ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΡΙΕΣ: ΤΑΤΙΑΝΑ ΑΛΕΞΙΟΥ, MA Κοινωνιολογίας ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΑΡΑΝΙΚΑ, MA Κοινωνιολογίας ΕΪΜΗ ΠΛΑΚΑ, Ph.D Ανθρωπολογίας ΓΕΩΡΓΙΑ ΧΑΡΠΑΝΤΙ ΟΥ, MA Κοινωνιολογίας Η διεξαγωγή της ποσοτικής έρευνας πραγµατοποιήθηκε στο χώρο της ΕΚΠΟΙΖΩ την περίοδο Μάρτιο µε Ιούνιο του 2011. Το δείγµα αποτελείται από µέλη της ΕΚΠΟΙΖΩ, τα οποία απευθύνθηκαν στην ένωση προκειµένου να ζητήσουν συµβουλές για το Ν.3869/2010. Συλλέχθηκαν 263 ερωτηµατολόγια. ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Από το σύνολο του δείγµατος συνοπτικά: Φύλο: το 55% είναι άνδρες, Ηλικία: το 31,90% ανήκει στην ηλικιακή κατηγορία των 45-54 ετών, το 24,3% στην κατηγορία των 55-64 ετών, ενώ το 21,13% στην ηλικιακή κατηγορία των 35-44 ετών. Συγκριτικά, η υπερχρέωση αφορά άτοµα που έχουν µπει στην παραγωγική διαδικασία και προκειµένου να συγκροτήσουν/ στεγάσουν την δική τους οικογένεια, θέλουν να αποκτήσουν ένα ιδιόκτητο σπίτι, έχουν παιδιά που υποστηρίζουν οικονοµικά στις σπουδές τους, ενισχύουν οικονοµικά τους γονείς τους. Οικογενειακή κατάσταση: το 61,2% είναι έγγαµοι. Μέλη νοικοκυριού: το 36,8% των νοικοκυριών αποτελείται από δύο ενήλικες µε παιδιά, ενώ το 25,1% από δύο ενήλικες χωρίς παιδιά. Η οικονοµική κατάσταση των οικογενειών µε παιδιά τα τελευταία χρόνια έχει επιδεινωθεί. Η κατάσταση του κινδύνου της φτώχειας καταγράφεται αυξητική για τα νοικοκυριά µε δύο ενήλικες µε παιδιά την περίοδο 2005-2009, ενώ το 2009 ο κίνδυνος αυτός καταγράφεται υψηλότερος του εθνικού µέσου όρου. Ακόµη υψηλότερος είναι ο κίνδυνος φτώχειας για νοικοκυριά µε δύο ενήλικες και τρία ή περισσότερα παιδιά, µε µεσαία εισοδήµατα, τα οποία πλήττονται ιδιαίτερα από την οικονοµική κρίση. Επαγγελµατική κατάσταση: το 37,8% είναι µισθωτοί (δηµόσιοι, ιδιωτικοί υπάλληλοι), το 23,1% συνταξιούχοι, ενώ το 22,3% άνεργοι. 1
Πολλοί εργαζόµενοι, στις µέρες µας, έρχονται αντιµέτωποι µε περικοπές µισθών και συνεχείς ανατροπές στον εργασιακό χώρο (π.χ. εργασιακή εφεδρεία), γεγονότα που θα οδηγήσουν σε αυξανόµενα επίπεδα φτώχειας. Αν και συγκριτικά µε άλλες οµάδες του πληθυσµού, οι εργαζόµενοι είναι λιγότερο εκτεθειµένοι στον κίνδυνο φτώχειας, εντούτοις αντιπροσωπεύουν µια σχετικά µεγάλη αναλογία φτωχών. Αυτό είναι αποτέλεσµα των πολιτικών απασχόλησης που κατευθύνονται προς την αύξηση των χαµηλόµισθων θέσεων εργασίας, την περαιτέρω άρση του ελέγχου της αγοράς εργασίας και την αύξηση των ποσοστών της επισφαλούς εργασίας. Μορφωτικό επίπεδο: το 41,4% του δείγµατος είναι απόφοιτοι λυκείου και γενικότερα δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, ενώ το 25,1% υποχρεωτικής εκπαίδευσης. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΤΗΣΙΟ ΕΙΣΟ ΗΜΑ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ ΠΑΝΩ ΑΠΟ 60000 40001-6000 0,5 0,5 32001-40000 2,5 26001-32000 2 22001-26000 8,4 16001-22000 20,2 12001-16000 18,2 7001-12000 15,3 4000-7000 12,8 0-4000 19,7 0 5 10 15 20 25 Το ετήσιο εισόδηµα των ερωτώµενων ανέρχεται σε ποσοστό 20,2% µεταξύ 16.001-22.000 ευρώ, το 19,7% από 0-4.000 ευρώ, 18,2% µεταξύ 12.001-16.000 ευρώ, 15,3% από 7.001-12.000 ευρώ, το 12,8% από 4.001-7.000 ευρώ, το 8,4% από 22.001-26.000 ευρώ, το 2,5% από 32.001-40.000 ευρώ, το 2% από 26.001-32.000 ευρώ, το 0,5% από 40.001-60.000 ευρώ και το 0,5% από 60.000 ευρώ και πάνω. 2
ΕΤΗΣΙΟ ΕΙΣΟ ΗΜΑ ΤΟΥ/ΤΗΣ ΣΥΖΥΓΟΥ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ ΠΑΝΩ ΑΠΟ 60000 1,2 32001-40000 2,4 26001-32000 22001-26000 3,6 3,6 16001-22000 14,5 12001-16000 26,5 7001-12000 22,9 4000-7000 10,8 0-4000 14,5 0 5 10 15 20 25 30 Το ετήσιο εισόδηµα του/ της συζύγου των ερωτώµενων ανέρχεται σε ποσοστό 26,5% µεταξύ 12.001-16.000 ευρώ, 22,9% από 7.001-12.000 ευρώ, το 14,5% µεταξύ 16.001-22.000 ευρώ, 14,5% από 0-4.000 ευρώ, το 10,8% από 4.001-7.000 ευρώ, το 3,6% από 22.001-26.000 ευρώ, το 3,6% από 26.001-32.000 ευρώ, το 2,4% από 32.001-40.000 ευρώ, 1,2% από 60.000 ευρώ και πάνω. Από την παρουσίαση είναι χαρακτηριστικό ότι το 19,7% των ερωτώµενων και το 14,5% του/της συζύγου του ερωτώµενου έχουν ετήσιο εισόδηµα κάτω από 4.000 ευρώ, ο καθένας τους, το 12,8% του ερωτώµενου και το 10,8% του/της συζύγου του ερωτώµενου αναφέρουν ότι το ετήσιο εισόδηµά τους κυµαίνεται από 4.001-7.000. Σύµφωνα µε το ελτίο Τύπου της Εθνική Στατιστικής Υπηρεσίας, σε έρευνα που αφορά στο εισόδηµα και τις συνθήκες διαβίωσης των νοικοκυριών για το 2010, το χρηµατικό όριο της φτώχειας ανέρχεται στο ποσό των 7.178 ευρώ, ανά άτοµο και σε 15.073 ευρώ για νοικοκυριά µε δύο ενήλικες και δύο εξαρτώµενα παιδιά ηλικίας κάτω των δεκατεσσάρων. Σηµείωση: τα αποτελέσµατα της έρευνας αναφέρονται στο έτος 2011, µε περίοδο αναφοράς εισοδήµατος το έτος 2010. 3
ΕΤΗΣΙΕΣ ΑΠΑΝΕΣ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ 60000 + 32001-40000 0,6 0,6 26001-32000 2,9 22001-26000 6,4 16001-22000 18,5 12001-16000 14,5 7001-12000 4000-7000 0-4000 18,5 18,5 19,7 0 5 10 15 20 25 Όσον αφορά στις ετήσιες δαπάνες των ερωτώµενων, το 19,7% έχει συνολικά δαπάνες 7.001-12.000 ευρώ, το 18,5% 0-4.000 ευρώ, το 18,5% 4.001-7.000, 18,5% 16.001-22.000 ευρώ, το 14,5% 12.001-16.000 ευρώ, το 6,4% 22.001-26.000 ευρώ, το 2,9% 26.001-32.000 ευρώ, το 0,6% 32.001-40.000 και το 0,6% πάνω από 60.000 ευρώ. ΕΤΗΣΙΕΣ ΑΠΑΝΕΣ ΤΟΥ/ΤΗΣ ΣΥΖΥΓΟΥ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ 60000 + 1,4 22001-26000 4,1 16001-22000 12,3 12001-16000 16,4 7001-12000 19,2 4000-7000 20,5 0-4000 24,7 0 5 10 15 20 25 30 Όσον αφορά στις ετήσιες δαπάνες του/ της συζύγου των ερωτώµενων, το 24,7% έχει συνολικά δαπάνες 0-4.000 ευρώ, το 20,5% 4.001-7.000, το 19,2% 7.001-12.000 ευρώ, το 16,4% 12.001-16.000 ευρώ, το 12,3% 16.001-22.000 ευρώ, το 4,1% 22.001-26.000 ευρώ, ενώ το 1,4% δαπανά πάνω από 60.000 ευρώ το χρόνο. 4
ΟΦΕΙΛΕΣ ΠΡΟΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ Οι οφειλές των ερωτώµενων προς τις τράπεζες είναι σε ποσοστό 9,2% ύψους 0-20.000 ευρώ, 20.001-50.000 ευρώ σε ποσοστό 19,3%, 13,5% 50.001-80.000 ευρώ, 14% 80.001-110.000 ευρώ, το 21,7% 110.001-200.000, το 14,5% 200.001-300.000, το 5,3% 300.001-500.000 και τέλος πάνω από 500.001 το 1,9%. ΟΦΕΙΛΕΣ ΠΡΟΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΤΟΥ/ΤΗΣ ΣΥΖΥΓΟΥ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ Ο/Η σύζυγος του ερωτώµενου, έχει οφειλές προς τις τράπεζες σε ποσοστό 22,2% 0-20.000 ευρώ, 27,2% 20.001-50.000 ευρώ, το 6,2% έχει οφειλές 50.001-80.000 ευρώ, 80.001-110.000 ευρώ 9,8%, 17,3% 110.001-200.000 ευρώ, 12,3% 200.001-300.000 ευρώ, ενώ τέλος 300.001-500.000 ευρώ το 4,9%. 5
ΤΟΜΕΙΣ ΟΦΕΙΛΩΝ ΕΚΤΟΣ ΤΡΑΠΕΖΩΝ (Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) Το 31,3% των ερωτώµενων δεν έχει κάποια οφειλή πέρα των τραπεζών. Το 29,8% αναφέρει ότι οφείλει στη ΕΗ, το 26,3% στον ΟΤΕ, το 24,1% στην ΕΥ ΑΠ, επίσης το 24,1% σε ασφαλιστικά ταµεία, το 23,7% στην εφορία, το 16,1% των ερωτώµενων οφείλει σε καταστήµατα για αγορά ηλεκτρικών συσκευών, το 14,7% σε κοινόχρηστα, το 12,9% σε φροντιστήρια και άλλες δραστηριότητες των παιδιών, το 10,7% σε ενοίκιο του σπιτιού και τέλος το 6,7% σε κρεοπωλείο, µπακάλικο κλπ. Παρατηρείται ότι περίπου το 70% των ερωτώµενων εκτός από την αδυναµία πληρωµής των οφειλών προς τις τράπεζες, αδυνατεί να ανταπεξέλθει στις καθηµερινές οικονοµικές υποχρεώσεις του. Η υπερχρέωση εµφανίζεται σαν ένα φαινόµενο και συνδέεται µε καταστάσεις φτώχειας και οικονοµικού αποκλεισµού. Τα άτοµα, βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας εξαιτίας των χαµηλών εισοδηµάτων τους, αντιµετωπίζουν σοβαρές υλικές στερήσεις, αδυνατούν να πληρώσουν δάνεια, άλλες τρέχουσες υποχρεώσεις του νοικοκυριού, να έχουν τηλέφωνο, να έχουν πρόσβαση σε κάποιο λογαριασµό (χρηµατοπιστωτικό αποκλεισµό). 6
ΟΦΕΙΛΕΣ ΕΚΤΟΣ ΤΡΑΠΕΖΩΝ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ (Τα ποσοστά αυτά αφορούν στο 68,7% των ερωτώµενων που απάντησαν ότι έχουν οφειλές εκτός των τραπεζών) Οι ερωτώµενοι έχουν οφειλές και εκτός τράπεζας σε ποσοστό 73,3% ύψους 0-20.000 ευρώ, 20.001-50.000 ευρώ σε ποσοστό 18,6%, από 2,3% έχουν οφειλές 50.001-80.000 ευρώ και 110.001-200.000 ευρώ, ενώ από 1,2% συγκεντρώνουν οι κατηγορίες 80.001-110.000, 200.0001-300.001, 300.001-500.000 ευρώ. ΟΦΕΙΛΕΣ ΕΚΤΟΣ ΤΡΑΠΕΖΩΝ ΤΟΥ/ΤΗΣ ΣΥΖΥΓΟΥ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ (Τα ποσοστά αυτά αφορούν στο 68,7% των ερωτώµενων που απάντησαν ότι έχουν οφειλές εκτός των τραπεζών) Οι σύζυγοι των ερωτώµενων έχουν οφειλές και εκτός τράπεζας σε ποσοστό 86,4% ύψους 0-20.000 ευρώ, σε ποσοστό 9,1% 20.001-50.000 ευρώ, ενώ το 4,5% έχει οφειλές 50.001-80.000 ευρώ. 7
ΑΙΤΙΕΣ ΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ ΑΙΤΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ (Στην ερώτηση αυτή ζητήθηκε από τους ερωτώµενους η ιεράρχηση των απαντήσεων από τη σηµαντικότερη στη λιγότερο σηµαντική αιτία) Η σηµαντικότερη αιτία για την κατάσταση της υπερχρέωσης, σύµφωνα µε τους ερωτώµενους, αποδίδεται στις µεθόδους δανεισµού των τραπεζών σε ποσοστό 52,3%, οι οποίες χαρακτηρίζονται από υψηλά επιτόκια αλλά και από απουσία ελέγχου της πιστοληπτικής ικανότητας των δανειοληπτών. Αυτό συνδέεται και µε το γεγονός ότι το 2003 απελευθερώθηκε η καταναλωτική πίστη η οποία επέφερε αλλαγές στην κατανοµή της αγοράς µεταξύ πιστωτικών καρτών και λοιπών κατηγοριών προσωπικών και καταναλωτικών δανείων. Ακολουθεί µε ποσοστό 32,6% ένα απρόβλεπτο γεγονός που συνέβη στη ζωή των ερωτώµενων το οποίο αφορά σε απώλεια εργασίας, αρρώστια, θάνατο. Τα απρόβλεπτα ατοµικά γεγονότα στην ζωή των ανθρώπων αποτελούν εκφάνσεις της κοινωνικής πραγµατικότητας. Η απώλεια εργασίας ή µείωση αποδοχών δεν είναι ένα ατοµικό γεγονός όπως επίσης η αρρώστια ή ο θάνατος. Συµβάλλουν στην υπερχρέωση των ατόµων επειδή δεν υπήρχαν προηγουµένες δικλείδες ασφαλείας, οι οποίες θα µπορούσαν να είχαν οδηγήσει τους ανθρώπους σε µικρότερο δανεισµό Ως τρίτη αιτία παρουσιάζονται οι µέθοδοι προσέγγισης των τραπεζών (διαφήµιση, τηλεφωνική επικοινωνία), η οποία συγκεντρώνει το 20,7%. Υπήρξε περίοδος που οι τράπεζες χορηγούσαν χωρίς κανένα έλεγχο πιστωτικές κάρτες στους καταναλωτές, είτε µετά από τηλεφωνική επικοινωνία, είτε στέλνοντας πιστωτική κάρτα στα σπίτια όσων είχαν ήδη κάποιο δάνειο ή τραπεζικό λογαριασµό είτε προσεγγίζοντας τους καταναλωτές σε καταστήµατα προκειµένου να προµηθευτούν την πιστωτική κάρτα του καταστήµατος, σε αντάλλαγµα µε ελκυστικά 8
«προνόµια», που θα συνεπαγόταν η έκδοση της κάρτας αυτής π.χ. πιο συµφέρουσες αγορές, επιστροφή µέρος του ποσού για επόµενες αγορές κλπ. Τέταρτη αιτία υπερχρέωσης µε ποσοστό 15,4% αναφέρεται η οικονοµική πολιτική που ακολουθήθηκε από τις κυβερνήσεις, όπως αύξηση των τιµών των προϊόντων και των υπηρεσιών, πληθωρισµός και αύξηση του ΦΠΑ. Τελευταία αιτία µε ποσοστό 8,9% συγκέντρωσε η καταναλωτική συµπεριφορά των υπερχρεωµένων. Φαίνεται ότι η υπερβολική κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών καθώς και η υπερεκτίµηση των οικονοµικών δυνατοτήτων των υπερχρεωµένων νοικοκυριών δε θεωρήθηκε σηµαντικός παράγοντας. Η ευθύνη αποδίδεται κυρίως στις τράπεζες και λιγότερο στην ευθύνη του ίδιου του ατόµου για την κατάσταση της υπερχρέωσης. Η εκπαίδευση πάνω σε καταναλωτικά ζητήµατα, ώστε να υπάρχουν υπεύθυνοι καταναλωτές και όχι θύµατα της όποιας προσπάθειας τρίτων είναι ένα ζήτηµα που στη χώρα µας, δεν υπάρχει ούτε σε επίπεδο θεσµικό, ούτε σαν νοοτροπία των ατόµων. Η προηγούµενη ερώτηση ζητούσε απαντήσεις από την πλευρά των ερωτώµενων στην ερώτηση ποιος έχει τη µεγαλύτερη ευθύνη για την κατάσταση της υπερχρέωσης των νοικοκυριών γενικά. Η ερώτηση που ακολούθησε ζητούσε από τους ερωτώµενους να αναφέρουν τους παράγοντες που οδήγησαν τους ίδιους να υπερχρεωθούν και έδινε την δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ (Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) 9
Όσον αφορά στις προσωπικές αιτίες τα υψηλότερα ποσοστά συγκεντρώνουν: Το υψηλό επιτόκιο των καρτών και των δανείων που σύναψαν µε τις τράπεζες σε ποσοστό 61,6%, η ανακύκλωση των οφειλών τους σε ποσοστό 55,7%, η µείωση των αποδοχών τους σε ποσοστό 45,1%, η απώλεια της εργασίας τους σε ποσοστό 35,3%, το υψηλό πιστωτικό όριο των καρτών σε ποσοστό 20%, η αύξηση του πιστωτικού ορίου εν αγνοία των καταναλωτών σε ποσοστό 31%, η αρρώστια, ένα ατύχηµα ή κάποιος θάνατος σε ποσοστό 27,5%, σε ποσοστό 20% η αντιµετώπιση οικονοµικών προβληµάτων της ατοµικής επιχείρησης, οι ασαφείς όροι δανεισµού των τραπεζών σε ποσοστό 16,1%, ο λανθασµένος υπολογισµός των οφειλών αλλά και των εσόδων που είχαν σε ποσοστό 19,6%, ψυχολογικά προβλήµατα των ερωτώµενων, κατάθλιψη σε ποσοστό 11%, σε ποσοστό 8,6% ο χωρισµός και το διαζύγιο, 5,5% η άγνοια του αριθµού καρτών και δανείων που είχαν συνάψει, 3,5% τα τυχερά παιχνίδια και το µικρότερο ποσοστό συγκεντρώνει ο εθισµός σε ναρκωτικές ουσίες και αλκοόλ (2,4%). Συνοψίζοντας τα αποτελέσµατα της πιο πάνω ερώτησης παρατηρείται ότι από τη µία η ευθύνη αποδίδεται στις τράπεζες, οι οποίες δάνειζαν µε υψηλά επιτόκια, µε υψηλά πιστωτικά όρια και από την άλλη αποδίδεται σε γεγονότα που σχετίζονται µε την µείωση του εισοδήµατος των υπερχρεωµένων και την απώλεια εργασίας τους. Πρόκειται δηλαδή για γεγονότα που συνδέονται µε την επιθετική πολιτική που ακολούθησαν οι τράπεζες την προηγούµενη δεκαετία, όπου αύξησαν τα ποσά που δάνειζαν για την κατανάλωση, αλλά και µε κοινωνικά γεγονότα που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια, τα οποία συνδέονται και µε τη µείωση των αποδοχών των εργαζοµένων αλλά και µε την αύξηση του αριθµού των ανέργων, καθώς η χώρα από το 2008 διανύει µια περίοδο ύφεσης. ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΑΛΛΑ ΜΕΛΗ ΤΟΥ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟΥ ΜΕ ΑΝΕΙΑ (Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) Εκτός από τον ερωτώµενο που έχει συνάψει δάνεια και συγκεντρώνει ποσοστό 78,9%, ακολουθεί ο/η σύζυγος µε ποσοστό 46,6%, τα παιδιά των ερωτώµενων σε ποσοστό 12,8%, οι γονείς σε ποσοστό 13,2% και τέλος τα αδέρφια σε ποσοστό 10%. 10
Η κατάσταση της υπερχρέωσης αφορά όλα τα µέλη της οικογένειας και το ευρύτερο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΣΥΝΑΨΗΣ ΑΝΕΙΟΥ (Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) Η πλειοψηφία των ερωτώµενων, στην απόφασή της για δανεισµό στηρίχτηκε σε ποσοστό 69% στο εισόδηµά της, σε ποσοστό 50,6% στη βεβαιότητα της εργασίας της, ενώ ποσοστό 39,2% στην προσδοκία βελτίωσης του εισοδήµατός της. Το ποσοστό δε, που στηρίχτηκε στις αποταµιεύσεις του είναι µόλις 3,7%. Οι παραπάνω απαντήσεις φανερώνουν µια αισιοδοξία από την πλευρά των ερωτώµενων για το επαγγελµατικό µέλλον τους άρα και την απόπληρωµή των υποχρεώσεών τους προς τις τράπεζες. 11
ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΣΥΝΑΨΗΣ ΣΤΕΓΑΣΤΙΚΟΥ ΑΝΕΙΟΥ (Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) Όσον αφορά στα κριτήρια για τη σύναψη στεγαστικού δανείου, σε ποσοστό 53,2%, κριτήριο ήταν ο έλεγχος της αγοράς και η αναζήτηση συµφερότερων όρων, σε ποσοστό 37,7% η σύναψη δανείου από την τράπεζα που ήταν ήδη πελάτης, σε ποσοστό 19,4% η επιρροή από κάποια διαφήµιση και τέλος ποσοστό 13,8% προχώρησε σε σύναψη δανείου έπειτα από τηλεφωνική ή άλλη επικοινωνία µαζί τους. ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΣΥΝΑΨΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΟΥ ΑΝΕΙΟΥ (Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) ιαφορετικά παρουσιάζονται τα ποσοστά για τη σύναψη καταναλωτικών δανείων. Το 49% προχώρησε στη σύναψη δανείου µετά από τηλεφωνική ή άλλη επικοινωνία µε την τράπεζα, το 36,5% απευθύνθηκε στην 12
τράπεζα που ήταν ήδη πελάτης, το 29,6% µετά από διαφήµιση και τέλος το 25,4% προχώρησε σε έλεγχο αγοράς και αναζήτησε συµφερότερους όρους για τη σύναψη του δανείου. Συγκρίνοντας τη συµπεριφορά των ερωτώµενων διαπιστώνουµε διαφορές ανάλογα µε το είδος δανείου που πρόκειται να συνάψουν. Ενδεικτικά στη σύναψη στεγαστικού δανείου προχώρησαν σε µεγαλύτερο ποσοστό σε έναν έλεγχο αγοράς, καθώς το ποσό που επρόκειτο να δανειστούν ήταν αρκετά µεγάλο και µε αποπληρωµή σε βάθος χρόνου. Και στις δύο περιπτώσεις φαίνεται ότι η τράπεζα στην οποία ήταν πελάτες, ήταν τράπεζα που εµπιστεύονταν, για αυτό και απευθύνονταν σε αυτή για όλες τις µορφές δανείων που επρόκειτο να συνάψουν. Στην περίπτωση των καταναλωτικών δανείων τα ποσοστά όσων δανείστηκαν έπειτα από τηλεφωνική ή άλλου είδους επικοινωνία και έπειτα από διαφήµιση (78,6%) ήταν συγκεντρωτικά πολύ υψηλά. ΤΡΟΠΟΣ ΥΠΟΓΡΑΦΗΣ ΑΝΕΙΑΚΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ Πριν την υπογραφή της σύµβασης το 64,8% διάβαζε τους όρους πολύ γρήγορα χωρίς προσοχή, το 23,4% δεν τους διάβαζε καθόλου, µόλις το 8,2% τους διάβαζε πολύ προσεκτικά και το 3,7% ζήτησε τη βοήθεια κάποιου ειδικού. 13
ΓΝΩΣΗ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΕΠΙΤΟΚΙΟ ΤΟΥ ΑΝΕΙΟΥ Ή ΤΗΣ ΚΑΡΤΑΣ 13,7 17,7 17,3 51,2 ΝΑΙ ΑΚΡΙΒΩΣ ΝΑΙ ΠΕΡΙΠΟΥ ΌΧΙ ΕΝ ΗΤΑΝ ΚΑΤΑΝΟΗΤΟ Το 51,2% γνώριζε περίπου το επιτόκιο του δανείου ή της κάρτας του/της, το 17,7% το γνώριζε ακριβώς, το 17,3% δεν το γνώριζε καθόλου και για το 13,7% των συµµετεχόντων στην έρευνα δεν ήταν κατανοητό. 14
Στη σύµβαση που υπέγραψε το 86,8% των ερωτώµενων διαπίστωσε ότι οι όροι δανεισµού δεν ήταν κατανοητοί, ενώ για το 13,2% όλα ήταν κατανοητά. Έτσι, όσοι διαπίστωσαν ότι δεν ήταν κατανοητοί οι όροι ζήτησαν επιπλέον πληροφορίες σε ποσοστό 36,1%, ενώ το 63,9% αρνήθηκε να ζητήσει. Αφού δόθηκαν επιπλέον πληροφορίες το 46,4% των ερωτώµενων κατανόησε το κείµενο, ενώ το 53,6% συνέχισε να µην το κατανοεί. Οι καταναλωτές λόγω έλλειψης τεχνογνωσίας, πληροφόρησης και εµπειρίας (χαµηλή συχνότητα λήψης στεγαστικών δανείων στη ζωή του καθένα, ή ανυπαρξία προηγούµενης εµπειρίας) αδυνατούν να επιλέξουν τα τραπεζικά προϊόντα που ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανάγκες τους, στο βαθµό που δεν είναι σε θέση να τα αξιολογήσουν ορθά και να προβούν σε ουσιαστική έρευνα αγοράς, προκειµένου να καταλήξουν στην επιλογή τους. ΑΝΑΓΚΕΣ ΠΟΥ ΚΑΛΥΦΘΗΚΑΝ ΜΕΣΩ ΑΝΕΙΣΜΟΥ 15
(Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) Με τα δάνεια και τις κάρτες που σύναψαν, το 50,6% κάλυψε βασικές καθηµερινές ανάγκες ( ΕΗ, ΕΥ ΑΠ, ΟΤΕ, κινητή τηλεφωνία και σουπερµάρκετ). Το 46,9% αγόρασε ή επισκεύασε την κύρια κατοικία του, το 44,4% κάλυψε µέσω του δανεισµού δαπάνες υγείας, το 44,3% συνέβαλλε σε σπουδές παιδιών, φροντιστήρια και δαπάνες ανήλικων παιδιών, το 29,9% αγόρασε οικιακές συσκευές, το 24,2% έκανε προσωπικές αγορές (ένδυση, υπόδηση), το 24,1% χρησιµοποίησε το ποσό του δανεισµού για τη διευκόλυνση της ατοµικής του επιχείρησης, το 20,3% προχώρησε σε αγορά ή επισκευή αυτοκινήτου, το 18,3%, συνέβαλε στο εισόδηµα των γονιών του, το 11,29% πραγµατοποίησε συµφέρουσες αγορές (εκπτώσεις, συγκέντρωση πόντων, άτοκες δόσεις), το 7,2% σε διακοπές, το 4,6% σε πρόγραµµα αδυνατίσµατος, το 3,3% για επένδυση σε χρηµατιστήριο και ψυχαγωγία, το 2,3% σε αγορά και επισκευή εξοχικού και τέλος το 1,7% σε τυχερά παιχνίδια. Αντίθετα µε το στερεότυπο που υπάρχει για τους υπερχρεωµένους, ότι υπερκαταναλώνουν, φαίνεται από τα παραπάνω αποτελέσµατα ότι ο δανεισµός αφορά ως επί το πλείστον κυρίως βασικές καθηµερινές ανάγκες. Όσο λιγότερα κοινωνικά αγαθά απορροφά το άτοµο τόσο αυξάνεται ο κίνδυνος φτώχειας. Οι ερωτώµενοι δαπάνησαν ένα µέρος του δανεισµού τους για να καλύψουν, δηµόσια και κοινωνικά αγαθά, για τα οποία, στην χώρα µας, η παροχή τους είναι δωρεάν (εκπαίδευση, υγεία). ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ (Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) 16
Οι συµµετέχοντες της έρευνας, προσπάθησαν να αντιµετωπίσουν την κατάσταση της υπερχρέωσης, µέσω της ανακύκλωσης των οφειλών σε ποσοστό 47,7%, µε τη µεταφορά δανείων σε ένα νέο δάνειο σε ποσοστό 47,3%, µε αναζήτηση δεύτερης εργασίας σε ποσοστό 46,9%, το 40,6% µε δανεισµό από πρόσωπο της οικογένειας ή φίλο, το 21,3% προχώρησε στην πώληση κάποιου ακινήτου, το 13% στην πώληση αντικειµένων αξίας και το 11,3% στην πώληση της µόνιµης κατοικίας του. Τα νοικοκυριά προσπάθησαν, πρωταρχικά, να αντιµετωπίσουν την κατάσταση της υπερχρέωσης µέσα από το δανεισµό, είτε από το τραπεζικό σύστηµα, ανακυκλώνοντας τις οφειλές τους, µεταφέροντας τα δάνεια τους σε ένα, είτε από το φιλικό και οικογενειακό τους περιβάλλον.. ευτερευόντος τα νοικοκυριά επιχείρησαν να εξοικονοµήσουν πόρους, ακολούθησαν ενεργητικές στρατηγικές, οι οποίες περιλάµβαναν τη χρήση οικονοµικού και ανθρώπινου κεφαλαίου, µε αύξηση των µελών του νοικοκυριού που συµµετείχαν στην αγορά εργασίας, την αύξηση των ωρών απασχόλησης (π.χ. µε δεύτερη εργασία), την πώληση διαρκών καταναλωτικών αγαθών (όπως εξοχικών κατοικιών ή αυτοκινήτων), την κατανάλωση της ήδη υπάρχουσας αποταµίευσης. ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ (Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) Η κατάσταση της υπερχρέωσης οδήγησε τους ερωτώµενους σε αλλαγή της καταναλωτικής τους συµπεριφοράς. Έτσι υψηλό ποσοστό 82,7% µείωσε την αγορά προϊόντων ετικέτας, ποσοστό 82,4% µείωσε τις ψυχαγωγικές του εξόδους (θέατρο, κινηµατογράφος, ταξίδια), το 60% µείωσε τις δαπάνες διατροφής, το 59,2% αγόρασε φθηνότερα προϊόντα, το 50% µείωσε τις εκπαιδευτικές δαπάνες και τέλος το 45,2% τις δαπάνες υγείας. 17
ιαπιστώνεται αντίσταση στη µείωση βασικών αγαθών όπως η εκπαίδευση και η υγεία, τα οποία δε θεωρούνται αγαθά πολυτελείας. Κατά την τρέχουσα οικονοµική ύφεση τα νοικοκυριά µεταβάλλουν το πρότυπο της κατανάλωσής τους όσον αφορά σε αγαθά διατροφής π.χ. µε µείωση της κατανάλωσης για φαγητό, της αγοράς φθηνότερων υποκατάστατων προϊόντων, καθώς και άλλων αγαθών και υπηρεσιών, όπως, π.χ., µείωση των δαπανών µετακίνησης (µε συχνότερη χρήση των δηµόσιων µεταφορικών µέσων και περιορισµό της χρήσης ταξί ή ΙΧ) ή µείωση της χρήσης των υπηρεσιών του τοµέα της υγείας. Οι νέες αυτές στρατηγικές των νοικοκυριών επηρεάζουν τη βραχυπρόθεσµη κινητικότητα εντός και εκτός των ορίων της φτώχειας, την υλική στέρηση και τον κοινωνικό αποκλεισµό. ΤΟΜΕΙΣ ΕΠΙ ΡΑΣΗΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ (Στην ερώτηση αυτή υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων) Η κατάσταση της υπερχρέωσης βρέθηκε ότι επηρεάζει σηµαντικά την ψυχική υγεία των ερωτώµενων σε ποσοστό 72,5%, τη σωµατική υγεία σε ποσοστό 55,8%, τις οικογενειακές σχέσεις κατά 59,9%, τις επαγγελµατικές σχέσεις των υπερχρεωµένων κατά 47,2% και τις φιλικές σχέσεις (43,8%). Η µη οµαλή ροή εισοδήµατος, η συνεχής µείωσή του, καθώς και η σύγχυση στην αγορά εργασίας δεν επιτρέπουν την προνοητικότητα και τον ορθολογικό σχεδιασµό του µέλλοντος και διαταράσσουν την κοινωνική συνοχή. Η φτώχεια και το χαµηλό εισόδηµα έχουν συνδεθεί µε υψηλότερη επικράτηση της κατάθλιψης σε αρκετές έρευνες. Οι δυσµενείς κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες µιας χώρας, επιδρούν στην προσωπική οικονοµική ευηµερία (well-being), που συνεπάγεται την ανάπτυξη ψυχοπαθολογίας. 18