Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής ƒ π 2011

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, 711 10. Tηλ. 2811 391097, Fax: 2811 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 10677. Tηλ. 210 3849020-22, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣEIPA: ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Διευθυντής σειράς: Στέφανος Τραχανάς ISBN 978-960-524-207-7 2005-2010: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Φιλολογική επιμέλεια: Βίκτωρ Αθανασιάδης Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2005 Δέκατη έκδοση: Σεπτέμβριος 2010 Εκτύπωση: ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ ΚΑΖΑΝΑΚΗΣ ΑΒΕΕ Μακέτα εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου

Στη μνήμη του πατέρα μου και της μητέρας μου με ευγνωμοσύνη Εκείνος έφυγε την νύχτα, υπό το φως των άστρων και Εκείνη στο απαλό φως του πρωινού

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ. Ο συγγραφέας και το φως.........................13 1. ΤΑ ΦΩΤΕΙΝΑ ΣΚΙΡΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ.................. 25 1-1. H ψευδαίσθηση της οικειότητας.................... 25 1-2. Φωτεινές αναλαμπές στην αρχαιότητα............... 30 1-3. Η πλατωνική θέαση του κόσμου.................... 36 1-4. Η φωτεινή κυριαρχία του Αριστοτέλη................ 40 1-5. Το γεωμετρικό φως............................... 44 1-6. Φως στις χίλιες και μία νύχτες...................... 48 1-7. Φωτεινές λάμψεις στον Μεσαίωνα.................. 52 1-8. Τα παραλειπόμενα ενός αστρονόμου................. 56 1-9. Ένας αγγελιαφόρος των άστρων.................... 60 1-10. Η ορθολογική αναδόμηση της γνώσης............... 64 1-11. Η ανάδυση του χριστιανικού φωτός.................. 70 1-12. Το ανέσπερο φως της Ορθοδοξίας................... 74 1-13. Οι φωτεινές παράλληλοι συγκλίνουν................. 79 2. ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ..................... 81 2-1. Ένα επιστημονικό πρελούδιο....................... 81 2-2. Οι φανερές και κρυφές χάρες του φωτός.............. 85 2-3. Ο θαυμαστός κόσμος των χρωμάτων................. 90 2-4. Χρωματικές και φιλοσοφικές ακροβασίες............. 94 9

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ 2-5. Mια ταχύτητα αλλιώτικη από τις άλλες............... 99 2-6. Oι φωτεινές ιδέες του Iσαάκ Nεύτωνα............... 103 2-7. Tο φως συμβάλλει στην κατανόησή του............. 108 2-8. Aιθέρια κύματα και ψευδαισθήσεις................. 113 2-9. Η ευεργετική σημασία της αποτυχίας............... 116 2-10. Τα πεδία ενός αυτοδίδακτου....................... 119 2-11. Κεραυνός εν αιθρία............................. 122 2-12. Ορατό και αόρατο φως........................... 127 2-13. H αρχή και το τέλος του ονείρου................... 132 3. Η ΦΩΤΕΙΝΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ.................................... 137 3-1. Tο μαγικό χαλί του Aϊνστάιν...................... 137 3-2. Ένας μοναχικός του Σύμπαντος.................... 141 3-3. Aπλά αξιώματα με μεγάλες συνέπειες............... 145 3-4. Φωτεινές απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα........... 150 3-5. Η συγχώνευση του χώρου και του χρόνου............ 153 3-6. Η ηλικία του φωτός.............................. 158 3-7. Η εξωγήινή μας μοναξιά.......................... 161 3-8. Mηχανές του χρόνου και χρονοποιοί................ 165 3-9. Τα επικίνδυνα ταξίδια του μήκους και της μάζας....... 170 3-10. H επιβεβαίωση ενός παράδοξου κόσμου............. 174 3-11. H χαρακτηριστική εξίσωση της εποχής μας.......... 178 3-12. O Θεός υπήρξε γεωμέτρης........................ 182 3-13. Η Βίβλος του Σύμπαντος.......................... 188 4. ΤΟ ΚΒΑΝΤΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΚΟΣΜΟΥ.............. 193 4-1. Ο δρόμος προς την κβαντική θεωρία................ 193 4-2. Τα φωτόνια ήρθαν για να μείνουν.................. 198 4-3. Κβαντικά άλματα στο άτομο...................... 202 4-4. H διττή φύση των πραγμάτων...................... 209 4-5. Ο Θεός παίζει ζάρια με τον κόσμο.................. 215 4-6. H βεβαιότητα της άγνοιας........................ 219 4-7. Κβαντικές ακροβασίες........................... 225 4-8. O ερωτικός δεσμός των φωτονίων.................. 232 4-9. Mια εποχή δημιουργίας και ανατροπών.............. 236 10

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ 5. ΤΟ ΦΩΤΕΙΝΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΗΣ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ................... 241 5-1. Μια προαιώνια αναζήτηση........................ 241 5-2. Ο αναπάντεχος δρόμος προς την αντιύλη............ 245 5-3. Ένας γλωσσοδέτης με σημασία.................... 250 5-4. Ο χορογράφος του φωτός......................... 255 5-5. Δυνάμεις και αδυναμίες.......................... 258 5-6. Eμπρός, στον δρόμο που χάραξε το φως............. 264 5-7. Το βαρύ φως................................... 267 5-8. Xρώματα και αρώματα........................... 273 5-9. Tο όνειρο για μια τελική θεωρία................... 277 5-10. Χορδές, η μουσική του κόσμου.................... 283 6. ΟΙ ΧΕΙΡΑΨΙΕΣ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ..... 289 6-1. Φως, η κινητήρια δύναμη της ζωής................. 289 6-2. Η φωτοσύνθεση στο μικροσκόπιο.................. 293 6-3. Έμβιο φως στις θάλασσες και στην στεριά........... 298 6-4. Tο εκπληκτικό θαύμα της οράσεως................. 303 6-5. Η μηχανή του νου και η αμηχανία της............. 308 6-6. Άλλα τα μάτια του λαγού......................... 315 6-7. Και είπεν ο άνθρωπος, γεννηθήτω φως.............. 320 6-8. Ο άνθρωπος τιθασεύει το φως..................... 323 6-9. Η δημιουργική αιχμαλωσία του φωτός............... 329 6-10. Μια φωτεινή συνεργασία στον μικρόκοσμο.......... 334 6-11. Φως που καίει και φως που δημιουργεί.............. 338 6-12. Οι περιπλανήσεις του φωτός στην Τέχνη............ 342 6-13. Η φωτεινή σύζευξη της Επιστήμης με την Τέχνη...... 348 7. ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ, Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ............... 355 7-1. Το φως προδίδει το μυστικό των γαλαξιών........... 355 7-2. Η Mεγάλη Έκρηξη: Μια μέρα δίχως χθες............ 361 7-3. Ένα απολίθωμα φωτός........................... 365 7-4. Η γλώσσα των άστρων........................... 372 7-5. Mας περιβάλλει το παρελθόν...................... 377 7-6. Πυρηνικά εργοστάσια στα άστρα................... 381 7-7. Βίος και πολιτεία των αστέρων.................... 385 7-8. Η αστρική αποθέωση του φωτός................... 389 11

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ 7-9. Η σκοτεινή προοπτική ενός μεγάλου άστρου......... 392 7-10. Το χαμόγελο του Σύμπαντος....................... 397 7-11. Ένα Σύμπαν ορατών τε και αοράτων................ 402 7-12. Μια σκοτεινή θάλασσα ενέργειας.................. 405 7-13. Οι συμπαντικές προοπτικές μας.................... 410 7-14. Ο λυγμός του ανθρώπου και το τέλος του φωτός....... 415 ΕΠΙΛΟΓΟΣ. Ο αποχαιρετισμός του φωτός..................... 421 Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ............................ 429 Βιβλιογραφικά......................................... 457 Ευχαριστίες........................................... 467 Ευρετήριο............................................. 471 12

ƒ Ο συγγραφέας και το φως Μου είπε ότι το βιβλίο του ονομαζόταν η Βίβλος της Άμμου, διότι όπως η άμμος ούτε το βιβλίο είχε αρχή ή τέλος ΧΟΡΧΕ ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ Πρέπει να ομολογηθεί από την αρχή, από εντιμότητα προς τον αναγνώστη, ότι η αυτοβιογραφία του φωτός είναι κατά βάθος μια ερωτική ιστορία. Kάποια στιγμή, που χάνεται στον χρόνο, το φως αναδύθηκε απρόκλητα στο κέντρο της ζωής του συγγραφέα. Τα χρώματα και η αινιγματική του φύση, το άπειρο των διαδρομών και οι ιριδισμοί του έμοιαζαν να κατέχουν μια γοητεία ανείπωτη. Δεν άργησαν λοιπόν να κατακτήσουν την ψυχή του. Όπως εκείνη η γυναίκα, αν υπήρξε σε ποια διαδρομή να ταξιδεύει άραγε σήμερα, τώρα;, που κάποια στιγμή βρέθηκε απέναντί του, στο κατάστρωμα του πλοίου, και τον συνόδευε σιωπηλή από νησί σε νησί, και από θάλασσα σε θάλασσα, χρόνια και αιώνες. Eίναι πάντως αλήθεια ότι εγώ, ο συγγραφέας, δεν μπορώ να καθορίσω με ακρίβεια πότε άρχισε αυτή η περιπέτεια με το φως. Θυμούμαι, όμως, ότι παιδί φοβόμουν την νύχτα. Αισθανόμουν την νύχτα να με τυλίγει και να με απειλεί συχνά, λοιπόν, έμενα ξάγρυπνος και περίμενα το φως. Το φως ερχόταν το πρωί λυτρωτικό, τρύπωνε από τις χαραμάδες και έδιωχνε τη νύχτα, ζωήρευε όσο περνούσε η ώρα και έδινε ταυτότητα στα πράγματα. Ήταν ένα φως ήπιο και τρυφερό άλλοτε όμως τα καλοκαίρια γινόταν γρήγορα εκθαμβωτικό και ανελέητο. 13

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ Το παιχνίδι αυτό με το φως και τον φόβο της νύχτας συνεχίσθηκε για πολλά χρόνια. Λιγότερο ίσως αιχμηρό, υπάρχει ακόμα και σήμερα. Οι ώρες του ύπνου μου είναι συνήθως λίγες, κι ακόμα τις νύχτες σηκώνομαι και τριγυρνώ άσκοπα. Η απουσία του φωτός είναι πάντοτε οδυνηρή. H έλευση του φωτός όπως συμβαίνει και με την δική της έλευση είναι σαν να ρίχνει βάλσαμο στις ταραγμένες ατραπούς της ψυχής. Από το σχολείο ήξερα ήδη μερικά πράγματα για το φως, μάλλον όμως αποσπασματικά και χωρίς να συνειδητοποιώ τη σημασία τους: νόμοι της ανακλάσεως και της διαθλάσεως, τα φαινόμενα της συμβολής, και εκείνη η ακατανόητη πόλωση του φωτός. Μεγαλύτερη πάντως πλήξη από τα άλλα προκαλούσε ένα ολόκληρο κεφάλαιο της «Οπτικής», που αφορούσε τους φακούς: φακοί αποκλίνοντες και συγκλίνοντες, εστιακές αποστάσεις, είδωλα πραγματικά ή φανταστικά. Καθώς τέλειωνα το σχολείο, πίστευα ότι το φως που περιέγραφαν τα βιβλία όπως συνέβαινε και με άλλα πράγματα της ζωής δεν είχε καμία σχέση με το φως που υπήρχε γύρω μας. Μια μέρα μόνον, ένας καθηγητής μάς μίλησε για την φωτοσύνθεση και το πάθος της φωνής του έπειθε πράγματι ότι το φως έπαιζε κάποιον σπουδαίο ρόλο στην ίδια την ζωή. Αργότερα, λίγο η τάση της εποχής προς τις «θετικές» επιστήμες, λίγο κάποιες μοιραίες συμπτώσεις, με οδήγησαν στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εκεί προσπάθησα να ξεδιαλύνω μερικές από τις επιστημονικές έννοιες που συνδέονται με το φως. Σε σχέση με το σχολείο, τα πράγματα ασφαλώς βελτιώθηκαν, σπάνια όμως ξεπερνούσαν και πάλι τον φορμαλισμό και την επιφάνεια. Η αόριστη προσδοκία ότι το πανεπιστήμιο σήμαινε έναν ξεχωριστό χώρο ζωής και γνώσεων γρήγορα διαψεύσθηκε. Όπως λοιπόν συμβαίνει και με τους σημερινούς φοιτητές, οι προσπάθειές μου εστιάζονταν στις απαιτήσεις των εξετάσεων. Τον υπόλοιπο καιρό προτιμούσα να βλέπω κινηματογράφο ή θέατρο και να περνώ ώρες στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Είχα πάντως αντιληφθεί ότι η σημασία του φωτός για την ίδια την φυσική ήταν πρωταρχική. Με έκπληξη μάλιστα συνειδητοποίησα ότι η φύση του δεν διέφερε από την φύση των κυμάτων του ραδιοφώνου ή των ακτίνων Χ που χρησιμοποιούσε η ιατρική. Η έννοια άλλωστε του «δυϊσμού» κύματος-σωματιδίου, που έμοιαζε καθοριστική, προκαλούσε τον 14

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΦΩΣ βαθύ προβληματισμό εμάς των φοιτητών. Ούτε όμως η έννοια αυτή ούτε κάποια άλλα στοιχεία κβαντικής φυσικής που διδάσκονταν τότε στο πανεπιστήμιο χωρούσαν εύκολα στο μυαλό μας. Είχαμε εγκλωβισθεί σε πόσα άλλα πράγματα δεν ίσχυε το ίδιο! στις κλασικές ιδέες της επιστήμης. Ο ρηχός τρόπος διδασκαλίας και τα πανεπιστημιακά βιβλία, που ήταν συνήθως απωθητικά, δεν βοηθούσαν στο ξεπέρασμά τους. Το πτυχίο του φυσικού συνοδεύθηκε λοιπόν από την πικρή αίσθηση ότι λίγο είχα γευθεί την ποιότητα της επιστημονικής γνώσης. Από την άλλη, η ζωή μου έπαιρνε συχνά δρόμους αποκλίνοντες, αλλά και ουσιαστικούς. Η λάμψη των ιδεών της Αριστεράς με οδήγησε στους χώρους της ποίησης, του κινηματογράφου και των καλλιτεχνικών αναζητήσεων. Αίφνης, ανακάλυψα ότι η έννοια του φωτός είχε εκεί σταθερή και έντονη παρουσία, και ήταν φορτωμένη με λογής-λογής συμβολισμούς. Ένας στίχος του Σεφέρη και σήμερα δεν είμαι βέβαιος για το νόημά του μου έκανε βαθειά εντύπωση: «Είπες εδώ και χρόνια: Κατά βάθος είμαι ζήτημα φωτός». Ενώ στην ποίηση του Ελύτη, που ακόμα δεν είχε τη σημερινή της απήχηση, το φως αναδυόταν με δύναμη και με διαρκείς αναδιπλώσεις. Από ένα λοιπόν σημείο και πέρα, η σχέση μου με το φως ακολουθούσε δύο παράλληλους δρόμους. Ο πρώτος, ο δρόμος της επιστήμης, αυστηρός και ωστόσο γοητευτικός, οδηγούσε σε συνεχή εμβάθυνση αλλά και παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες. Ο δεύτερος δρόμος περνούσε από την τέχνη, την ποίηση ή την φιλοσοφία, και προσπαθούσε να ανιχνεύσει κρυφά νοήματα και σημασίες. Δεν άργησα, βέβαια, να καταλάβω ότι οι δύο δρόμοι, ενώ ήσαν παράλληλοι, ετέμνοντο και είχαν κοινά σημεία. Η γενική θεωρία της σχετικότητας είχε δείξει, άλλωστε, ότι η πραγματική γεωμετρία του Σύμπαντος είναι μη ευκλείδεια, και οι παράλληλες ευθείες τέμνονται. Είναι ίσως περιττό να τονισθεί ότι ο δρόμος της επιστήμης απαιτούσε μέθοδο και σκληρή προσπάθεια. H διαπίστωση αυτή υπήρξε βασανιστική όταν ο συγγραφέας άρχισε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στο Imperial College του Λονδίνου. Ανακάλυψε ότι ήταν απαραίτητη η γνώση της σύγχρονης φυσικής της σχετικότητας, της κβαντομηχανικής, των στοιχειωδών σωματιδίων για να αναδυθεί η φύση του φωτός με κάποια καθαρότητα. Έτσι, ο δυϊσμός του σωματιδίου-κύ- 15

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ ματος που χαρακτήριζε το φως αποτελούσε μια γενικότερη και απαραβίαστη αρχή της κβαντομηχανικής. Ενώ οι νόμοι της διαθλάσεως και της ανακλάσεως, που δηλητηρίαζαν ανάμεσα σε άλλα τα μαθητικά μας χρόνια, αποτύπωναν απλώς μια σπουδαία ικανότητα του φωτός: ότι για να κινηθεί από το ένα σημείο στο άλλο, διάλεγε πάντοτε εκείνη την διαδρομή που απαιτούσε τον λιγότερο χρόνο! Την πρωτοπορία στην έρευνα της φυσικής αποτελούσε, τότε, ένα από τα προαιώνια προβλήματά της: η δομή και τα στοιχειώδη σωματίδια της ύλης. Σε αυτόν τον τομέα, περισσότερο από διαίσθηση παρά από γνώση, διάλεξε ο συγγραφέας να εκπονήσει την διδακτορική διατριβή του. Eίχε γίνει ήδη φανερό ότι τα πρωτόνια και τα νετρόνια, που συνιστούσαν τον πυρήνα του ατόμου, δεν ήσαν τα έσχατα συστατικά της ύλης. Ένας ολόκληρος κόσμος σωματιδίων αναδυόταν από τα πειράματα και τις θεωρητικές έρευνες. Με αλλεπάλληλες μεταμορφώσεις ή συνδυασμούς συμμετείχαν στις αέναες διαδικασίες του Σύμπαντος. Ανάμεσά τους, μοναχικό και υπερήφανο, έστεκε το φωτόνιο, η θεμελιώδης δηλαδή μονάδα του φωτός. Στον κόσμο αυτόν της επιστημονικής έρευνας, που μήτε αρχή φαινόταν να έχει μήτε τελειωμό, ο συγγραφέας πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του. Εργάσθηκε ως ερευνητής στην Aγγλία και, μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα ήταν το 1973, στο Κέντρο «Δημόκριτος». Τα απαραίτητα όμως πειράματα, που ήσαν πολύπλοκα και δαπανηρά, διεξάγονταν πάντοτε στο Eυρωπαϊκό Kέντρο Πυρηνικών Eρευνών της Γενεύης. Εκεί λειτουργούν και σήμερα κατασκευάζονται ακόμα ισχυρότεροι οι μεγάλοι επιταχυντές, όπου τα στοιχειώδη σωματίδια αποκτούν τεράστιες ταχύτητες, και αφήνονται στην συνέχεια να συγκρουσθούν μεταξύ τους. Όπως ένα παιδί που διαλύει το παιχνίδι του με ένα σφυρί, οι συγκρούσεις αυτές αποκάλυπταν την εσωτερική δομή της ύλης και φώτιζαν τις αλληλεπιδράσεις που δέσποζαν στο θεμελιακό επίπεδό της. Οι ανάγκες των πειραμάτων απαιτούσαν λοιπόν την συχνή παραμονή και πολλά ταξίδια του συγγραφέα στην Γενεύη. Αργότερα μάλιστα προσκλήθηκε να εργασθεί εκεί για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Η ανάγκη του να κατανοήσει όσο γίνεται την φύση του φωτός απάλυνε την νοσταλγία, αλλά και την ένταση της ερευνητικής δουλειάς. Του 16

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΦΩΣ άρεσε μάλιστα να παρατηρεί τους διαρκείς μετασχηματισμούς των φωτονίων σε ηλεκτρόνια, που αποτυπώνονταν σε ειδικούς ανιχνευτές. Μπορεί πράγματι να φαίνεται απίστευτο, το φως όμως μετατρέπεται σε ύλη! Όσο λοιπόν βάθαιναν οι γνώσεις του συγγραφέα, η επιστημονική όψη του φωτός έπαιρνε στο μυαλό του μια πιο καθορισμένη μορφή: Το φως ήταν ηλεκτρομαγνητικό κύμα που διαδιδόταν με κολοσσιαία ταχύτητα. Είχε όμως ταυτόχρονα και σωματιδιακή φύση. Το φωτόνιο, το θεμελιώδες σωματίδιο του φωτός, είχε μια ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα σωματίδια ύλης και ενέργειας, που συνέθεταν τον κόσμο. Μια κομψή και αναλυτική θεωρία, η κβαντική ηλεκτροδυναμική, είχε ήδη διαμορφωθεί και περιέγραφε τις αλληλεπιδράσεις των φωτονίων με την ύλη. Σύμφωνα με αυτήν, το φωτόνιο είναι ένα είδος αγγελιαφόρου, που ανταλλάσσεται ανάμεσα στα σωματίδια της ύλης και δημιουργεί τις ηλεκτρομαγνητικές δυνάμεις. Η ιδέα της ανταλλαγής επεκτάθηκε μάλιστα αργότερα, για να ερμηνευθούν και οι υπόλοιπες δυνάμεις. Στην επιστήμη, όπως και αλλού, το φως έδειχνε πάντοτε τον δρόμο! Όσα χρόνια πάντως χρειάσθηκε να ζήσει ο συγγραφέας μακριά από την Ελλάδα, η νοσταλγία του ελληνικού φωτός παρέμενε βασανιστική. Υπήρχε άλλωστε και η νοσταλγία εκείνης σε ποιες άραγε διαδρομές φωτός να ταξιδεύει τώρα; που συνόδευε την σκέψη και τα όνειρά του. Η διπλή αυτή νοσταλγία οδηγούσε σε διαρκείς αμφιταλαντεύσεις τα αισθήματα του συγγραφέα. Η προσδοκία της επιστροφής έσμιγε συχνά με φόβους για το νόημά της. Εδώ χρειάζεται μια ανάσα, γιατί είναι η στιγμή γύρω στο 1980 που η ζωή, και συνεπώς η ενασχόληση του συγγραφέα με το φως, κάνει μια ουσιαστική στροφή. Είχε μόλις αρχίσει να λειτουργεί το Πανεπιστήμιο Κρήτης, και εκείνος κλήθηκε να συμμετάσχει στην οργάνωσή του και να διδάξει στο Τμήμα Φυσικής. Λίγο αργότερα εκλέγεται καθηγητής, και αφήνει οριστικά τον «Δημόκριτο». Η έρευνα στα στοιχειώδη σωματίδια παραμερίζεται από τα πράγματα, και στρέφει αλλού τα ενδιαφέροντά του. Στο μέλλον, όμως, επέπρωτο πάλι να συναντηθεί με έναν παράδοξο εκπρόσωπό τους: το νετρίνο. Την τελευταία πράγματι δεκαετία, ένα φιλόδοξο πείραμα στην Πύλο όπου και ο συγγραφέας συμμετέχει προσπαθεί να ανιχνεύσει στα βάθη της θά- 17

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ λασσας τα φαντασματικά νετρίνα. Φθάνουν εκεί από τους μακρινούς γαλαξίες ή από τις εκρήξεις αστεριών και όντας απίστευτα διεισδυτικά, διαπερνούν ολόκληρη την Γη μας. Αν μοιάζουν σε κάτι με τα φωτόνια είναι ότι και τα νετρίνα ταξιδεύουν με κολοσσιαία ταχύτητα, που προσεγγίζει την ταχύτητα του φωτός. Δεν χρειάζεται ασφαλώς να τονισθεί ότι και στον νέο κύκλο της ζωής του, που είχε κέντρο το πανεπιστήμιο, ο συγγραφέας ένιωθε την ανάγκη να κατανοήσει όσο γίνεται το φως. Είχε μάλιστα τώρα μια αναπάντεχη βοήθεια, που ήταν ταυτόχρονα και βάσανο: τους φοιτητές του. Όταν λοιπόν δίδασκε ηλεκτρομαγνητισμό ή θεωρία της σχετικότητας που έχουν βασική σημασία στην θεωρία του φωτός, οι ερωτήσεις τους τον έφερναν συχνά σε αμηχανία. Δεν ήσαν σπάνιες οι φορές που ξέφευγε με τρόπο διπλωματικό. Η εμπειρία πάντως της διδασκαλίας ενίσχυσε την υποψία των φοιτητικών του χρόνων: Ότι, δηλαδή, το φως και η συμπεριφορά του αποτελούσαν θεμέλιο λίθο στην φυσική και στα μεγάλα της επιτεύγματα. Είναι χαρακτηριστικό ότι η απομάκρυνση των γαλαξιών αποκαλύφθηκε χάρις στο φως τους και η ανακάλυψη του «αρχέγονου» φωτός επιβεβαίωσε την δημιουργία του Σύμπαντος από μια Μεγάλη Έκρηξη. Την εντυπωσιακή αυτή άνθηση της κοσμολογίας, αλλά και την εξέλιξη της ζωής στην Γη, ο συγγραφέας περιέγραψε στο πρώτο του βιβλίο, την Κόμη της Βερενίκης, που είχε αναπάντεχη απήχηση. Το φως, λοιπόν, αποδεικνυόταν ένας πολύτιμος αγγελιαφόρος των μυστικών του Σύμπαντος. Έτσι, η ακατανίκητη έλξη για το φως, που ο συγγραφέας ένιωθε τώρα και χρόνια, τον γέμιζε υπερηφάνεια είχε όμως και στοιχεία ζήλειας, που ακόμα τότε έμοιαζε αδικαιολόγητη. Εννοείται ότι, όσον αφορά την άλλη όψη του φωτός, εκείνην της τέχνης ή των παιχνιδιών του με τα πρόσωπα και τα τοπία, εγώ, ο συγγραφέας, αφηνόμουν ανυπεράσπιστος σε μια γοητεία που δεν είχε όρια. Δεν αποτελεί λοιπόν υπερβολή όταν, στην αρχή αυτού του προλόγου ή μήπως είναι άραγε εξομολόγηση; γράφηκε ότι το παρόν βιβλίο για το φως είναι κατά βάθος μια ερωτική ιστορία. Η επιστήμη, που σημαίνει ο ορθολογικός μου νους, προσπαθούσε διαρκώς να καταλάβει το φως, να αναλύσει την συμπεριφορά του με νόμους και εξισώσεις. Η ίδια όμως η παρουσία του φωτός προσκαλούσε όπως ο κάθε μεγάλος έρωτας σε 18

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΦΩΣ μια αποδοχή χωρίς όρους, σε ένα άφεμα στο πάθος και την γοητεία του ανερμήνευτου. Ίσως γι αυτό εκείνη η γυναίκα, που συνόδευε αιώνες τώρα τις περιπλανήσεις μου, παρέμενε σιωπηλή στην εμμονή μου να μαντέψω τις προθέσεις της. «Οι Σειρήνες όμως έχουν ένα όπλο πιο φοβερό και από το τραγούδι: την σιωπή τους», έγραψε ο Κάφκα. Την πραγματική πάντως σημασία του φωτός στον βίο και στα αισθήματά μας την ανακάλυψα όταν, όπως διηγήθηκα ήδη, οι μεταναστεύσεις της ψυχής με οδήγησαν οριστικά στην Ελλάδα. Στην Αγγλία και σε χώρες της Ευρώπης όπου είχα μέχρι τότε ζήσει, το φως έμοιαζε να ασθμαίνει ή να καταδιώκεται, ποιος ξέρει από ποιον άδηλο εχθρό. Με την επιστροφή μου όμως στην Ελλάδα, είχα την αίσθηση ότι ανακάλυψα πάλι το φως. «Το ελληνικό φως», έγραψε ο Χένρυ Μουρ, «είναι, όπως λένε όλοι, κάτι που δεν μπορείς να φαντασθείς προτού το βιώσεις. Στην Αγγλία το μισό φως, κατά κάποιον τρόπο, απορροφάται μέσα στο αντικείμενο, όμως στην Ελλάδα το αντικείμενο μοιάζει να αναδίνει φως σαν να φωτίζεται το ίδιο από μέσα». Άρχισα πράγματι να πείθομαι ότι, όπως τόνιζαν από παλιά οι δάσκαλοί μας και οι ποιητές, το φως είναι συναρτημένο με την Ελλάδα και την μοίρα της. Ακόμα περισσότερο, ότι κουβαλούσα μέσα μου την προσδοκία και την ανάγκη του. Εδώ, στην Ελλάδα, η διαύγεια του φωτός καθόριζε τον χαρακτήρα του τοπίου και των πνευματικών μας αναζητήσεων. Μια νοητή γραμμή ξεκινούσε από το Απολλώνειο φως της αρχαιότητας, διέσχιζε το «δεύτε λάβετε φως» της Αναστάσεως, και έφτανε μέχρι το «άξιον εστί το φως» του Ελύτη. Όπως σημειώνει και ο ίδιος ο ποιητής: «Το φως και η ιστορία στην Ελλάδα είναι ένα και το ίδιο πράγμα... το ένα αναπαράγει το άλλο, το ένα ερμηνεύει και δικαιώνει το άλλο, ακόμα και αυτό το κενό που είναι το μαύρο». Πράγματι, λοιπόν: Στην Ελλάδα το φως δεν μεταφέρει απλώς εικόνες και πρόσωπα, δεν είναι μόνον ο αγγελιαφόρος του Σύμπαντος. Υψώνεται στο επίπεδο του δημιουργού, και με έναν τρόπο μαγικό πλάθει και αναδεικνύει. Το 1990, η εκλογή μου ως πρύτανη στο Πανεπιστήμιο Κρήτης άλλαξε πάλι ριζικά τον τρόπο και το περιεχόμενο της ζωής μου. Στην ένταση και την μοναξιά του αξιώματος, το φως υπήρχε πάντοτε ως αγωνία και παρηγοριά, ως νόημα και διάψευση. Στα ταξίδια μου, ένιωθα 19

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ σαν να ξαναζούσα την Ελλάδα ως πολλαπλές αναζητήσεις του φωτός ή την άρνησή του. Έτσι, στα νησιά του Αιγαίου και στην Θράκη, στην Αττική ή στο Ιόνιο πέλαγος, το ελληνικό φως ξεδίπλωνε πάντοτε τις δικές του ιδιαιτερότητες και έδινε μιαν αίσθηση ταυτότητας στον τόπο και στους ανθρώπους του. Εκείνη η φράση του Σεφέρη, «κατά βάθος είμαι ζήτημα φωτός», που με καταδίωκε από τα φοιτητικά μου χρόνια, αποκτούσε τώρα ένα ευκρινέστερο περιεχόμενο. Όταν έληγε και η δεύτερη έτσι θέλησε η καλοσύνη των συναδέλφων μου και των φοιτητών θητεία μου στο αξίωμα του πρύτανη, εκδόθηκαν τα Κοσμογραφήματα. Όπως και η Κόμη της Βερενίκης, το δεύτερο, και πιο προσωπικό αυτό βιβλίο μου, αγαπήθηκε πολύ από τους αναγνώστες. Είχα όμως ήδη αναπτύξει μια βασανιστική επιθυμία να γράψω ένα βιβλίο για το φως. Λίγο όμως προχωρούσε η ιδέα, μια που δεν έλειπαν οι νέες προκλήσεις: Την ίδια περίπου εποχή, η ΕΡΤ θέλησε να γυρισθεί σε τηλεοπτική σειρά η Κόμη της Βερενίκης και τα γυρίσματα απαίτησαν χρόνο και πολλά ταξίδια, που, όπως νόμιζα τουλάχιστον, με αποσπούσαν από την ιδέα του βιβλίου. Αποδείχθηκε ότι αυτό δεν ίσχυε. Το φως εξακολουθούσε να συντροφεύει τις αναζητήσεις και την σκέψη μου. Θυμούμαι ένα βράδυ που χρειάσθηκε να μείνομε με το τηλεοπτικό συνεργείο στην Δήλο. Ζήσαμε στην αρχή τα παιχνίδια του δειλινού, και ύστερα απλώθηκε παντού το τρυφερό φως της νύχτας. Μόνο το φως των άστρων και οι ήχοι των κυμάτων που έσβηναν στην ακτή συνόδευαν την άγρυπνη αναμονή του πρωινού. Ο χρόνος σαν να είχε ακινητοποιηθεί. Όπως τότε, πάντοτε, που η προσδοκία εκείνης ακύρωνε κάθε άλλη σκέψη ή πρόθεση. Όταν κάποια στιγμή ανέτειλε, υποβλητικό, το πρωινό φως της Δήλου που μήτε ερμηνεία έχει, μήτε περιγραφή αφέθηκα απλώς στην αιχμηρή του γοητεία. Σε λίγο ο Ήλιος υψώθηκε περίλαμπρος και έκαιγε τα μάτια και το τοπίο. Όσα λοιπόν είχα ακούσει για τα θαύματα του φωτός στο ιερό νησί ωχριούσαν μπροστά στην πραγματικότητα και τί είναι άραγε πραγματικότητα; Έτσι περνούσε ο καιρός. Το γράψιμο του βιβλίου προχωρούσε με σπασμωδικό τρόπο. Πότε το ένα τύχαινε, πότε το άλλο. Ο χρόνος που περνά υπήρξε άλλωστε μια ύπουλη δύναμη που πίεζε πάντοτε τον συγγραφέα. Η «ηλικία» ήταν μια λέξη που τον απωθούσε. Μετρούσε με απόγνωση τα πράγματα που ήθελε να τελειώσει ενώ υπήρχαν άλλα 20

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΦΩΣ που θα επιθυμούσε να ξεκινήσει από την αρχή. Φοβόταν, όμως, ότι δεν υπήρχε πια τόσος καιρός. Στην ιδιότυπη αυτή σχέση με τον χρόνο ίσως να οφείλεται και το ενδιαφέρον που εγώ, ο συγγραφέας, απέκτησα κάποια στιγμή για τα παλαιά ρολόγια τσέπης. Κάθε ρολόι έχει την δική του, την μοναδική ομορφιά, που μοιάζει ανέγγιχτη από το πέρασμα του χρόνου. Ενώ άλλωστε η ζωή του συχνά μετριέται σε αιώνες, ούτε ο αξιοθαύμαστος μηχανισμός του ρολογιού παρουσιάζει ουσιαστική φθορά. Πόσα ωστόσο χέρια θα είχε πιθανόν αλλάξει σε πόσες ιστορίες της ζωής θα ήταν ίσως μάρτυρας! Έτσι, καθώς κούρδιζα προσεκτικά τα ρολόγια και τα κρεμούσα εδώ κι εκεί με τις υπέροχες αλυσίδες τους, είχα την αίσθηση ότι ο χρόνος δεν υπήρχε ότι διαλυόταν σε δεκάδες πρόσωπα. Οπραγματικός ωστόσο χρόνος εξακολουθούσε να κυλά αδυσώπητος. Μια νέα πρόκληση στην ζωή μου να αναλάβω το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, ως πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής του απομάκρυνε πάλι την προοπτική του βιβλίου. Από την άλλη, δύσκολα θα μπορούσα να αρνηθώ την επικίνδυνη αυτή συνάντηση με το ιόνιο φως. Η Κέρκυρα, πράγματι, και τα νησιά του Ιονίου αναδείκνυαν τις δικές τους φαντασμαγορίες του φωτός κι εγώ άφηνα τον εαυτό μου ανυπεράσπιστο στην γοητεία τους. Στην άλλη άκρη του ίδιου γεωγραφικού τόξου, στην Πύλο, το πείραμα ανιχνεύσεως των νετρίνων είχε αρχίσει να στήνει τις συσκευές και τις προσδοκίες του στα βάθη της θάλασσας. Κάποτε οι δυσκολίες φαίνονταν αξεπέραστες. Αν όμως τα νετρίνα ανιχνεύονταν, θα έδιδαν όπως το φως πολλές πληροφορίες για τα άστρα και την εξέλιξή τους. Ένα καινούργιο παράθυρο θα άνοιγε στο Σύμπαν. Παρ όλο που η σπουδαία αυτή προοπτική έδιδε δύναμη σε όσους συμμετείχαν, ένιωθα τον εαυτό μου να καταδιώκεται συνεχώς από τον χρόνο και τις υποχρεώσεις. Το παράδοξο είναι τώρα δεν είναι ίσως πια παράδοξο! ότι, παρά τις μεγάλες πρακτικές δυσκολίες, το γράψιμο του βιβλίου κέρδιζε διαρκώς σε ορμή. Εδραιωνόταν μέσα μου ως επιθυμία αλλά και ως ένα είδος χρέους. Όπως πίστευα στην αρχή, οι λόγοι γι αυτήν την παράδοξη ανάγκη είχαν έναν καλώς εννοούμενο ορθολογισμό. Έλεγα ότι το φως είναι μια καίρια παρουσία στην ζωή μας. Η επιστημονική λοιπόν διάστασή του θα είχε πολλαπλό ενδιαφέρον για τον αναγνώστη. 21

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ Στην ίδια άλλωστε την επιστήμη, η θέση του φωτός είναι πράγματι ξεχωριστή. Δύσκολα βρίσκονται τομείς της γνώσεως που να μην επηρεάζονται από την πολυδύναμή του παρουσία. Για την φυσική, ιδιαίτερα, η διερεύνηση του φωτός απεικονίζει την ίδια την ιστορία της. Μια ιστορία που δεν έχει την μορφή ευθείας, αλλά τεθλασμένης: οι κατακτήσεις συμπλέουν με την αμφισβήτηση, τα επιτεύγματα με τις αποτυχίες. Αξίζει πάντως να υπογραμμισθεί ότι η έννοια του φωτός, όπως και πολλά πράγματα της ζωής και του νου, μοιάζει απατηλά οικεία και απλή. Ελπίζω ότι η ψευδαίσθηση αυτή θα ακυρωθεί από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου. Το φως, όπως και εκείνη η γυναίκα που με συνόδευε σε περιπλανήσεις δίχως τέλος, κρύβει με επιμονή το πραγματικό του πρόσωπο, ταράζει τον νου και την ψυχή μας με τα μυστικά του. Ο αναγνώστης, ο προσεκτικός αναγνώστης, πρέπει ίσως να διερωτηθεί: Μήπως το ίδιο ισχύει και για άλλες δήθεν αυτονόητες αλήθειες, μήπως είναι καιρός να αμφισβητηθεί η ευκολία των κρίσεων και των συμπερασμάτων μας; Αν διδάσκει κάτι η συνεχής προσπάθεια για την κατανόηση του φωτός, αυτό είναι το πόσο συχνά οι βεβαιότητες διαλύονται, το πόσο κάθε είδους δογματισμός γίνεται επικίνδυνος. Είθε η γεύση αυτή της συνεχούς αναζητήσεως μιας αβέβαιης αλήθειας να αγγίξει με την ευεργετική της δύναμη τον αναγνώστη. Θα είναι τότε λιγότερο ευάλωτος στο εύκολο και το παροδικό, στις επιφανειακές κρίσεις ή στην σύγχυση των αξιών, που αποτελούν συμπτώματα του ασθμαίνοντος σημερινού πολιτισμού μας. Υπήρχαν λοιπόν ισχυροί αντικειμενικοί λόγοι που ένα βιβλίο για το φως άξιζε να γραφεί. Στην Κόμη της Βερενίκης σημείωνα, άλλωστε, ότι «ένα βιβλίο αποτελεί πάντοτε μια προσπάθεια επικοινωνίας. Αν την επικοινωνία αυτή ο συγγραφέας την επιδιώκει με τον αναγνώστη ή τον εαυτό του, δεν έχει ίσως ιδιαίτερη σημασία. Εκείνο που έχει σημασία είναι όταν η επικοινωνία αφήνει κάποια ίχνη εσωτερικά: Στον συγγραφέα ή τον αναγνώστη». Ότι η θαυμαστή περιπέτεια του φωτός άφησε ίχνη εσωτερικά σε εμένα, τον συγγραφέα, είναι νομίζω φανερό αυτά τα αισθήματα ελπίζω ότι θα μοιρασθώ και με τους αναγνώστες. Ήρθε όμως η ώρα να ομολογηθεί ότι τα ίχνη αυτά δεν αφορούσαν μόνον την σημασία του φωτός ή την 22

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΦΩΣ επιστημονική του κατανόηση. Όπως συνειδητοποίησα με τον καιρό, υπήρχε και μια άλλη, ουσιαστική αιτία: την φύση του φωτός σφραγίζουν ορισμένες παράλογες ιδιότητες, κάποια χαρίσματα μοναδικά! Ο συγγραφέας θέλει λοιπόν να είναι ειλικρινής: Από τότε που αποκαλύφθηκαν στον νου και στην ψυχή του τα απροσδόκητα μυστικά που έκρυβε το φως, η έλξη που ένιωθε έγινε απροσμέτρητη. Έτσι ερμηνεύεται το γεγονός ότι, ανάμεσα στις περιδινήσεις της ημέρας και της ζωής του, ο συγγραφέας προσπαθούσε πάντα να ξεκλέψει λίγο χρόνο, να προχωρήσει ένα κεφάλαιο, να διορθώσει κάποιο άλλο. Και ακόμα ότι, ώρες προχωρημένες της νυκτός, τότε που έρχονται τα μηνύματα του χρόνου και ο φόβος, εκείνος έπιανε τον εαυτό του να παλεύει με τις λέξεις, να αποτυπώνει στο χαρτί όσα θα συναντήσει ο αναγνώστης στις σελίδες που ακολουθούν. Ειπώθηκε, άλλωστε, από την αρχή ότι η αυτοβιογραφία του φωτός είναι κατά βάθος μια ερωτική ιστορία. Και, όπως κάθε παρόμοια ιστορία, κρύβει στο βάθος της στιγμές γαλήνης ή πάθους, την επιβεβαίωση ή την διάψευση, το μεγαλείο και την απόγνωση. Μιλώντας για το φως, μιλά κανείς για τον κόσμο και τα μυστικά του. Αγγίζει επίσης κι αυτό είναι ίσως σοβαρότερο κάποιες αγωνίες της ψυχής και τα κρυφά της ερωτήματα. Την έλξη όμως του συγγραφέα προς το φως, όπως συμβαίνει σε κάθε μεγάλον έρωτα, συνόδευε μια ζήλεια ανομολόγητη. Ή, για να είμαι πιο ακριβής, υπήρχε ένα είδος θαυμασμού, που έκρυβε ωστόσο και στοιχεία ζήλειας. Δεν συνοδεύει άλλωστε η ζήλεια την αγάπη, δεν θολώνει συχνά το λογικό και τα αισθήματά μας; Το παρόν λοιπόν βιβλίο θα αναζητήσει στις σελίδες του την φύση του φωτός, θα περιγράψει όσο γίνεται την συμπεριφορά του. Έτσι θα αναδυθούν κάποια σπουδαία του χαρίσματα, που όσο εγώ, ο συγγραφέας ίσως και ο αναγνώστης, μάθαινα τον εαυτό μου, αποκτούσαν βαρύτητα ιδιαίτερη. Η ζήλεια μου λοιπόν απέναντι στο φως είχε τουλάχιστον κάποιο έρεισμα, ήταν λιγότερο αξιοκατάκριτη ή ταπεινή. Δεν φαίνεται άλλωστε τυχαίος ο τρόπος που το βιβλίο απέκτησε τον τίτλο του. Κάποια στιγμή εκείνη η γυναίκα, που συνόδευε αιώνες τώρα τις περιπλανήσεις μου από νησί σε νησί και από θάλασσα σε θάλασσα, προχώρησε στο αμυδρό φως των άστρων και με πλησίασε. Αυ- 23

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ τήν τη φορά, η παρουσία της δεν ήταν μια ψευδαίσθηση. Είδα καθαρά τη μελαγχολία των ματιών της, ένιωσα το άγγιγμα των χεριών στο δικό μου πρόσωπο. «Το φως», είπε, «έρχεται από πολύ μακριά. Από έναν Χώρο όπου δεν υπήρχε χώρος, κι από έναν Χρόνο όπου δεν υπήρχε χρόνος. Από τότε, τυλίγει τον Κόσμο και αναδεικνύει κάθε του έκφραση». Με κοίταξε τρυφερά. «Η αυτοβιογραφία του φωτός», συνέχισε, «είναι λοιπόν και δική μου αυτοβιογραφία. Και δεν θα παύσει να γράφεται, όσο εγώ υπάρχω. Όσο εμείς υπάρχομε», ψιθύρισε κι άρχισε πάλι να απομακρύνεται. Μέσα στην παραζάλη και στο πάθος μου, δεν ήξερα πια αν ήταν εκείνη που μιλούσε ή το ίδιο το φως. Έτσι πάντως έγινε, και το βιβλίο απέκτησε τον τίτλο του: Η αυτοβιογραφία του φωτός. 24