Εικ. 8 Η παράσταση με τους συλειτουργούντες Ιεράρχες στην κόγχη του Ιερού Βήματος.

Εικ. 8 Η παράσταση με τους συλειτουργούντες Ιεράρχες στην κόγχη του Ιερού Βήματος. Εικ. 9 Η παράσταση με τους συλειτουργούντες Ιεράρχες στην κόγχη του Ιερού Βήματος. 20

Εικ. 10 Ο Χριστός ως Μέγας Αρχιερέας στην κόγχη του Διακονικού. Εικ. 11 Οι παραστάσεις στο νότιο τοίχο του Διακονικού. 21

Εικ. 12 Η παράσταση του Λάβετε Φάγετε. Εικ. 13 Παραστάσεις στο εσωράχειο του τυμπάνου του Ιερού. 22

Εικ. 14 Ο Παντοκράτορας στον τρούλο. Εικ. 15 Η παράσταση της Λειτουργίας στον τρούλο του καθολικού. 23

Εικ. 16 Άποψη της παράστασης της Λειτουργίας στον τρούλο. Εικ. 17 Άποψη των παραστάσεων του τρούλου και των Ευαγγελιστών στα λοφία. 24

Εικ. 18 Το εικονογραφικό θέμα στη βόρεια πλευρά του δυτικού τοίχου δίπλα από την πόρτα. Εικ. 19 Το εικονογραφικό θέμα στη νότια πλευρά του δυτικού τοίχου δίπλα από την πόρτα. 25

Εικ. 20 Το εικονογραφικό θέμα του δυτικού τοίχου. Εικ. 21 Το εικονογραφικό θέμα του δυτικού τοίχου. 26

Εικ. 22 Άποψη του βόρειου τοίχου. Εικ. 23 Λεπτομέρεια της εικονογράφησης του βόρειου τοίχου. 27

Εικ. 24 Άποψη της δυτικής πλευράς της κόγχης του βόρειου χορού. Εικ. 25 Άποψη της βόρειας κόγχης. 28

Εικ. 26 Άποψη της βόρειας κόγχης. Εικ. 27 Το τεταρτοσφαίριο της κόγχης του βόρειου χορού όπου η παράσταση έχει πλήρως καταστραφεί. 29

Εικ. 28 Άποψη του νότιου τοίχου. Εικ. 29 Λεπτομέρεια της εικονογράφησης του νότιου τοίχου. 30

Εικ. 30 Άποψη της κόγχης της νότιας πλευράς. Εικ. 31 Λεπτομέρεια της εικονογράφησης της κόγχης του νότιου τοίχου. 31

Εικ. 32 Λεπτομέρεια της εικονογράφησης της κόγχης του νότιου τοίχου. Εικ. 33 Το τεταρτοσφαίριο της κόγχης του νότιου χορού. 32

Εικ. 34 Το κέντρο της καμάρας της εισόδου. 33

Εικ. 35 Η βόρεια παρειά της καμάρας της εισόδου. Εικ. 36 Η νότια παρειά της καμάρας της εισόδου. 34

4 ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ 4.1 Σχετική υγρασία - Θερμοκρασία - Dew point ια τις μετρήσεις της σχετικής υγρασίας, της θερμοκρασίας και του dew Γ point (σημείο δρόσου) που πραγματοποιήθηκαν στο εσωτερικό του ναού, χρησιμοποιήθηκε ο θερμοϋδρογράφος ELSEC 764. Οι μετρήσεις λαμβάνονταν κάθε 10 λεπτά και πραγματοποιήθηκαν την περίοδο από 1/4/2006 έως 4/4/2006. Η μέγιστη τιμή σχετικής υγρασίας %RH που καταγράφηκε ήταν 100% ενώ η ελάχιστη 75%. Ο μέσος όρος σχετικής υγρασίας γι αυτή την περίοδο ήταν 82,3% Γράφημα 1. Αντίστοιχα η μέγιστη τιμή θερμοκρασίας o C στο εσωτερικό του ναού ήταν 24 ο C και η ελάχιστη 9 ο C. Ο μέσος όρος θερμοκρασίας ήταν 15,87 ο C Γράφημα 1. Από τις παραπάνω ενδεικτικές μετρήσεις, συμπεραίνουμε ότι οι τιμές της σχετικής υγρασίας και της θερμοκρασίας απέχουν αρκετά από τις ιδανικές τιμές που είναι για τη θερμοκρασία 20-23 ο C και για τη σχετική υγρασία RH 50-60 %. 4.2 Ακτινοβολία (υπεριώδης - ορατή) Με το ίδιο όργανο μετρήθηκαν και οι τιμές της ορατής και υπεριώδους ακτινοβολίας. Η μέγιστη μέτρηση ορατής ακτινοβολίας (με μονάδα μέτρησης τα Lux) που καταγράφηκε ήταν 6,59 Lux. Αντίστοιχα η μέγιστη τιμή της υπεριώδης (με μονάδα μέτρησης mw/μ 2 ) ήταν 3,46 mw/m 2. Ο μέσος όρος των τιμών της ορατής ακτινοβολίας, ήταν 0,83 Lux. Όσο αφορά στην υπεριώδη, ο μέσος όρος των τιμών που καταγράφηκαν ήταν 0,03 mw/m 2 Γράφημα 2. Πρέπει να σημειωθεί ότι τόσο ο φυσικός όσο και ο τεχνητός φωτισμός του ναού, χαρακτηρίζεται από χαμηλά επίπεδα, επομένως οι τοιχογραφίες δεν διατρέχουν κίνδυνο από την έκθεσή τους στο φως. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι τα επίπεδα της ακτινοβολίας είναι αρκετά χαμηλότερα των επιθυμητών που για την ορατή είναι 150-250 Lux και για την υπεριώδη μικρότερη των 20 mw/m 2. Ακολουθούν τα σχετικά γραφήματα. 35

5 ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΥΓΡΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΩΝ Η καταγραφή της υγρασίας πραγματοποιήθηκε στις εσωτερικές επιφάνειες του καθολικού και σε ύψος έως και 2,00 μ. από το δάπεδο, την ίδια χρονική περίοδο που έγινε και η καταγραφή των περιβαλλοντικών παραμέτρων. Χρησιμοποιήθηκε ηλεκτρικό όργανο απευθείας μέτρησης Protimeter Moisture Measurement System (MMS). Αρχικά ανιχνεύτηκαν επιφανειακά με τη μέθοδο υπερήχων οι περιοχές που είχαν τη μεγαλύτερη συγκέντρωση υγρασίας. Στη συνέχεια με τις ακίδες που φέρει το όργανο μετρήθηκε η υγρασία στο κονίαμα σε μεγαλύτερο βάθος (1-10 χιλ.), σε περιοχές φθορών του κονιάματος. Οι ενδείξεις της υγρασίας εμφανίζονται στην οθόνη του οργάνου μέτρησης από 1 έως 100. Η κλιμάκωση της υγρασίας στο όργανο μέτρησης είναι η ακόλουθη: >5% - 17% = ξηρό 17% - 20% = περαιτέρω διερεύνηση 20% - 100% - υγρό Οι ανώτερες τιμές υγρασίας που είχαμε ήταν μεταξύ 50% έως 100%. Οι περιοχές αυτές είναι υγρές και εντοπίζονται κυρίως περιμετρικά των ρωγμών και στα κατώτερα τμήματα των τοίχων. Η κατανομή της υγρασίας έδειξε πολύ υγρές ζώνες χαμηλά, στο ύψος του passamento, στους τοίχους της Πρόθεσης, στις ξυλοδεσιές και περιμετρικά αυτών, στα ανοίγματα (εκεί έχουμε και έντονη ανάπτυξη μικροοργανισμών που ευνοούνται από την υγρασία), στις ρωγμές (ιδιαίτερα σε αυτές που ξεκινούν από την τοιχοδομή) και σε όλη τη νότια πλευρά ιδιαίτερα από την πλευρική κόγχη έως και την κόγχη του ιερού (η πλευρά αυτή του καθολικού είναι κτισμένη στο υψηλότερο σημείο της κατωφέρειας, με αποτέλεσμα να τροφοδοτείται συνεχώς από υγρασία). Πραγματοποιήθηκαν επίσης μετρήσεις θερμοκρασίας στην επιφάνεια των τοιχογραφιών για τον έλεγχο δημιουργίας συμπύκνωσης. Η θερμοκρασία κυμαινόταν από 12 ο C έως 20 ο C. Κανένα σημείο στις τοιχογραφίες δεν έδειξε ότι υπήρχε συμπύκνωση κατά τη διάρκεια των μετρήσεων. Για πιο ασφαλή συμπεράσματα, θα πρέπει οι μετρήσεις να διαρκέσουν τουλάχιστον ένα ημερολογιακό έτος, ώστε να φαίνονται οι μεταβολές κάτω από τις διάφορες καιρικές συνθήκες (χειμώνα, άνοιξη, κλπ). 36

5.1 Προσδιορισμός των πηγών υγρασίας Όπως προαναφέραμε, δεν διαπιστώθηκε συμπύκνωση στην επιφάνεια των τοίχων (τουλάχιστον την περίοδο που βρισκόμασταν στο μοναστήρι). Διαπιστώθηκε ανερχόμενη υγρασία αφού οι μετρήσεις στα χαμηλότερα σημεία των τοίχων, ήταν ιδιαίτερα υψηλές. Σημεία που εμφανίζουν εντονότερη υγρασία σε ποσοστά πολύ παραπάνω από τα φυσιολογικά, βρίσκονται κοντά στις μεγάλες ρωγμές. Τα ποσοστά αυτά επιβεβαιώνουν ότι πρόκειται για διείσδυση όμβριων υδάτων στη μάζα του τοίχου. Επίσης η παρουσία κρυσταλλοποιημένων αλάτων (μάλλον ανθρακικά και πυριτκά) στην επιφάνεια των ανώτερων τμημάτων του μνημείου, μαρτυρούν τη διήθηση του νερού της βροχής από την τοιχοποιία και τη στέγη που με τη μορφή διαλύματος μεταφέρει και εναποθέτει τα συστατικά του ασβεστοκονιάματος σε περιοχές εξάτμισης (ζωγραφική επιφάνεια). Οι κύριες οδοί διείσδυσης της βροχής, είναι οι ρωγμές στη στέγη και την τοιχοποιία του καθολικού, αλλά και η τριχοειδής δομή των υλικών κατασκευής του μνημείου. Ακόμα η διείσδυση του νερού επιτυγχάνεται μέσω των ακάλυπτων εξωτερικών τοίχων οι οποίοι είναι εκτεθειμένοι στη βροχή. Η καθοδική πορεία του νερού της βροχής το οποίο εισέρχεται στο εσωτερικό του καθολικού από τις ρωγμές στον τρούλο, έχει αφήσει έντονα τα ίχνη του και στο ξυλόγλυπτο τέμπλο. 37

6 ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ Η κυριότερη αιτία φθοράς των τοιχογραφιών ενός μνημείου είναι η έντονη παρουσία υψηλών ποσοστών υγρασίας, η οποία μπορεί να είναι ανερχόμενη, να προέρχεται από διήθηση ή από συμπύκνωση. Οι μεταβολές των επιπέδων υγρασίας σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες περιβαλλοντικές παραμέτρους, προκαλούν μη αντιστρεπτές μεταβολές στα δομικά στοιχεία των τοιχογραφιών στην προσπάθειά τους να έρθουν σε ισορροπία με τις νέες περιβαλλοντικές συνθήκες. Στο καθολικό της Μονής Κώστη, η παρουσία υψηλών ποσοστών υγρασίας οφείλεται σε σύνθετα αίτια. Το κυριότερο αίτιο είναι η ανερχόμενη υγρασία από τα θεμέλια της τοιχοποιίας, η διήθηση του νερού της βροχής στους τοίχους, από διαρροές μέσω φθορών της στέγης αλλά και η μεγάλη σχετική υγρασία λόγω τοποθεσίας του μνημείου. Η ανερχόμενη υγρασία είναι συχνό φαινόμενο σε τοιχοποιίες οι οποίες έρχονται σε άμεση επαφή με το έδαφος, όπως συμβαίνει στη Μονή Κώστη που η νότια πλευρά είναι επιχωματωμένη. Το νερό της βροχής που διεισδύει στο έδαφος ή ο υδροφόρος ορίζοντας -που μπορεί να είναι ιδιαίτερα ψηλά- ανέρχεται μέσω των υπόγειων τμημάτων του τοίχου με τριχοειδή αναρρίχηση στα πορώδη υλικά της τοιχοποιίας και του κονιάματος και εμφανίζεται στην εσωτερική πλευρά των τοιχογραφιών, στην προσπάθειά του να βρει έξοδο προς εξάτμιση με τη χαρακτηριστική εναπόθεση διαλυτών αλάτων και την ανάπτυξη μικροοργανισμών. Το στοιχείο αυτό είναι έντονο στο συγκεκριμένο μνημείο λόγω του ότι το καθολικό είναι κτισμένο σε κατωφέρεια με κατώτατη στάθμη το βόρειο τοίχο και υψηλότερη το νότιο τοίχο Εικ.37. Στη νότια άλλωστε πλευρά του ναού, έχουμε μεγάλη απώλεια των τοιχογραφιών του passamento, σε ύψος περίπου 1 μ. από το δάπεδο. Στοιχειώδη προστασία προσφέρει ο περίβολος που είναι κτισμένος αρκετά κοντά στο νότιο τοίχο Εικ.38. Η κύρια αιτία διήθησης του νερού είναι οι φθορές στα δομικά στοιχεία του κτιρίου. Το νερό εισέρχεται από τα ανοίγματα, από τις φθορές της στέγης και τις ρωγμές της τοιχοποιίας Εικ.39, 40. Η συγκέντρωσή του και μάλιστα για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχει ως αποτέλεσμα τη διείσδυση με διήθηση στην κατασκευή (δομικό υποστήριγμα υπόστρωμα ζωγραφική επιφάνεια), προκαλώντας την 38

αποσάθρωση του κονιάματος, την κονιορτοποίησή του, την έλλειψη συνεκτικότητας και τέλος την απώλεια του, μαζί με τη ζωγραφική επιφάνεια. Επίσης, από τη δράση της υγρασίας το συνδετικό υλικό των χρωματικών στρωμάτων είναι δυνατόν να ασθενήσει σημαντικά. Η αποδυνάμωση του συνδετικού, έχει σαν αποτέλεσμα την κονιορτοποίηση της ζωγραφικής επιφάνειας σε αρκετά σημεία. Η υγρασία σε συνδυασμό με τις κινήσεις των αλάτων (από άνυδρα σε ένυδρα και αντίθετα), δημιούργησε μηχανικές εντάσεις και καταπόνηση των υλικών, οδηγώντας στην απώλεια του ζωγραφικού στρώματος. Η συνεχής είσοδος του νερού από τη στέγη και τις έντονες ρωγμές στο υποστήριγμα, έχει αποτυπωθεί και στους τοίχους, με αποχρωματισμό του ζωγραφικού στρώματος. Εκτός από τη μεταφορά και την εναπόθεση αλάτων στη ζωγραφική επιφάνεια έντονη είναι και η ανάπτυξη μικροοργανισμών σε σημεία όπου υπήρχε συνεχής τροφοδότηση με υγρασία. Ο παγετός είναι ένα ακόμα αίτιο φθορών, τόσο για την τοιχοποιία και το συνδετικό κονίαμα, όσο και για το υπόστρωμα των τοιχογραφιών. Όταν το νερό που πληρώνει τους πόρους μιας πέτρας ή κονιάματος μεταβληθεί σε πάγο, εξασκεί ισχυρές πιέσεις, με τελικό αποτέλεσμα το θρυμματισμό του υλικού. Έχουν δημιουργηθεί ρωγμές στο υποστήριγμα των τοιχογραφιών οι οποίες συνοδεύονται και από ρωγμές μικρών ή μεγάλων διατομών που εκτονώνονται στο υπόστρωμα, οι οποίες προκαλούνται και από τη μηχανική καταπόνηση που υπέστη το καθολικό από μικροκαθιζήσεις (σεισμούς κλπ). Τέλος οι τοιχογραφίες στο σύνολό τους είναι καλυμμένες με παχύ στρώμα αλάτων, αιθάλης και λιπαρών ουσιών από τα κεριά και τα καντήλια. Σε αρκετές περιοχές, οι επικαθίσεις αυτές έχουν ιδιαίτερα μεγάλο πάχος, ιδιαίτερα στις κόγχες του ιερού και όπου υπήρχαν κηροστάτες. 6.1 Υποστήριγμα Τα δομικά υλικά της τοιχοποιίας -τα οποία είναι ισοπαχή γκρίζα πέτρα της περιοχής με συνδετικό- δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στην διάβρωση από την υγρασία ή και το φορτίο της στέγης από σχιστόπλακα της περιοχής, με αποτέλεσμα να σημειώνονται παραμορφώσεις στην τοιχοποιία όπως, καμπύλωση και απόκλιση των τοιχοποιιών. Συμβολή στην αποδιοργάνωση της τοιχοποιίας είχαν και φυσικά φαινόμενα όπως οι σεισμοί που συνέβαιναν κατά περιόδους. Έτσι εμφανίζονται ρωγμές 39