αυτό απαιτείται, για τη δημιουργία τους, (iν) Προβαίνει σε συστάσεις και παρατηρήσεις προς τα Κράτη-Μέρη, με σκοπό την ενίσχυση της ικανότητας και των όρων εντολής των εθνικών μηχανισμών πρόληψης, για την πρόληψη των βασανιστηρίων και άλλων μορφών σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας».

7 Εντούτοις, η εξαρχής έλλειψη επαρκών οικονομικών πόρων παρά τη σχετική πρόβλεψη στο άρθρο έκτο του Ν. 4228/2014 για τη χορήγηση ειδικής πίστωσης για την κάλυψη των δαπανών του ανάγκασε τον ΕΜΠ να περιορίσει σημαντικά την εμβέλεια των δράσεών του σε σχέση με τον αρχικό προγραμματισμό, πρόβλημα το οποίο επιλύθηκε, τελικά, κατά τη διάρκεια του δευτέρου εξαμήνου του 2017. Σε κάθε περίπτωση, ο Συνήγορος του Πολίτη, με την άσκηση της ειδικής του αρμοδιότητας ως ΕΜΠ, θα συνεχίσει να επιβεβαιώνει τη δικαιοπολιτική αποστολή του μέσα σ αυτό καθαυτό το πεδίο λειτουργίας των θεσμών καταστολής, καταδεικνύοντας τα όρια της νομιμότητάς τους, ώστε να καθίσταται περισσότερο διαφανής η λειτουργία τους και να εξασφαλίζεται η λογοδοσία των φορέων τους. Γιώργος Π. Νικολόπουλος Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου

8 Ι. ΘΕΣΜΙΚΌ ΠΛΑΊΣΙΟ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΎ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΎ ΠΡΌΛΗΨΗΣ Το Προαιρετικό Πρωτόκολλο στη Σύμβαση του Ο.Η.Ε. κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Μορφών Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (OPCAT) αποτελεί μια διεθνή συνθήκη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η οποία υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 2002 και τέθηκε σε ισχύ το 2006. Κοινός παρονομαστής υπήρξε η συναίνεση και συναντίληψη των κρατών μελών της διεθνούς κοινότητας ότι οι προσπάθειες για την καταπολέμηση της κακομεταχείρισης των ανθρώπων που στερούνται της ελευθερίας τους, και ως εκ τούτου η θέση τους είναι ιδιαίτερα ευάλωτη, θα πρέπει να εστιάζονται στην πρόληψη. Σ αυτό το πλαίσιο υιοθετήθηκε μια διευρυμένη αντίληψη για την έννοια του βασανιστηρίου, κατά την οποία αυτό δεν περιορίζεται μόνο στη συστηματική πρόκληση πόνου αλλά και σε κάθε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση που υποβιβάζει την ανθρώπινη υπόσταση. Η χρήση βασανιστηρίων προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και στοχεύει στην εκμηδένιση της προσωπικότητας του θύματος. Πέρα από εγκληματική πράξη, βάσει του εθνικού αλλά και του διεθνούς δικαίου, αποτελεί μια στάση αντίθετη στον ανθρώπινο πολιτισμό. Χώροι όπως φυλακές, κέντρα κράτησης μεταναστών, ψυχιατρεία, αστυνομικά κρατητήρια κ.ά. αποτελούν εστίες κινδύνου για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η Ελλάδα κύρωσε με το Ν. 4228/2014 το ανωτέρω Προαιρετικό Πρωτόκολλο, καθιστώντας τη συγκεκριμένη Σύμβαση εσωτερικό δίκαιο της χώρας με αυξημένη τυπική ισχύ, ενώ με το δεύτερο άρθρο του νόμου αυτού ο Συνήγορος ορίστηκε ως «Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης των Βασανιστηρίων». Η αποστολή του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης (εφεξής ΕΜΠ) περιλαμβάνει την τακτική εξέταση της μεταχείρισης των προσώπων που στερούνται της ελευθερίας τους, την κατάθεση αντίστοιχων συστάσεων βελτίωσης προς τις αρμόδιες αρχές και την υποβολή προτάσεων και παρατηρήσεων σχετικά με την υφιστάμενη νομοθεσία ή τα τυχόν σχέδια νόμων. Με το τέταρτο άρθρο Ν. 4228/2014, ορίστηκε ότι ο ΕΜΠ διενεργεί επισκέψεις σε όλους τους, δημόσιους ή ιδιωτικούς, χώρους στέρησης της ελευθερίας, με ή χωρίς προηγούμενη ενημέρωση των αρμόδιων αρχών. Ως τέτοιοι χώροι νοούνται οι φυλακές, τα αστυνομικά κρατητήρια, τα ψυχιατρικά καταστήματα, οι χώροι διοικητικής κράτησης αλλοδαπών, προνοιακά ιδρύματα κ.ά. Μάλιστα, κατά τη διεθνή πρακτική, οι επισκέψεις αυτές μπορούν να διενεργούνται και μη εργάσιμες ημέρες ή ακόμα και νυχτερινές ώρες. Η επίσκεψη του ΕΜΠ περιλαμβάνει συλλογή στοιχείων με κάθε διαθέσιμο μέσο, όπως, ενδεικτικά,

ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 9 επίσκεψη σε όλους τους χώρους κράτησης, εξέταση προσώπων και λήψη φωτογραφιών. Με βάση, εξάλλου, τη γενική αρμοδιότητα του άρθρου 103 παράγρ. 9 του Συντάγματος και του Ν. 3094/2003, ο Συνήγορος έχει πρόσβαση σε κάθε αρχείο, έγγραφο, στοιχείο ή φάκελο. Για την υλοποίηση της εν λόγω αρμοδιότητας του Συνηγόρου συγκροτήθηκε τον Οκτώβριο του 2014 ομάδα εργασίας με αντικείμενο τα θέματα του ΕΜΠ υπό την ευθύνη του Βοηθού Συνηγόρου του Κύκλου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και προσδιορίστηκαν οι εξής βασικοί άξονες δραστηριοποίησης: ϭϭ ϭϭ ϭϭ Ανάλυση πεδίου και έκτασης αρμοδιότητας, αναζήτηση καλών πρακτικών και συνεργασιών προς την κατεύθυνση της αποτελεσματικής άσκησης των αρμοδιοτήτων. Καθορισμός της μεθοδολογίας διενέργειας έρευνας, συλλογής στοιχείων, επεξεργασίας και παρουσίασης διαπιστώσεων και προτάσεων. Διαμόρφωση των κριτηρίων της κατά προτεραιότητα επιλογής των χώρων περιορισμού της ελευθερίας για τη διενέργεια επισκέψεων. Με αφετηρία τους παραπάνω άξονες δράσης ο ΕΜΠ εκπονεί τον επιχειρησιακό προγραμματισμό του σχετικά με την παρακολούθηση των ζητημάτων που σχετίζονται με τον περιορισμό της ελευθερίας, έχοντας την πεποίθηση ότι αφενός οι σχετικοί περιορισμοί πρέπει να επιβάλλονται μετά την εξέταση της δυνατότητας επιβολής εναλλακτικών μέτρων και αφετέρου ότι οι συνθήκες κράτησης πρέπει να ανταποκρίνονται στον σεβασμό των δικαιωμάτων των κρατουμένων.

10 ΙΙ II. ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 1. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΧΩΡΩΝ ΚΡΑΤΗΣΗΣ Κατά το έτος 2016, ο Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης πραγματοποίησε επισκέψεις αυτοψίες σε: 6 Καταστήματα Κράτησης και συγκεκριμένα: Λάρισας, Τρικάλων, Δομοκού, Τρίπολης, Κατάστημα Κράτησης Νέων Κορίνθου και γυναικών Κορυδαλλού. 4 κρατητήρια Αστυνομικών Διευθύνσεων (Σάμου, Χίου Λέσβου και Κω και κάποια μεμονωμένα αστυνομικά κρατητήρια (Ομονοίας, Πατησίων και Αμαρουσίου Αττικής). 3 Προαναχωρησιακά Κέντρα (Ταύρου/Π. Ράλλη, Κορίνθου και Μόριας Λεσβου με 7 επισκέψεις). 4 Κέντρα Καταγραφής και Ταυτοποίησης (Λέσβος, Χίος, Κως και Σάμος με 16 επισκέψεις). Επαναληπτικές επισκέψεις σε συνέχεια επισκέψεων που πραγματοποιήθηκαν την προηγούμενη χρονιά στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (Δαφνί) και στο Παράρτημα ΑμεΑ Λεχαινών του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας Καταστήματα κράτησης Όλες οι επισκέψεις του ΕΜΠ διενεργήθηκαν χωρίς πρότερη ενημέρωση των καταστημάτων και η πρόσβασή του ήταν απολύτως απρόσκοπτη. Κοινή διαπίστωση αποτελεί ότι οι δυνατότητες αποφυλάκισης που δόθηκαν από τον Ν. 4322/2015 «Μεταυθμίσεις ποινικών διατάξεων, κατάργηση των καταστημάτων κράτησης Γ τύπου και άλλες διατάξεις» μείωσαν σημαντικά τον πληθυσμό των καταστημάτων βελτιώνοντας τις συνθήκες κράτησης. Παραμένουν, ωστόσο, τα προβλήματα της παλαιότητας και ακαταλληλότητας των κτιριακών εγκαταστάσεων, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το κατάστημα στην Τρίπολη. Αποτελεί πάντα κομβικής σημασίας ζήτημα για τον Συνήγορο και τον ΕΜΠ ο υπερπληθυσμός των κρατουμένων και ο αντίκτυπος που έχει στις συνθήκες διαβίωσής τους. Διαρκές ζητούμενο είναι «λιγότεροι κρατούμενοι, μικρότερος χρόνος εγκλεισμού, ειδική μέριμνα

ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 11 για εξαιρετικές περιπτώσεις, εφαρμογή εναλλακτικών μέτρων κράτησης». Γενικότερα, η αξιολόγηση του σωφρονιστικού ζητήματος δεν μπορεί παρά να γίνεται υπό το πρίσμα της συνολικής λειτουργίας όλων των επιμέρους όψεων του ποινικού συστήματος (δηλ. της νομοθετικής, της δικαστικής και της σωφρονιστικής) στο πλαίσιο μιας μεσοπρόθεσμης, συγκροτημένης ποινικής και σωφρονιστικής πολιτικής - προτεραιότητα την οποία φαίνεται, καταρχήν, να αντιλαμβάνεται η Διοίκηση. 2 Σε όλα τα Καταστήματα Κράτησης παρατηρείται απουσία προγραμμάτων δημιουργικής απασχόλησης και ψυχαγωγίας των κρατουμένων, γεγονός μείζονος σημασίας ιδιαίτερα για την ψυχολογική τους κατάσταση. Διαπιστώνονται ελλείψεις στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη αλλά και στην αντιμετώπιση των οδοντιατρικών περιστατικών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το κατάστημα της Τρίπολης που δεν διαθέτει οδοντίατρο ούτε κατ επίσκεψη. Επιπλέον, δεν υπάρχει πρόβλεψη για την κράτηση γυναικών εντός του νοσοκομείου και του ψυχιατρείου κρατουμένων. Παρουσιάζονται σημαντικές ελλείψεις σε είδη ατομικής υγιεινής, καθώς, λόγω της δύσκολης οικονομικής συγκυρίας, έχουν εκλείψει οι τακτικές σχετικές δωρεές του παρελθόντος. Τέλος, αποτελεί κοινό αίτημα από τα διάφορα καταστήματα η κατάργηση υποβολής παραβόλου στα Κέντρα Πιστοποίησης Αναπηρίας (ΚΕΠΑ) για λογαριασμό των κρατουμένων, πολλοί εκ των οποίων, ενώ πληρούν τις τυπικές προϋποθέσεις, αδυνατούν να καταβάλουν το αναλογούν ποσό. Ως θετική εξέλιξη αξιολογείται η ύπαρξη και λειτουργία των σχολείων δεύτερης ευκαιρίας, με εξαίρεση το Κατάστημα Κράτησης Δομοκού, όπου αυτό λειτούργησε μέχρι τον Οκτώβριο του 2014 και στη συνέχεια διέκοψε, επειδή το Κατάστημα διαμορφώθηκε ως φυλακή Γ τύπου, ενώ προβλέπεται να επαναλειτουργήσει μετά την πλήρωση της θέσης διευθυντή, που προκηρύχθηκε. Τα σχολεία αποτελούν εστίες ιδιαίτερης ψυχικής ανάτασης για τους κρατούμενους και, αναμφισβήτητα, συμβάλλουν στην ομαλή επανένταξή τους στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Ο ΕΜΠ επισκέφθηκε τα σχολεία των καταστημάτων Λάρισας, Τρικάλων και Κορίνθου και συνάντησε ιδιαίτερα δραστήριους και ευαισθητοποιημένους διευθυντές και δασκάλους. Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι η παράλληλη οργάνωση επαγγελματικών εργαστηρίων με στόχο την απόκτηση πτυχίου/διπλώματος θα βοηθούσε περαιτέρω στην επαγγελματική αποκατάσταση των κρατουμένων. Επίσης, ο ΕΜΠ πρότεινε τη λειτουργία και λυκείου εντός της ήδη υπάρχουσας δομής του σχολείου δεύτερης ευκαιρίας σε όσα καταστήματα κράτησης υπάρχει σημαντικός αριθμός ενδιαφερόμενων κρατουμένων, δεδομένου ότι, κατ αυτόν τον τρόπο, θα διευρύνονταν οι δυνατότητες και προοπτικές των κρατουμένων - ιδίως 2 Βλ. Ειδική Έκθεση για την «Πρόληψη των βασανιστηρίων και της κακομεταχείρισης» 2015, σελ 3, https://www.synigoros.gr/resources/docs/ee2015-15-basanistiria--2.pdf

12 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ όσων επιθυμούν να φοιτήσουν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης ενημέρωσε τον ΕΜΠ ότι ήδη επεξεργάζεται, σε συνεννόηση με το Υπουργείο Παιδείας, την υλοποίηση του εγχειρήματος. Παρατηρήθηκαν σημαντικές ελλείψεις στο υπαλληλικό και φυλακτικό προσωπικό των καταστημάτων. Ιδιαίτερα υποστελεχωμένες παρουσιάζονται επίσης οι κοινωνικές υπηρεσίες, με ελλείψεις σε κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους, όπως π.χ. στο Κατάστημα Κράτησης Δομοκού, όπου η κοινωνική υπηρεσία υπολειτουργεί από το έτος 2008 και, αντί κοινωνικής λειτουργού, συμμετέχει σωφρονιστικός υπάλληλος στο Συμβούλιο χορήγησης αδειών. Σχετικά δε με το φυλακτικό προσωπικό επισημαίνεται η ελλιπής εκπαίδευση και η παλαιότητα του εξοπλισμού του ενίοτε και η ακαταλληλότητα του τελευταίου λόγω παρωχημένης ημερομηνίας λήξης. Ειδικότερα: Σε επίσκεψη στο Κατάστημα Κράτησης Τρίπολης διαπιστώθηκε ότι η κτιριακή υποδομή του Καταστήματος, λόγω παλαιότητας και χωροθεσίας, κρίνεται ακατάλληλη για τη χρήση που προορίζεται. Εν γένει, το Κατάστημα φαίνεται να τελεί σε μια κατάσταση «αυτοματοποιημένης» λειτουργίας διεκπεραιωτικού χαρακτήρα. Οι κρατούμενοι είναι απλά «τοποθετημένοι» εκεί αναμένοντας να παρέλθει ο χρόνος έκτισης της ποινής τους. Ζητήματα όπως οι κτιριακές συνθήκες, η δημιουργία εργαστηρίων, η διαμόρφωση χώρου σίτισης, η σύσταση κοινωνικής υπηρεσίας και η οργάνωση σχολείου χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης, με κίνδυνο καταστρατήγησης της διάταξης του άρθρου 4 του Σωφρονιστικού Κώδικα, που προβλέπει ρητά την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων των κρατουμένων». Ο ΕΜΠ επισκέφθηκε τον Απρίλιο του 2016 το Κατάστημα Κράτησης Κορίνθου, όπου από τον Σεπτέμβριο του 2014 λειτουργεί Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων ηλικίας 15 έως 18 ετών, σύμφωνα με τις προβλέψεις της ΥΑ 90467/22.10.2013 (ΦΕΚ 2767β /2013). Η επίσκεψη είχε στόχο να διαπιστωθεί η κατάσταση, όπως διαμορφώθηκε μετά την προηγούμενη αυτοψία του Φεβρουαρίου του 2015 και, ιδίως, σε συνέχεια των αλλαγών του Ν. 4322/2015 σχετικά με τις προϋποθέσεις και τη διάρκεια του εγκλεισμού των ανηλίκων κρατουμένων. Κατά τον χρόνο της επίσκεψης διαπιστώθηκε, πράγματι, μικρός αριθμός κρατουμένων και συγκεκριμένα 10 ανήλικοι ελληνικής ιθαγένειας και λίγοι ενήλικες, οι οποίοι απασχολούνταν στις εργασίες καθαρισμού, λειτουργίας του κυλικείου και παρασκευής φαγητού. Από την αυτοψία προέκυψαν συνοπτικά τα ακόλουθα, σε σχέση με τις συνθήκες διαβίωσης των ανηλίκων: ϭϭ Δεν παρέχονται υπηρεσίες ψυχολογικής στήριξης, παρά το γεγονός ότι αυτό θεωρείται αναγκαίο, ειδικά για ανηλίκους, που θεωρούνται κατά τεκμήριο ευάλωτοι, ενώ, επιπλέον, οι

ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 13 συγκεκριμένοι βαρύνονται με την τέλεση σοβαρών αδικημάτων, τα οποία, ασφαλώς, επιβάλουν ιδιαίτερη γνώση κατά την ποινική τους μεταχείριση. ϭϭ ϭϭ ϭϭ Οι αξιόλογες πρωτοβουλίες που λαμβάνονται από το προσωπικό και, ιδίως, η λειτουργία του σχολείου, φαίνεται να επιδρούν θετικά στη σταδιακή επανακοινωνικοποίηση των ανηλίκων και την επανασύνδεσή τους με την κοινότητα. Οι κτιριακές υποδομές εξακολουθούν να εμφανίζουν ποικίλες ελλείψεις, λαμβάνοντας ιδίως υπόψη τις ανάγκες των εφήβων (έλλειψη διαμορφωμένων χώρων άθλησης, βιβλιοθήκης, αίθουσας ψυχαγωγίας), Παρατηρήθηκαν βελτιώσεις στα κελιά (με κυριότερη την τοποθέτηση πόρτας στην τουαλέτα) και τη σίτιση. Στο Κατάστημα Κράτησης Λάρισας, διαπιστώθηκε σημαντική μείωση του αριθμού των κρατουμένων, γεγονός που συνέβαλε στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και περιόρισε λειτουργικά προβλήματα, όπως επάρκεια ζεστού νερού και ειδών ατομικής υγιεινής. Εντούτοις, δεν εργάζεται μόνιμος γιατρός με ειδικότητα παθολόγου, ενώ οι κρατούμενοι διαμαρτυρήθηκαν ότι αντιμετωπίζουν πρόβλημα με την υγρασία των εγκαταστάσεων και την ύπαρξη κοριών. Επιπλέον, οι τουαλέτες των κελιών διαχωρίζονται με κουρτίνα και όχι με πόρτα από τον υπόλοιπο χώρο. Ο χώρος του ανοικτού επισκεπτηρίου κρίνεται ιδιαίτερα φιλικός, καθώς επιτρέπει την ανεμπόδιστη επαφή των ατόμων. Στο γυναικείο τμήμα του Καταστήματος Κράτησης Κορυδαλλού διαπιστώθηκε ότι, συχνά, λόγω των μεταγωγών, ο αριθμός των κρατουμένων εμφανίζει σημαντική αύξηση, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προβλήματα στην ομαλή διαβίωση των κρατουμένων. Ο προαύλιος χώρος που χρησιμοποιείται είναι αρκετά μεγάλος, με αθλητικά όργανα και βλάστηση, ενώ άλλοι προαύλιοι χώροι κρίνονται μάλλον ακατάλληλοι, λόγω περιορισμένης έκτασης, ιδίως όσοι γειτονεύουν με τον χώρο συγκέντρωσης των αποιμμάτων του καταστήματος, τα οποία παραμένουν, συνήθως, για αρκετές ημέρες, δημιουργώντας, ιδίως το καλοκαίρι, αποπνικτικές συνθήκες, εξαιτίας της έντονης δυσοσμίας. Το γυναικείο τμήμα δεν διαθέτει μαγειρεία λόγω παραχώρησης της χρήσης του ισογείου για κράτηση άλλης κατηγορίας κρατουμένων, με συνέπεια την κατάργησή τους. Επιπλέον, η αλλαγή χρήσης της πτέρυγας του ισογείου έχει περιορίσει σημαντικά την έκταση του γυναικείου τμήματος, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συνθήκες συνωστισμού και να απομένει εκτός από τους θαλάμους μόνο ένας μικρός διάδρομος προς χρήση από τις κρατούμενες. Διατυπώθηκαν από τις κρατούμενες έντονα παράπονα για ελλιπή παροχή οδοντιατρικής φροντίδας, καθώς

14 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ και για την έλλειψη νοσηλευτή, που αναπληρώνεται από σωφρονιστικό υπάλληλο. Κατά τον χρόνο της επίσκεψης βρισκόταν υπό διαμόρφωση ένας ιδιαίτερα καλαίσθητος ειδικός χώρος επισκεπτηρίου για τα παιδιά των κρατουμένων. Αστυνομικά κρατητήρια ρ Με αφορμή πληροφόρηση για κράτηση ασυνόδευτων ανηλίκων, πραγματοποιήθηκε, στις 22.6.2016, επίσκεψη στο κρατητήριο του Α.Τ. Ομονοίας. Οι χώροι βρέθηκαν σε πολύ κακή κατάσταση και απολύτως ακατάλληλοι για κράτηση, η οποία, μάλιστα, υπερέβαινε το διάστημα λίγων ημερών. Επισημαίνεται ότι, από τους κρατούμενους που βρέθηκαν εκεί την ημέρα της επίσκεψης, οι μισοί, περίπου, κρατούνταν για περισσότερο από 15 ημέρες και μέχρι ένα μήνα. Εξαιτίας των δυσμενών συνθηκών κράτησης και της μακρόχρονης παραμονής, δημιουργούνται ψυχοπιεστικές καταστάσεις τόσο στους κρατούμενους όσο και το αστυνομικό προσωπικό. Η εντύπωση που αποκόμισε ο ΕΜΠ ήταν ότι η κράτηση στο συγκεκριμένο χώρο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση, με κίνδυνο καταδίκης της χώρας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 15 Στις 18.8.2016 ο ΕΜΠ προέβη σε αυτοψία, χωρίς προηγούμενη ειδοποίηση, στο Αστυνομικό Τμήμα Πατησίων, προκειμένου να διαπιστώσει τις συνθήκες και διαδικασίες διοικητικής κράτησης αλλοδαπών και μεταχείρισης τυχόν ανηλίκων. Οι συνθήκες κράτησης βρέθηκαν αρκετά καλές και ο χώρος ιδιαιτέρως καθαρός. Επισημαίνεται ότι ο ΕΜΠ θεωρεί καλή πρακτική για όλα τα αστυνομικά τμήματα να καθαρίζεται και το εσωτερικό των κρατητηρίων από το προσωπικό καθαριότητας του τμήματος, σε αντίθεση με την πρακτική να φροντίζουν οι ίδιοι οι κρατούμενοι την καθαριότητα του χώρου. Το εν λόγω κρατητήριο δεν διαθέτει προαύλιο και ως εκ τούτου κρίνεται ακατάλληλο για διοικητική κράτηση αλλοδαπών προς επιστροφή, αφού δεν πληροί τις προδιαγραφές του άρθρου 31 του Ν. 3907/2011. Η φρούρηση των κρατητηρίων από το σκοπό της εξωτερικής πύλης κρίθηκε επισφαλής τόσο για την ασφάλεια του κτιρίου όσο και για την ασφάλεια των κρατουμένων και προτάθηκε ο ορισμός ξεχωριστού σκοπού για τα κρατητήρια. Την ίδια ημερομηνία ο ΕΜΠ πραγματοποίησε αυτοψία, χωρίς προηγούμενη ειδοποίηση, στο Α.Τ. Αμαρουσίου Αττικής, προκειμένου να διαπιστώσει τις συνθήκες και διαδικασίες διοικητικής κράτησης αλλοδαπών και μεταχείρισης τυχόν ανηλίκων. Κατά την ημέρα της αυτοψίας δεν βρέθηκαν διοικητικά κρατούμενοι. Το υφιστάμενο κελί χωρά λίγα άτομα, δεν επιτρέπει τον διαχωρισμό των διοικητικών κρατουμένων από τους ποινικούς και στερείται κάθε δυνατότητας προαυλισμού, συνεπώς θεωρήθηκε ακατάλληλο για κράτηση πέραν ολίγων ωρών. Σε επίσκεψη στο κρατητήριο της Αστυνομικής Διεύθυνσης Λέσβου οι συνθήκες κρίθηκαν δυσμενείς. Αποτελείται από 4 κελιά, παράλληλα μεταξύ τους, που ανοίγονται σε κοινό στενό διάδρομο, ο οποίος διαθέτει τα μόνα παράθυρα του χώρου, με αποτέλεσμα να υπάρχει ελάχιστος φυσικός φωτισμός. Δίπλα στην είσοδο υπάρχουν τουαλέτες και ντουσιέρες, ιδιαίτερα ακάθαρτες. Οι κρατούμενοι κινούνται μεταξύ του κελιού τους και του κοινού διαδρόμου. Τα κελιά είναι στενά, χωρίς κρεβάτια (στρώματα στο πάτωμα), ενώ δεν υπήρχαν σεντόνια. Έγιναν συστάσεις προκειμένου: ϭϭ ϭϭ ϭϭ Να ληφθούν μέτρα για την καθαριότητα των χώρων, ειδικά των χώρων υγιεινής. Να διασφαλίζεται ο προαυλισμός των κρατουμένων σε εξωτερικό χώρο. Να χορηγηθούν σεντόνια στους κρατούμενους. Διοικητική κράτηση αλλοδαπών Το ζήτημα της διοικητικής κράτησης των αλλοδαπών απασχολεί ιδιαιτέρως τον ΕΜΠ όσον αφορά τη νομιμότητα αλλά και τις συνθήκες, ιδιαίτερα υπό

16 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ τις παρούσες συνθήκες που επιβάλλουν τη διαχείριση μεγάλου αριθμού προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών. Η πλήρης εικόνα της Αρχής για το 2016 σχετικά με τη διαχείριση από πλευράς πολιτείας του ζητήματος αποτυπώνεται στις ειδικές και ετήσιες εκθέσεις της: ρ ρ «Επιστροφές αλλοδαπών» Ειδική Έκθεση 2016 https://www.synigoros. gr/resources/eidikiekthesiepistrofesallodapwn2016gr--2.pdf. Κεφάλαιο «Προσφυγικό και μεταναστευτικό ζήτημα» της ετήσιας έκθεσης της Αρχής έτους 2016, σελ. 28-35 https://www.synigoros.gr/?i=kdet. el.ehtisies_ektheseis_documents.416089 Ο Συνήγορος, ασκώντας την αρμοδιότητά του ως ΕΜΠ, καθώς και ως μηχανισμός του κατ άρθρο 23 παράγρ. 6 Ν. 3907/2011 εξωτερικού ελέγχου των διαδικασιών επιστροφής, προέβη σε αυτοψίες στα Προαναχωρησιακά Κέντρα Ταύρου (οδός Πέτρου Ράλλη), Κορίνθου και Μόριας Λέσβου, καθώς και στα Κρατητήρια των Αστυνομικών Διευθύνσεων Χίου, Λέσβου, Κω και Σάμου και σε άλλα αστυνομικά κρατητήρια εντός της Αττικής. Αριθμητικά στοιχεία διοικητικά κρατουμένων προς επιστροφή Ως προς τους χώρους κράτησης, η ΕΛΑΣ ενημέρωσε τον Συνήγορο ότι στις 3.11.2016 κρατούνταν συνολικά 1.583 αλλοδαποί στα Προαναχωρησιακά Κέντρα, αριθμός συντριπτικά μεγαλύτερος από εκείνον των 504 το 2015. Τη μεγαλύτερη συγκέντρωση κρατουμένων εμφανίζει το Προαναχωρησιακό Κέντρο Κορίνθου (697 κρατούµενοι). Εκτός, όμως, από τους παραπάνω, σημαντικός αριθμός αλλοδαπών προς επιστροφή παραμένει υπό διοικητική κράτηση σε αστυνομικά κρατητήρια. Η ΕΛΑΣ συνεχίζει την προσπάθεια να κρατά για λίγες µόνο ηµέρες αλλοδαπούς µέχρι να βρεθεί χώρος σε Προαναχωρησιακά Κέντρα, χωρίς αυτό να καθίσταται πάντα εφικτό, λόγω υπερπλήρωσης της Διεύθυνσης Αλλοδαπών Αττικής στο Προαναχωρησιακό Κέντρο Ταύρου (χαρακτηριστικά, στις 7.6.2016 υπήρχαν 114 άνδρες κρατούμενοι σε διάφορα αστυνομικά τμήματα στην Αττική). Σημειώνεται επίσης ότι τα αστυνομικά κρατητήρια της Διεύθυνσης Αλλοδαπών Θεσσαλονίκης φαίνεται να χρησιμοποιούνται παγίως ως χώρος κράτησης αλλοδαπών προς επιστροφή (υπόθεση 216963/2016) 3. 3 Βλ. και προηγούμενες σχετικές παρατηρήσεις του Συνηγόρου στην Ετήσια Έκθεση 2015, σ. 128-129.

ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 17 Διαπιστώσεις από αυτοψίες - επισκέψεις Οι επισκέψεις - αυτοψίες σε χώρους κράτησης - ιδίως στα νησιά - επαναληφθήκαν αρκετές φορές κατά τη διάρκεια του έτους. Επισημαίνεται και πάλι η ακαταλληλότητα των περισσότερων χώρων και ο υπερπληθυσμός. Σε κάθε περίπτωση, ο Συνήγορος επισημαίνει τις πάγιες θέσεις του ότι: 1. Η διοικητική κράτηση ανηλίκων πρέπει να απαλειφθεί. 2. Η διοικητική κράτηση ενηλίκων σε χώρους αστυνομικών τμημάτων πρέπει να αποφεύγεται, λόγω της κατά τεκμήριο ακαταλληλότητας από πλευράς συνθηκών των χώρων κράτησης που διαθέτουν. 3. Όπου εφαρμόζεται, έστω και προσωρινά, κράτηση αλλοδαπών προς επιστροφή σε αστυνομικά κρατητήρια, να καταβάλλεται προσπάθεια για το διαχωρισμό των διοικητικών κρατουμένων από τους ποινικούς σύμφωνα με το άρ. 31 1 εδ. β του Ν. 3907/2011 και το άρ. 16 1 της Οδηγίας Επιστροφών 2008/115/ΕΚ: «Σε κάθε περίπτωση, οι υπό κράτηση πολίτες τρίτων χωρών κρατούνται χωριστά από τους κρατούμενους του κοινού ποινικού δικαίου». Ακολουθούν ενδεικτικά συμπεράσματα από επισκέψεις - αυτοψίες: Στο Κέντρο της Μόριας Λέσβου, η συνολική εικόνα όλου του χώρου τον Οκτώβριο 2016 παρουσιάζεται βελτιωμένη, σε σχέση με τον Ιανουάριο και τον Μάιο του ίδιου έτους. Παρόλο που στον χώρο δίπλα στην είσοδο ήταν στημένες πρόχειρες σκηνές (τύπου camping) σε κακή κατάσταση, στο εσωτερικό του καταυλισμού, όμως, τα καταλύματα ήταν πιο οργανωμένα. Σημειώνεται ότι οι καιρικές συνθήκες κατά την ημέρα επίσκεψης του κλιμακίου ήταν ιδιαιτέρως καλές. Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι η γενική εικόνα του κέντρου θα αλλάξει ριζικά, όταν αρχίσουν οι βροχοπτώσεις, λόγω της επικλινούς θέσης του και του σημαντικού αριθμού πρόχειρων σκηνών, που φιλοξενούν μεγάλο αριθμό αλλοδαπών, οι οποίες κρίνονται εντελώς κατάλληλες για χειμερινές συνθήκες. Οι τουαλέτες και οι λοιποί χώροι υγιεινής φαίνονται ανεπαρκείς για τον αριθμό των αλλοδαπών που διαμένουν στο κέντρο, ενώ το επίπεδο καθαριότητας των χώρων κρίνεται σχετικά ικανοποιητικό.»» Ειδικότερα, όσον αφορά στον χώρο κράτησης (ΠΡΟΚΕΚΑ), κατά την αυτοψία του Οκτωβρίου διαπιστώθηκε ότι αποτελείται από 14 οικίσκους, τοποθετημένους ανά 7 σε δύο αντικριστές σειρές, αφήνοντας ανάμεσά τους έναν μεγάλο χώρο που λειτουργεί ως προαύλιο. Δύο από τους 14 οικίσκους δεν χρησιμοποιούνται, καθώς έχουν υποστεί εκτεταμένες ζημίες από πυρκαγιά. Οι συνθήκες διαβίωσης και οι υποδομές κρίνονται κακές. Η πλειοψηφία των κρατουμένων κοιμάται σε στρώματα

18 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ στο πάτωμα. Οι τουαλέτες εντός των οικίσκων βρέθηκαν σε πολύ κακή κατάσταση, ιδιαίτερα βρόμικες, και γεμάτες νερά, λόγω βλάβης στο υδραυλικό σύστημα. Οι κρατούμενοι διαμαρτύρονταν για την έλλειψη καθαριότητας. Επίσης, διατύπωσαν παράπονα για την έλλειψη ειδών υγιεινής και ζεστού νερού. Διαμαρτυρήθηκαν, επίσης, ότι πολλοί πάσχουν από γαστρεντερίτιδα, ενώ πληροφόρησαν τα μέλη του κλιμακίου της Αρχής ότι, όποτε ζητούν γιατρό, το αίτημά τους ικανοποιείται, καθώς και ότι απουσιάζουν τραπέζια για το φαγητό και άλλες βασικές υποδομές. Επιπλέον, παραπονέθηκαν για την έλλειψη ποικιλίας στο συσσίτιο που τους διανέμεται (3 φορές την ημέρα). Οι οικίσκοι κλειδώνουν μόνο τη νύχτα, ενώ πρέπει να σημειωθεί ότι σε σχετική ερώτηση του κλιμακίου οι κρατούμενοι δεν εξέφρασαν κάποιο παράπονο ως προς τη συμπεριφορά των αστυνομικών απέναντί τους. Κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι δεν γνωρίζουν για ποιον λόγο κρατούνται. Σε διπλανό, ξεχωριστό, περιφραγμένο χώρο, κρατούνται γυναίκες και οικογένειες, σε καλύτερες συνθήκες, καθώς υπάρχει περισσότερος διαθέσιμος χώρος. Οι οικίσκοι διαθέτουν κουκέτες και υπάρχει χώρος εστίασης. Η κατάσταση των χώρων υγιεινής είναι και εδώ προβληματική. Σε σχετική ερώτηση του κλιμακίου, ο επικεφαλής του χώρου απάντησε ότι οι περισσότερες οικογένειες κρατούνται, ενώ έχουν ζητήσει να επιστρέψουν στη χώρα καταγωγής τους μέσω του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης. Έγιναν συστάσεις για άμεση βελτίωση των συνθηκών κράτησης και ειδικότερα: 1. Λήψη μέτρων για την καθαριότητα των χώρων 2. Διανομή ειδών υγιεινής στους κρατούμενους 3. Δημιουργία ειδικών χώρων εστίασης, ενδεχομένως με την επισκευή/αντικατάσταση των ανενεργών οικίσκων 4. Βελτίωση συσσιτίου.

ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΕΤΟΥΣ 2016 19 Στο οριοθετημένο Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ) η κατάσταση παρουσιάζεται ελεγχόμενη. Η γενική εικόνα του κέντρου ήταν αποδεκτή. Επικρατούσε ηρεμία, οι σχέσεις των αστυνομικών με τους διαμένοντες στο κέντρο φάνηκαν καλές και υπήρχε σχετική κινητικότητα μέσα και έξω από το κέντρο. Εντός του κέντρου σε ειδική πτέρυγα παρέμεναν ασυνόδευτοι ανήλικοι. Η μέγιστη χωρητικότητα της πτέρυγας των ανηλίκων είναι 160 άτομα. Από τις αυτοψίες που διενεργήθηκαν διαπιστώθηκε ότι:» Η διαδικασία πιστοποίησης της ηλικίας του ανηλίκου δεν περιλαμβάνει ακτινογραφία καρπού, αλλά γίνεται μακροσκοπικά. Η εκτίμηση γίνεται μόνο από τους Γιατρούς του Κόσμου. Προβληματικό, ωστόσο, θεωρείται από την Αρχή ότι μετά την έκδοση απόφασης υπέρ της ενηλικότητας του προσώπου που ισχυρίζεται ότι είναι ανήλικο ο αλλοδαπός παύει να προστατεύεται ως ανήλικος, ακόμη και εάν προσφύγει κατά της σε βάρος του απόφασης. Ως εκ τούτου, δεν τυγχάνει πλέον κατά κανόνα «προστατευτικής κράτησης» ως ανήλικος ούτε λαμβάνει νομική υποστήριξη, ώστε να ασκήσει τα δικαιώματά του. Κατά τον χρόνο μάλιστα της επίσκεψης αναφέρθηκαν περιπτώσεις αλλοδαπών που είχαν κριθεί αρχικά ως ενήλικοι και ζητούσαν να παραμείνουν στο ΚΥΤ για λόγους δικής τους προστασίας. Ο διοικητής του ΚΥΤ σημείωσε πάντως ότι σε ανάλογες περιπτώσεις - αν και, κατά την εκτίμησή του, ο αλλοδαπός δεν δικαιούται κάποια προστασία ή αυξημένη φροντίδα, κατά το διάστημα που ισχύει η απόφαση της εκτίμησης περί ενηλικότητας - το ΚΥΤ επιδεικνύει άτυπα μια επιείκεια, παραδίδει στον ενδιαφερόμενο έντυπο προσφυγής κατά της απόφασης και (πάντα σύμφωνα με όσα υποστηρίχθηκαν) ενημερώνει ΜΗΚΥΟ

20 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ για την υποστήριξή του. Η διαδικασία της λήψης ακτινογραφίας καρπού δεν αξιοποιείται, σύμφωνα με όσα μας πληροφόρησε το ΚΥΤ, ούτε στις περιπτώσεις προσφυγής του αλλοδαπού κατά της απόφασης που τον κρίνει ενήλικο και φυσικά δεν υπάρχει ενημέρωση ως προς τέτοια δυνατότητα ή και δικαίωμα του προσφεύγοντος να ζητήσει να υποβληθεί σε αυτή την εξέταση. Η προσπάθειά του ως εκ τούτου περιορίζεται σε προσκόμιση μεταφρασμένων και επικυρωμένων εγγράφων από τη χώρα προέλευσής του, τα οποία τυχόν πιστοποιούν την ταυτότητα και την ηλικία του. Με τις προϋποθέσεις αυτές, είναι αυτονόητες οι δυσχέρειες ευόδωσης της προσφυγής.»» Διαπιστώθηκε ότι στο ΚΥΤ παρέμεναν ανήλικοι, στερούμενοι την ελευθερία τους, για διάστημα που υπερέβαινε τις 25 ημέρες, που θεσπίζεται ως μέγιστος χρόνος κράτησης για την καταγραφή και ταυτοποίηση. Ανεξαρτήτως του προβληματικού χαρακτήρα της κράτησης καθαυτής και, πολύ περισσότερο, της παρατεταμένης στέρησης της ελευθερίας και, μάλιστα, ανηλίκων θεωρείται προβληματική η εξακολούθηση της υποχρεωτικής παραμονής των ανηλίκων στους χώρους αυτούς ακόμη και μετά τη συμπλήρωση του διαστήματος που καλύπτει η σχετική απόφαση του διοικητή, μέχρις ότου ανευρεθεί δομή φιλοξενίας.»» Καταγράφηκε ως καλή πρακτική η πρωτοβουλία του διοικητή να προμηθεύει τους ασυνόδευτους ανηλίκους με ατομικές «κάρτες», ώστε να έχουν τη δυνατότητα να μπορούν να περιφέρονται για προσδιορισμένο χρονικό διάστημα στον χώρο που περιγράφεται ως Προαναχωρησιακό Κέντρο, ώστε να μην παραμένουν αποκλειστικά εντός ΚΥΤ.

ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΕΤΟΥΣ 2016 21 ρ Στις 11.4.2016 πραγματοποιήθηκε επίσκεψη κλιμακίου της Αρχής στον Ειδικό Χώρο Παραμονής Ασυνόδευτων Ανηλίκων (ΕΧΠΑΑ) Αμυγδαλέζας, προκειμένου ο Συνήγορος να διαμορφώσει δική του άποψη για τις συνθήκες κράτησης ασυνόδευτων ανηλίκων. Παρατηρήθηκε ότι συνεκτιμώντας και το μικρό αριθμό κρατουμένων αυτές ήσαν ανεκτές, υπό την προϋπόθεση, βέβαια, της μικρής παραμονής στους σχετικούς χώρους, καθώς η πέραν του μήνα παραμονή καθίσταται προβληματική, ειδικά για τους ανηλίκους. Επίσης, η πρόσβαση στη διαδικασία διεθνούς προστασίας φαίνεται ότι δεν παρουσίαζε ιδιαίτερα προβλήματα, καθώς κατά την επίσκεψή μας ένας ανήλικος είχε μεταφερθεί στο περιφερειακό γραφείο ασύλου για την πραγματοποίηση της συνέντευξης. Μεγάλη έλλειψη, όμως, παρατηρήθηκε στο επίπεδο της ενημέρωσης και νομικής πληροφόρησης, καθώς οι περισσότεροι κρατούμενοι αγνοούσαν το λόγο της κράτησής τους, αγνοούσαν ότι προβλεπόταν να τοποθετηθούν σε ξενώνες φιλοξενίας, εφόσον υπήρχαν θέσεις, αρκετοί είχαν συγγενείς στη χώρα με νομιμοποιητικά έγγραφα αλλά και χωρίς, ενώ υπήρχε διάχυτη η

22 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ άποψη ότι θα μπορούσαν πολύ σύντομα να μετακινηθούν μέσω ανοικτών συνόρων στην Ευρώπη. Δυστυχώς, στο ζήτημα αυτό, όπως επίσης σχετικά με τις δυνατότητες υποβολής αιτήματος ασύλου, πρέπει να υπάρξει το κατάλληλο ενημερωτικό υλικό, σε γλώσσα που να κατανοούν, καθώς επίσης να εξασφαλιστεί η επικοινωνία με το συγγενικό τους περιβάλλον. Υπηρεσίες υγείας κατά την κράτηση Η παροχή υπηρεσιών υγείας στους μεικτούς πληθυσμούς προσφύγων και μεταναστών κατά τη διετία 2015-2016 εμφανίζεται μάλλον μερική και αποσπασματική παρά ως σταθερή πρωτοβάθμια φροντίδα, που υπηρετεί την πρόληψη και διαφυλάσσει την καλή υγεία των πληθυσμών αυτών. Ο πρώτος κρίκος της αλυσίδας είναι η είσοδος στη χώρα. Ενώ ο νόμος από το 2011 επιτάσσει ιατρικές εξετάσεις στο σύνολο των ανθρώπων που εισέρχονται παράτυπα στη χώρα, ως βασικό τμήμα των υπηρεσιών πρώτης υποδοχής, η διάταξη αυτή δεν εφαρμόστηκε ποτέ μέχρι σήμερα σε πλήρη έκταση. Το 2014, ο Συνήγορος παρατηρεί στην Ετήσια Έκθεσή του (σελ.152,154) ότι η επίκληση του φόρτου εργασίας των κατά τόπους νοσοκομείων ή των κινητών μονάδων πρώτης υποδοχής δεν συνιστά επαρκή λόγο μη παροχής στοιχειώδους ιατρικής φροντίδας στους νεοεισερχόμενους στη χώρα και ζητά να γίνονται ιατρικές εξετάσεις για όλους. Οι συνεχείς αυτοψίες της Αρχής κατά το 2015 και το 2016 σε νησιά όπως η Λέσβος, η Χίος και η Σάμος, αποκαλύπτουν ότι παρέχονται μεν ιατρικές υπηρεσίες από ΜΚΟ βάσει σύμβασης με την Υπηρεσία Πρώτης Υποδοχής ή το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας αλλά μόνο σε όσους τις ζητήσουν. Κατά συνέπεια, απουσιάζει πλήρης εικόνα της κατάστασης της υγείας όλων των νεοεισερχομένων στη χώρα, ενώ διαπιστώθηκε ότι οι κάρτες υγείας που συμπληρώνονται, για όσους εξετασθούν από ιατρό, παραμένουν, κατά κανόνα, στα ΚΥΤ και δεν τους ακολουθούν πάντα σε περίπτωση μεταγωγής τους. Όσον αφορά στην κράτηση στα ΠΡΟΚΕΚΑ, ο Συνήγορος είχε επισημάνει ήδη από το 2014 την αποσπασματικότητα παροχής βασικών υπηρεσιών, ιατρού, νοσηλευτών, αλλά και υπηρεσιών που τελούν σε στενή συνάρτηση με την αποτελεσματική ιατρική μέριμνα, όπως υπηρεσίες ψυχολόγου, κοινωνικού λειτουργού και διερμηνείας. Οι υπηρεσίες αυτές προβλέπονται στα Κέντρα Κράτησης, αλλά δεν εφαρμόζονται παρά περιστασιακά, διότι εξαρτώνται από διαγωνισμούς που παρουσιάζουν μεγάλα χρονικά κενά. Το ζήτημα αυτό ανάγεται στο γενικότερο πρόβλημα σταθερής χρηματοδότησης των ΠΡΟ- ΚΕΚΑ, με αποόφηση ποσών από το τακτικό πρόγραμμα που είχε εγκριθεί για την Ελλάδα το καλοκαίρι του 2015 από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ασύλου, Μετανάστευσης, Ένταξης (AMIF). Διαπιστώθηκε, κατά τη διάρκεια επισκέψεων, ότι συμβασιούχοι ιατροί του ΚΕΕΛΠΝΟ παρείχαν υπηρεσίες το 2016 τόσο στο ΠΡΟΚΕΚΑ Κορίνθου όσο και στο ΠΡΟΚΕΚΑ Ταύρου. Η κάλυψη, ωστόσο, ενός κέντρου κράτησης (όπως του Ταύρου) με ένα γενικό ιατρό και ένα νοσηλευτή, δεν μπορεί

ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 23 να θεωρηθεί επαρκής. Στην Κόρινθο, που παρουσιάζει μεγάλο πληθυσμό κρατουμένων (περί τα 700 άτομα), υπάρχει επίσης κάλυψη με επίσκεψη ψυχιάτρου αλλά το ΚΕΕΛΠΝΟ δεν έχει καθημερινή παρουσία, παρά μόνον 3 πρωινά την εβδομάδα. Η συμπλήρωση κάρτας υγείας για κάθε κρατούμενο, όπως επιτάσσει ο Κανονισμός Λειτουργίας των ΠΡΟΚΕΚΑ αλλά και η συστηματική ιατρική παρακολούθησή τους αποτελούν ακόμη ζητούμενο σε χώρους κράτησης, όπου η υγειονομική μέριμνα του ατόμου εναπόκειται πρωτίστως στο κράτος. Το γεγονός ότι πρόκειται για κέντρα όπου συνεχώς μετακινούνται κρατούμενοι, όπως το ΠΡΟΚΕΚΑ Ταύρου, που αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο συγκέντρωσης του κρατούμενου πληθυσμού που βρίσκεται στη δικαιοδοσία της Διεύθυνσης Αλλοδαπών Αττικής, δυσκολεύει περισσότερο την ιατρική μέριμνα, όταν, μάλιστα, οι μεταγόμενοι δεν συνοδεύονται από το ιατρικό ιστορικό τους. Σημειώνεται, επίσης, ότι η έλλειψη διερμηνέων θέτει σε κίνδυνο την ορθή παροχή υπηρεσιών υγείας στους κρατούμενους. Συναφές πρόβλημα αποτελεί η μη σταθερή παροχή φαρμάκων και η κάλυψη των σχετικών δαπανών περιστασιακά ή από χορηγίες συλλόγων, ΜΚΟ κ.λπ. Οι συνθήκες διαβίωσης στα Κέντρα Κράτησης γεννούν επίσης ερωτηματικά σχετικά με την περαιτέρω επιβάρυνση ειδικά της ψυχικής υγείας των αλλοδαπών από τον πολύμηνο εγκλεισμό τους, σε συνδυασμό με την αβεβαιότητα για το μέλλον τους και την ελλιπή ενημέρωσή τους. Σημειώνεται, ειδικότερα, προς περαιτέρω διερεύνηση από πλευράς προσήκουσας φροντίδας, η συγκέντρωση των ασθενών με μεταδοτικές ασθένειες όπως AIDS, φυματίωση, ηπατίτιδα Β και C σε χωριστή πτέρυγα της Διεύθυνσης Αλλοδαπών Αττικής (Π. Ράλλη). Επίσης, προβληματισμό δημιουργεί η πάγια διαβεβαίωση του ιατρού στα στελέχη της Αρχής που διενεργούν εξωτερικό έλεγχο των επιχειρήσεων επιστροφής, που ξεκινούν από το κέντρο αυτό, ότι οι ασθενείς που συμπεριλαμβάνονται στις αποστολές δεν συνιστούν ενεργούς φορείς μετάδοσης ασθενειών. Σημειώνεται, τέλος, ότι η Αρχή, ήδη από το 2014, είχε επισημάνει για τους διοικητικά κρατούμενους ότι το επίπεδο ιατρικής φροντίδας πρέπει να είναι αντίστοιχο με του λοιπού πληθυσμού, κατ αναλογική εφαρμογή των σχετικών διατάξεων του Σωφρονιστικού Κώδικα (άρθρο 27). Ο Κανονισμός Λειτουργίας των Κέντρων Κράτησης στις αρχές του 2015 περιορίζει την παροχή υπηρεσιών στην «απαραίτητη» ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Ο νόμος, ειδικά για τους αιτούντες άσυλο κρατούμενους μιλά για προσήκουσα ιατρική φροντίδα. Ο Συνήγορος απέστειλε αναλυτική γνώμη στο Υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής για το σχέδιο νόμου που τέθηκε σε διαβούλευση τον Οκτώβριο 2016, σχετικά με την υποδοχή των αιτούντων διεθνή προστασία (Οδηγία 2013/33/ΕΕ, αναδιατύπωση 29.6.13), σημειώνοντας, μεταξύ άλλων, ότι η υγεία - συμπεριλαμβανομένης της ψυχικής υγείας - των αιτούντων άσυλο υπό κράτηση, αποτελεί πρωταρχικό μέλημα των εθνικών αρχών κατά το άρθρο 11, παρ. 1 της ανωτέρω Οδηγίας, στο άρθρο 19 της οποίας η αναγκαία ιατρική φροντίδα περιλαμβάνει τουλάχιστον την επείγουσα υγειονομική περίθαλψη αλλά και την απαραίτητη αγωγή για ασθένειες και σοβαρές ψυχικές διατα-

24 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ραχές, καθώς και την παροχή στους αιτούντες με ειδικές ανάγκες υποδοχής, της αναγκαίας ιατρικής ή άλλης βοήθειας, συμπεριλαμβανομένης της ψυχιατρικής φροντίδας, όπου απαιτείται. Ωστόσο, το σχετικό σχέδιο νόμου για την υποδοχή των αιτούντων διεθνή προστασία δεν υποβλήθηκε στη Βουλή. Ψυχιατρικός εγκλεισμός Ο ΕΜΠ ήδη από το έτος 2015 επισήμανε ότι η πολυεπίπεδη κρίση και η παρατεταμένη ύφεση έχουν καθοριστικές συνέπειες τόσο στην αύξηση των ψυχικών διαταραχών στον γενικό πληθυσμό όσο και στην αύξηση του αιτήματος για ψυχιατρική και ψυχολογική συνδρομή, ενώ διαπίστωνε τη σταδιακή αποδόμηση, λόγω υποχρηματοδότησης, του δημόσιου συστήματος παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Κατά συνέπεια, θεωρείται μείζονος σημασίας η επιτυχής ολοκλήρωση της προσπάθειας ψυχιατρικής μεταύθμισης, χωρίς να αποκλεισθεί η ψυχική υγεία από τις προτεραιότητες της κοινωνικής πολιτικής. Προς αυτή την κατεύθυνση κινούνται, επίσης, οι θέσεις του Επιτρόπου του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, όπως αποτυπώθηκαν σε έγγραφό του (17.8.2016) προς τον Υπουργό Υγείας και την Αναπληρώτρια Υπουργό Εργασίας, μετά την επίσκεψη που πραγματοποίησε στη χώρα μας. Η πολιτική ηγεσία του υπουργείου Υγείας, στο 2ο Mental Health Conference, έθεσε ως προτεραιότητα την αναστροφή της πορείας εγκατάλειψης και απούθμισης του δημόσιου συστήματος ψυχικής υγείας με την αποκατάσταση της «κακοποιημένης» ιδέας της ψυχιατρικής μεταύθμισης και το σχεδιασμό για την επανεκκίνηση και ολοκλήρωσή της με καλά προετοιμασμένα βήματα, που θα διασφαλίζουν την ομαλή μετάβαση από την ασυλικού τύπου περίθαλψη στην αξιόπιστη φροντίδα των χρόνιων ψυχικά ασθενών σε κοινοτικού τύπου δομές, στην ανάπτυξη της πρωτοβάθμιας φροντίδας ψυχικής υγείας και στη διασφάλιση των δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας των ασθενών. Ήδη έχει συναχθεί σχέδιο νόμου για την αναδιοργάνωση και αποκέντρωση της Διοίκησης των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, με συμμετοχή των ληπτών υπηρεσιών ψυχικής υγείας και των οικογενειών τους, με δικαίωμα ψήφου. Κατά την προηγούμενη χρονιά - και σε συνέχεια των σχετικών πορισμάτων της Αρχής - ο ΕΜΠ είχε προχωρήσει, στις 11.11.2015, σε διενέργεια επίσκεψης αυτοψίας στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (ΨΝΑ) αναδεικνύοντας σε μείζον πρόβλημα τον εγκλεισμό των ακαταλόγιστων δραστών στα δημόσια θεραπευτικά ιδρύματα (σύμφωνα με το άρθρο 69 του Ποινικού Κώδικα), θεωρώντας ότι η νοσηλεία τους παρεμποδίζεται από τη συνθήκη της φύλαξης και προτείνοντας την άρση της αντίφασης ανάμεσα στη φυλακτική και στη θεραπευτική αντιμετώπισή τους με την επεξεργασία ενός ειδικού πλαισίου νοσηλείας των ακαταλόγιστων ατόμων από τα συναρμόδια Υπουργεία Υγείας και Δικαιοσύνης. Ενδεικτικά, επισημαίνεται το μέτρο της αξιολόγησης από ειδικούς ψυχικής υγείας όλων των ακαταλόγιστων ασθενών (ασθενείς του ΨΝΑ, του ΨΝΑ Δρομοκαΐτειου και του Ψυχιατρικού Τμήματος του Γ. Ν. Παπανικολάου Θεσσαλονίκης) προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ψυχιατροδικαστικό

ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΕΤΟΥΣ 2016 25 τμήμα νοσηλείας υψηλής ασφάλειας, μέτρο που προϋποθέτει τη συνεργασία των Υπουργείων Υγείας και Δικαιοσύνης. Η έκθεση αυτοψίας (βλ. Ετήσια Έκθεση 2015, σ. 140) απεστάλη στα Υπουργεία Υγείας και Δικαιοσύνης. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης απέστειλε σχετική απάντηση τον Ιούλιο του 2016, με την οποία αναγνώριζε ότι το μέτρο ασφαλείας της φύλαξης των ακαταλόγιστων δραστών στα ψυχιατρικά νοσοκομεία είναι παρωχημένο και απηχεί τις αντιλήψεις της νομικής και ψυχιατρικής κοινότητας της δεκαετίας του 50 τότε, δηλαδή, που συντάχθηκε ο ισχύων Ποινικός Κώδικας και γινόταν αντιληπτή η ανάγκη αναδιαμόρφωσής του. Σε αυτό το πλαίσιο, το Υπουργείο Δικαιοσύνης, σε συνεργασία με το Υπουργείο Υγείας, ξεκίνησε τη μελέτη της εναρμόνισης των προβλέψεων του ποινικού δικαίου και των δυνατοτήτων της ψυχιατρικής περίθαλψης, συστήνοντας ειδική νομοπαρασκευαστική επιτροπή με στόχο την κατάρτιση σχεδίου νόμου για τον εκσυγχρονισμό των σχετικών ποινικών διατάξεων, ώστε να ανταποκρίνονται στα σύγχρονα δεδομένα της ποινικής και της ψυχιατρικής επιστήμης. Σε νεότερη επίσκεψη του ΕΜΠ στο ΨΝΑ επιβεβαιώθηκε ότι βρίσκεται σε εξέλιξη η σχετική διαδικασία. Σε συνέχεια αυτοψίας που είχε πραγματοποιηθεί στο Παράρτημα ΑμεΑ Λεχαινών του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας και είχαν διαπιστωθεί εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης των φιλοξενουμένων (βλ. Ετήσια Έκθεση 2015, σ. 140), επισημάνθηκε εκ νέου από τον ΕΜΠ αυτό που είχε ήδη διατυπώσει ο Συνήγορος στο παρελθόν (2011) σχετικά με την ανάγκη ενός προγραμματικού σχεδιασμού για τη σταδιακή κατάργηση των προνοιακών μονάδων ασυλικού χαρακτήρα, στις οποίες διαβιώνουν ανήλικα και ενήλικα άτομα με αναπηρίες και χρόνιες παθήσεις - όπως το συγκεκριμένο κέντρο παράλληλα, προτείνεται η αντικατάστασή τους από προγράμματα αναδοχής και μικρές μονάδες οικογενειακού τύπου,

26 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ οι οποίες θα λειτουργούν μέσα στην κοινότητα, ώστε να διασφαλίζεται η διασύνδεση με τις κοινοτικές υπηρεσίες και τα μέλη της κοινότητας, σύμφωνα με τις αρχές και της προωθούμενης στην ΕΕ πολιτικής αποϊδρυματοποίησης βάσει των αρχών της μη διάκρισης και του μη αποκλεισμού. Ήδη ο Συνήγορος ενημερώθηκε ότι ξεκίνησε η διαδικασία τερματισμού της λειτουργίας του συγκεκριμένου ιδρύματος με στόχο όλα τα παιδιά ή ενήλικες να μεταφερθούν σε άλλες μονάδες. Το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού συνεργάζεται με την οργάνωση «Lumos», η οποία παρέχει οικονομική και επιστημονική συνδρομή για όσο χρονικό διάστημα το Παράρτημα Λεχαινών θα εξακολουθεί να λειτουργεί. Μικρός αριθμός τροφίμων έχει ήδη μεταφερθεί. Ωστόσο, πριν από το οριστικό κλείσιμο μια σφαιρική προσωπική αξιολόγηση του κάθε ασθενή θα πρέπει να λάβει χώρα, ως απαραίτητο πρώτο στάδιο της αποϊδρυματοποίησης.

ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 27 2. ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΛΟΙΠΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Στο πλαίσιο της συνεργασίας του ΕΜΠ με την Υποεπιτροπή του Ο.Η.Ε. για την πρόληψη των βασανιστηρίων (SPT) έλαβε χώρα, στις 16-2-2016, τηλεδιάσκεψη, κατά την οποία συζητήθηκαν θέματα λειτουργίας, οργάνωσης, στοχοθεσίας και εν γένει προβλημάτων του ΕΜΠ, απαντήθηκαν ερωτήσεις, ζητήθηκαν διευκρινήσεις και ακολούθησε ανταλλαγή αλληλογραφίας, ενώ παρουσιάστηκε συνοπτικά το έργο του κατά το προηγούμενο έτος. Επισημάνθηκε από την SPT ότι θεωρεί σημαντική τη διεύρυνση της αρμοδιότητας του ΕΜΠ, ώστε να ελέγχει κατά το δυνατόν περισσότερους φορείς και χώρους, που σχετίζονται είτε με de jure στέρηση της ελευθερίας, βάσει δικαστικής ή διοικητικής απόφασης, είτε με de facto στέρηση αυτής, όταν τα πρόσωπα που διαμένουν σε συγκεκριμένο χώρο εκ των περιστάσεων και λόγω της κατάστασης της υγείας τους ή της ιδιαίτερα ευάλωτης θέσης τους στερούνται αντικειμενικά την ελευθερία τους, ενώ ο χώρος που κρατούνται βρίσκεται υπό τη δικαιοδοσία ή την εποπτεία του κράτους. Σ αυτή την προοπτική η SPT φάνηκε να αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στους χώρους στέρησης ελευθερίας των αλλοδαπών, ενώ στο επίπεδο λειτουργίας του ΕΜΠ έδωσε βαρύτητα στη αποτελεσματική οργάνωση αυτής της ειδικής αρμοδιότητας, έτσι ώστε να εκτελείται κατά το δυνατόν ανεξάρτητα και διακριτά από τις λοιπές αρμοδιότητες της Αρχής. Στις 19-5-2015 υπογράφηκε προγραμματική συμφωνία συνεργασίας μεταξύ του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Συνηγόρου του Πολίτη, υπό την ειδική του αρμοδιότητα ως Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης των Βασανιστηρίων και της Κακομεταχείρισης. Η υπογραφή της συμφωνίας έλαβε χώρα στο πλαίσιο ημερίδας με θέμα «Φυλακές, δικαιώματα, διαφάνεια και λογοδοσία - ο ρόλος των εποπτικών μηχανισμών», που πραγματοποιήθηκε στο αμφιθέατρο της Γενικής Γραμματείας Ενημέρωσης και Επικοινωνίας, και αποτέλεσε εξέλιξη της προϋπάρχουσας στενής συνεργασίας των δύο πλευρών, ήδη από το 20154. Η συμφωνία, οριοθετώντας με σαφήνεια τους διακριτούς ρόλους των μερών, ώστε να κατοχυρώνονται ταυτόχρονα η ανεξαρτησία της Αρχής και η άσκηση ελέγχου στη Διοίκηση, εξυπηρετεί τον κοινό στόχο της βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων και της προστασίας των δικαιωμάτων τους. Η Υποεπιτροπή του ΟΗΕ για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων χαιρέτησε θετικά την πρωτοβουλία αυτή ως καλή πρακτική και ευνοϊκή εξέλιξη της συνεργασίας του ΕΜΠ με τη Διοίκηση, με στόχο την αποτελεσματικότερη λειτουργία του. 4 https://www.synigoros.gr/?i=kdet.el.news.369782

28 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Διδυμοποίησης με τον Συνήγορο του Αζερμπαϊτζάν με τίτλο «Support to the Strengthening of the Commissioner for Human Rights (Ombudsman) of the Republic of Azerbaijan» («Υποστήριξη στην Ενδυνάμωση του Επιτρόπου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν»). Ο Συνήγορος του Πολίτη συμμετείχε με αποστολή εκπροσώπων του στο ανωτέρω ευρωπαϊκό πρόγραμμα στο πλαίσιο υλοποίησης της ειδικότερης δράσης «Strengthening of the Capacity of the Ombudsman Institution to act as National Preventive Mechanism under OPCAT» («Ενίσχυση της ικανότητας του θεσμού του Διαμεσολαβητή να ενεργεί ως Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης στο πλαίσιο του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου της Σύμβασης του ΟΗΕ κατά των Βασανιστηρίων»). Στόχος της δράσης ήταν, με βάση τις επιταγές του OPCAT, να υπάρξει σε βάθος συνεργασία των δύο ομόλογων θεσμών, να παρασχεθούν συστάσεις και να παραχθεί υποστηρικτικό έγγραφο υλικό για έναν πιο αποτελεσματικό ΕΜΠ. Στο πλαίσιο της δράσης, καταστρώθηκε στρατηγικό πλάνο και πλάνο δράσεων του Αζέρου Συνηγόρου, και έλαβαν χώρα από κοινού επισκέψεις/αυτοψίες σε χώρους στέρησης της ελευθερίας στο Αζερμπαϊτζάν και στην Ελλάδα, όπως Καταστήματα Κράτησης, Ψυχιατρικά Ιδρύματα και χώρους κράτησης αλλοδαπών. Ειδικότερα στο πλαίσιο επίσκεψης πολυμελούς κλιμακίου του Αζέρου Συνηγόρου στην Αθήνα, έλαβε χώρα σεμινάριο στα γραφεία της Αρχής και εκπαιδευτικές επισκέψεις/αυτοψίες στην Αγροτική Φυλακή Τίρυνθας, ως εναλλακτικού μοντέλου Καταστήματος Κράτησης (5-10-2016) και στο ΨΝΑ (6-10-2016). Εκπαιδευτική παρουσίαση της δουλειάς του UK NPM σχετικά με την επιθεώρηση φυλακών και χώρων κράτησης αλλοδαπών/προσφύγων. Η εκπαιδευτική παρουσίαση έγινε στο πλαίσιο επίσκεψης του Επικεφαλής της Ομάδας Επιθεώρησης των Φυλακών (Inspection Team Leader) του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης του Ηνωμένου Βασιλείου (HM Inspectorate of Prisons NPM), κ. Singh Bhui Hindpal, στα γραφεία της Αρχής, την 25-10-2016 και είχε τίτλο «NPM England and Wales Inspecting Prisons and Immigration Detention in the UK» και αφορούσε τον τρόπο λειτουργίας και επιθεώρησης του UK NPM στο πεδίο των φυλακών και των χώρων όπου κρατούνται αλλοδαποί.

ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016 29 Συμμετοχή εκπροσώπων της Αρχής σε συνέδρια και συναντήσεις εργασίας 1. Συμμετοχή εκπροσώπου της Αρχής στο συνέδριο με θέμα: Ensuring fundamental rights compliant implementation of Framework Decisions related to detention. The role of the Judiciary and National Preventive Mechanisms που διοργανώθηκε από το L. Boltzmann Institute και την Academy of European Law (ERA) στη Βιέννη, στις 15-17 Νοεμβρίου 2017. Στο συνέδριο συμμετείχαν ΕΜΠ και δικαστές από 24 χώρες. Κεντρικό θέμα του συνεδρίου αποτέλεσε η ενδυνάμωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως αποτυπώνονται στην ευρωπαϊκή νομοθεσία για την κράτηση μέσα από το ρόλο των εθνικών μηχανισμών πρόληψης και της δικαστικής εξουσίας. Σκοπός του συνεδρίου ήταν η αλληλοενημέρωση, και το άνοιγμα διαύλων επικοινωνίας μεταξύ των ΕΜΠ και των δικαστών προκειμένου να διασφαλιστεί η απαραίτητη συνεργασία μεταξύ τους. 2. Συμμετοχή εκπροσώπου της Αρχής στην Ετήσια Συνάντηση των ΕΜΠ της περιοχής του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), που διεξήχθη στη Βιέννη, στις 13-14 Οκτωβρίου 2016 H ανωτέρω συνάντηση διοργανώθηκε από την Association for the Prevention of Torture (APT) και το Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) του ΟΑΣΕ. Συμμετείχαν 32 Εθνικοί Μηχανισμοί Πρόληψης με τους εκπροσώπους τους, στελέχη της APT και του ODIHR, εκπρόσωποι της SPT, της CPT, καθώς και παρατηρητές από λοιπούς οργανισμούς και φορείς. Η Συνάντηση είχε ως στόχους: Tον απολογισμό του έργου των ΕΜΠ, 10 χρόνια μετά την θέση σε ισχύ του OPCAT. Την ενδυνάμωση των ΕΜΠ, ώστε να ασκήσουν αποτελεσματικά την εντολή τους, μέσω της ανταλλαγής εμπειριών και βέλτιστων πρακτικών με τους ομολόγους τους και άλλους ειδικούς στον προληπτικό έλεγχο, συμπεριλαμβανομένων των εκπροσώπων της SPT και της CPT. Την διευκόλυνση της αλληλεπίδρασης μεταξύ του ΟΑΣΕ και των ΕΜΠ και την ενίσχυση της κοινής κατανόησης για το πώς ο ΟΑΣΕ και ο ODIHR μπορούν στρατηγικά να υποστηρίξουν την αποτελεσματική εφαρμογή του OPCAT. 3. Συμμετοχή εκπροσώπου της Αρχής στη συνάντηση εργασίας για τους ΕΜΠ με θέμα Monitoring of Psychiatric Facilities, που διοργανώθηκε από το International Ombudsman Institute σε συνεργασία με την APT και τον Λιθουανό Συνήγορο στο Vilnius (21 23/ 6/2016).

30 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Στόχοι της συνάντησης εργασίας ήταν: Η εξέταση ζητημάτων, σχετικά με την αποτελεσματική επιθεώρηση ιδρυμάτων ψυχιατρικής φροντίδας. Η βελτίωση της κατανόησης των κύριων καταστάσεων κινδύνου που σχετίζονται με τα ψυχιατρικά ιδρύματα και τους τρόπους αντιμετώπισής τους. Η ανάπτυξη δεξιοτήτων για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων προκλήσεων που σχετίζονται με την επιθεώρηση των ιδρυμάτων ψυχιατρικής φροντίδας. Η διερεύνηση στρατηγικών για την οργάνωση follow-up επισκέψεων σε ψυχιατρικά ιδρύματα και την υπέρβαση προκλήσεων που σχετίζονται να ξεπεραστούν προκλήσεις, όπως π.χ κενά στα στη νομοθεσία. 4. Συμμετοχή εκπροσώπων της Αρχής σε δύο συναντήσεις εργασίας του Δικτύου ΕΜΠ Νοτιοανατολικής Ευρώπης (SEE NPM Network), με θέματα «Homes for the elderly: Care institutions and dementia» και «Standards in health care and medication based deprivation of liberty», που οργανώθηκαν από τον Αυστριακό Συνήγορο, ως έχοντα την προεδρία του δικτύου, αντίστοιχα στις 21-22/4/2016 στο Salzburg και στις 11-12/10/ 2016 στη Βιέννη. Οι συναντήσεις εργασίας αφορούσαν στην οπτική των ΕΜΠ σχετικά με την επιθεώρηση των οίκων ευγηρίας, τις ιδιότυπες συνθήκες στέρησης της ελευθερίας σε αυτούς τους χώρους, τα πρότυπα και την νομοθεσία που εφαρμόζεται σχετικά με την επιθεώρηση αυτών των χώρων, καθώς και πρακτική άσκηση πραγματοποίησης αυτοψίας σε αντίστοιχο χώρο. 5. Συμμετοχή εκπροσώπων της Αρχής σε συνάντηση εργασίας του Δικτύου ΕΜΠ» Νοτιοανατολικής Ευρώπης (SEE NPM Network), στο Ζάγκρεμπ (29-30/11/2016). Σκοπός της συνάντησης ήταν να συζητηθούν: α) η δυνατότητα αξιοποίησης των Αναθεωρημένων Στοιχειωδών Κανόνων των Ηνωμένων Εθνών για τη Μεταχείριση των Κρατουμένων («Mandela Rules») στο έργο των Μηχανισμών Πρόληψης, β) ο βαθμός παρακολούθησης της εφαρμογής από τα κράτη των συστάσεων, στις οποίες προβαίνουν οι Μηχανισμοί και γ) ο ρόλος των μηχανισμών πρόληψης στην προσφυγική κρίση.

ΕΙΔΙΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΈΤΟΥΣ 2016