ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 H MONH 2 1.1 Τοποθεσία - Ιστορικά στοιχεία 2 1.2 Επιγραφές 2 2 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 6 2.1 Αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του καθολικού 6 3 ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ 11 3.1 Χρονολόγηση - ζωγράφοι 11 3.2 Εικονογραφικό πρόγραμμα 12 3.2.1 Ιερό βήμα 12 3.2.2 Κυρίως ναός 14 3.2.2.i Τρούλος 14 3.2.2.ii Δυτικός τοίχος 14 3.2.2.iii Βόρειος τοίχος (δυτική πλευρά εκτός χορού) 15 3.2.2.iv Βόρειος τοίχος (πλευρική κόγχη, χορός) 16 3.2.2.v Νότιος τοίχος (δυτική πλευρά εκτός χορού) 16 3.2.2.vi Νότιος τοίχος (πλευρική κόγχη, χορός) 17 3.2.2.vii Καμάρα εισόδου 17 3.2.3 Νάρθηκας 18 4 ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ 35 4.1 Σχετική υγρασία - Θερμοκρασία - Dew point 35 4.2 Ακτινοβολία (υπεριώδης - ορατή) 35 5 ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΥΓΡΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΩΝ 36 5.1 Προσδιορισμός των πηγών υγρασίας 37 6 ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ 38 6.1 Υποστήριγμα 39 6.2 Υπόστρωμα 40 6.2.1 Συνεκτικότητα και πρόσφυση, αποσπάσεις 40 6.2.2 Απώλειες κονιάματος 41 6.2.3 Νεότερες επεμβάσεις 42 6.3 Ζωγραφική επιφάνεια 42 6.3.1 Απώλειες - απολεπίσεις - εκδορές 42 6.3.2 Αιθάλη - επικαθίσεις ρύπων 42 6.3.3 Άλατα 43 6.3.4 Βιολογικοί παράγοντες 43 6.3.5 Νεότερες επεμβάσεις 43 7 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ 60 7.1 Προαπαιτούμενες εργασίες 60 7.2 Συστηματική συντήρηση αποκατάσταση 61 7.2.1 Αφαίρεση νεότερων επεμβάσεων 61 7.2.2 Καθαρισμός ζωγραφικής επιφάνειας από επικαθίσεις αφαίρεση αλάτων 61 7.2.3 Στερέωση αποκολλημένου ζωγραφικού στρώματος 63 7.2.4 Στερέωση υποστρώματος 63 7.2.5 Περιμετρική στερέωση και συγκράτηση των παρυφών της τοιχογραφίας 64 7.2.6 Αισθητική αποκατάσταση 64 1
1 H MONH 1.1 Τοποθεσία - Ιστορικά στοιχεία Ιερά Μονή Γενεσίου της Θεοτόκου, βρίσκεται κοντά στη μικρή αλλά Η γραφική Λίμνη Στεφανιάδας Εικ.1 που σχηματίστηκε το 1963-1964 ύστερα από κατολισθήσεις του εδάφους, και ανήκει στο Δημοτικό διαμέρισμα των Κουμπουριανών (υψ. 1050 μ.) Χάρτης. Είναι γνωστότερη ως Μοναστήρι του Κώστη, ο οποίος σύμφωνα με την παράδοση, έκτισε το Μοναστήρι στα Κουμπουριανά όταν βρήκε την εικόνα της Γεννήσεως της Θεοτόκου πάνω σε ένα δέντρο με ένα καντήλι να καίει δίπλα. Σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό (τρίκογχος ναός με τρούλο), ερείπια κελιών και τμήμα του περιβόλου της Εικ.2, 3. Στο εσωτερικό του ναού διατηρούνται τοιχογραφίες που χρονολογούνται από το 1795 και οι οποίες παρουσιάζουν αρκετές φθορές. Επίσης, διατηρείται ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο από πού χρονολογείται από το 1760 Εικ.4. 1.2 Επιγραφές Από την υπέρθυρη επιγραφή στη νότια πλευρική κόγχη του καθολικού, πληροφορούμαστε ότι ιστορίθει το 1759 Εικ.5: «(ΑΝΙ)ΣΤΟΡΙΘΕΙ Ο ΘΕΙΟΣ Κ(ΑΙ) ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ / ΟΥΤΟΣ ΤΟ ΓΕΝΕΣΙΟΝ Της ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΗΜΩΝ / ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΙΣ ΚΟΠΟΥ Κ(ΑΙ) ΜΟΧΘΟΥ ΤΟΥ ΠΑ/ΝΟΣΙΟΤΑΤΟΥ ΔΑΝΙΗΛ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΘΕΟΚΛΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ (ΚΑΙ) ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ / ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΥ ΜΙΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΦΑΝΑΡΙΟΥ Κ(ΑΙ) ΝΕΟΧΟΡΙΟΥ / Κ(ΥΡΟ)Υ Κ(ΥΡΟ)Υ ΜΑΚΑΡΙΟΥ ΕΤΗ ΑΠΟ ΧΡΙΣΤΟΥ αψνθ 1759 / ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 30». 2
Χάρτης του νομού Καρδίτσας. Εντός του κόκκινου πλαισίου φαίνεται η περιοχή στην οποία είναι κτισμένο το μοναστήρι του Κώστη. Εικ. 1 Η λίμνη Στεφανιάδα. 3
Εικ. 2 Η πινακίδα στην είσοδο του περιβόλου της Μονής Κώστη. Εικ. 3 Άποψη της Μονής Κώστη (βόρεια όψη) όπου βρίσκεται η είσοδος στο νάρθηκα. 4
Εικ. 4 Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού. Εικ. 5 Η επιγραφή που βρίσκεται στο υπέρθυρο του νότιου χορού. 5
2 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 2.1 Αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του καθολικού ναός ανήκει στον αγιορείτικο ή αθωνικό τύπο. Πρόκειται για εξέλιξη Ο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου μετά τρούλου και λιτής, στον οποίο η βόρεια και η νότια κεραία απολήγουν σε κόγχη τους λεγόμενους χορούς. Οι κόγχες έχουν προστεθεί προκειμένου να διευκολυνθεί το έργο των ψαλτών. Ο ναός δεν φέρει εσωτερικούς κίονες Κάτοψη 1 & Τομή 1, Όψη 1. Ο τύπος του ναού ονομάζεται αγιορείτικος ή αθωνικός, επειδή δημιουργήθηκε και συναντάται στο Άγιο Όρος. Συγκεκριμένα πρωτοδημιουργήθηκε στη Λαύρα και επαναλαμβάνεται σε όλο το Όρος, σταθερά από τον 11 ο, 14 ο, 16 ο, 18 ο ως και τον 19 ο αιώνα. Τα χαρακτηριστικά αυτά του καθολικού τα βρίσκουμε και σε καθολικά μοναστηριών της Ανατολικής Ευρώπης (Σερβίας, Βουλγαρίας, Ρουμανίας, Ρωσίας κλπ) Κάτοψη & Τομή 2. Ο χώρος του ιερού διαχωρίζεται όχι μόνο με τύμπανο αλλά και με ψηλό ξυλόγλυπτο εικονοστάσι. Αυτό διαρθρώνεται κατά τα γνωστά: τη βάση, την ποδιά με τους ταμπλάδες, τους κεταμπέδες, τη ζώνη με τις δεσποτικές εικόνες, το δωδεκάορτο με την επίστεψη και το σταυρό με τα λυπηρά. Λίγο χαμηλότερα από τη βάση του τεταρτοσφαίριου, σχηματίζεται η αψίδα του ιερού. Είναι ημικυκλική εσωτερικά και τρίπλευρη εξωτερικά και φέρει μονόλοβο παράθυρο. Το τύμπανο του τρούλου εσωτερικά είναι κυλινδρικό (και εξωτερικά διαμορφώνεται κυλινδρικό) και φέρει τέσσερα μονόλοβα παράθυρα. Στηρίζεται στις δύο ημικυλινδρικές καμάρες των τόξων της εισόδου και του ιερού, τα οποία συναντώνται με τα τεταροσφαίρια των πλευρικών κογχών και βαίνουν σε σφαιρικά τρίγωνα (λοφία). Ο νάρθηκας στη δυτική πλευρά του ναού είναι ενσωματωμένος στην κάτοψη. Η στέγη είναι δίρριχτη από σχιστόπλακα, που στη δυτική πλευρά της επιμηκύνεται για να καλύψει το νάρθηκα. Στη βόρεια πλευρά ανοίγεται ένα μικρό προστώο - χαγιάτι που στηρίζεται σε δύο τετράγωνους πεσσούς. 1 Η κάτοψη, η τομή και η όψη, του καθολικού της Μονής Κώστη που παραθέτουμε στο παρόν τεύχος, είναι αποτυπωμένα και σχεδιασμένα από τον κ. Άρη Ποζιόπουλο και ευγενικά μας παραχωρήθηκαν για την εκπόνηση της τεχνικής έκθεσης. 6
Η κύρια είσοδος στο ναό βρίσκεται στη δυτική πλευρά, είναι μικρών διαστάσεων, ενώ τρία απότομα σκαλοπάτια οδηγούν μέσα από χαμηλό άνοιγμα. Στη βόρεια πλευρά βρίσκεται η είσοδος του νάρθηκα. Όπως φαίνεται, εφαρμόστηκαν τύποι και μορφές της αγιορείτικης αρχιτεκτονικής, που αποδόθηκαν με μια χάρη που ξεφεύγει από την απόμακρη και βαριά επιβλητικότητα των προτύπων. Αποδίδονται όλα τα χαρακτηριστικά απλά και λιτά, πιο ελεύθερα, χωρίς να απομακρύνονται από τις γνωστές φόρμες της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής. Στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών του 1700-1830, διακρίνονται γενικά δύο διαφορετικές τάσεις: αφ ενός η εμμονή στις αξίες της κληρονομιάς με την επέκταση των βυζαντινών τρόπων και μορφών έως το τέλος και αφ ετέρου η ανέγερση μεγάλων ναών που ανήκουν σε κοινότητες και των οποίων το κτίσιμο γίνεται με την πρωτοβουλία των λαϊκών στοιχείων. Σε γενικές γραμμές οι παλαιοί τύποι επιβιώνουν σε μοναστήρια, ενώ οι νέες τάσεις οδηγούν στην επικράτηση του τύπου της μεγάλης τρίκλιτης βασιλικής. Στα καθολικά των μοναστηριών, κυρίων εκφραστών των παραδοσιακών συντηρητικών αξιών, θα συναντήσουμε και πάλι τον αγιορείτικο τύπο τόσο στο Άγιο Όρος όσο και στη Θεσσαλία και τη Βόρειο Ελλάδα. Εκεί επίσης απαντούν απλούστεροι μονόχωροι με πλάγιους χορούς, άλλοτε θολοσκεπείς κι άλλοτε ξυλόστεγοι. 7
Κάτοψη & Τομή 1 της Ιεράς Μονής Κώστη. Αποτύπωση και σχεδίαση Α. Ποζιόπουλος. 8
Κάτοψη & Τομή 2Ζωοδόχου Πηγής Μεσενικόλα. Πρόκειται για ναό ίδιου τύπου με πλευρικές κόγχες (χορούς) και τρούλο. Σχεδίαση Α. Ορλάνδος. 9
Όψη 1 της βόρειας πλευράς του ναού όπου είναι και η είσοδος στο νάρθηκα. Αποτύπωση και σχεδίαση Α. Ποζιόπουλος. 10
3 ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ 3.1 Χρονολόγηση - ζωγράφοι 2 Τ ο καθολικό του ναού είναι κατάγραφο από τοιχογραφίες. Η επιγραφή άνωθεν του παραθύρου της κόγχης του νοτίου χορού του καθολικού, μας μαρτυρεί ότι ο ναός τοιχογραφήθηκε το 1759. Το όνομα ή τα ονόματα των ζωγράφων δεν αναφέρονται. Θα μπορούσε να σημειώσει κανείς ότι οι Θεσσαλοί ζωγράφοι λείπουν από την αγιογράφηση των εκκλησιών της περιοχής. Και πραγματικά, ελάχιστοι είναι οι ντόπιοι ζωγράφοι που εργάζονται στον ευρύτερο χώρο της Θεσσαλίας, ενώ τα μνημεία είναι πολλά. Μπορούμε να μνημονεύσουμε, ανάμεσα σε λίγους, μόνο τον Θεοδόσιο και τον Θεόδωρο Ουρία από την Αγιά, καθώς και τον ιερέα Ιωάννη από την Τσαρίτσανη, ζωγράφους λαϊκότερους, που δεν ξεχωρίζουν με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Το μεγαλύτερο μέρος των τοιχογραφιών σε ολόκληρη τη Θεσσαλία εκτελούν τον αιώνα αυτό ζωγράφοι Ηπειρώτες, όπως αυτοί που μνημονεύτηκαν πιο πάνω, και ακόμη ο Νικόλαος Χωραφάς με τα παιδιά του, ο Ιωάννης με τον Στέριο από τους Καλαρρύτες, ο Κωνσταντίνος από τη Βρεστένιτσα, ο λογιώτατος Ναούμ από την Κορυτσά, που είχε δουλέψει και στο Άγιον Όρος. Επίσης οι ζωγράφοι Ιωάννης, Κωνσταντίνος και Μιχάλης Μιχάλη από τους Χιονάδες και άλλοι. Αυτοί μεταφέρουν την ηπειρωτική τέχνη με τις παραλλαγές της και με τις αθωνικές της απηχήσεις στα θεσσαλικά ιερά, μεγάλα και μικρά, που κτίζονται ή ανακαινίζονται στους χρόνους αυτούς με επιταχυνόμενο ρυθμό. Εμφανίζονται όμως με πολλή δραστηριότητα στη Θεσσαλία και ζωγράφοι από τη Στερεά Ελλάδα, όπως ο Δημήτριος Αναγνώστης στη Μονή Ρεντίνας, οι Αγάπιος Στέριος και Γεώργιος στην ίδια περιοχή, καθώς και ο Δημήτριος από τους Δομιανούς και άλλοι. Το σημαντικότερο όμως κέντρο ήταν ο Φουρνάς των Αγράφων, κεφαλοχώρι στον καιρό της τουρκοκρατίας. Σ αυτό βέβαια πρέπει να συνετέλεσε η παρουσία του μοναχού Διονυσίου, του συγγραφέα της Ερμηνείας, καθώς και των έργων του. Με τον Διονύσιο και την τέχνη του πρέπει να σχετίζονται μια σειρά τεχνίτες που κατάγονται από το ίδιο χωριό: ο Πέτρος, ο Ζαχαρίας Βάκος, ο Γεώργιος Διαμαντόπουλος, καθώς και ο Γεώργιος αναγνώστης από το Φουρνά, που μαζί με τον 2 Στοιχεία από: Τριαντάφυλλου Παπαζήση «Οι αγιογράφοι του 17 ου - 18 ου αι. στην περιοχή Αργιθέας» και από Χαράλαμπου Μπούρα «Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα». 11
Γεώργιο Γεωργίου από το Μαυρίλο της Φθιώτιδας στολίζουν με τοιχογραφίες δεκάδες εκκλησίες στην περιοχή από το Μύρεσι των Αγράφων ως τη μονή Προυσού. Οπωσδήποτε η ευρύτερη περιοχή -Ήπειρος, Μακεδονία, Στερεά και Θεσσαλίαπρέπει να θεωρηθεί ως ενιαίος χώρος, τόσο από την άποψη των καλλιτεχνών που κυκλοφορούν και εργάζονται σ αυτήν, όσο και από την άποψη της ομοιογένειας στις τεχνοτροπικές τάσεις και εικονογραφικές αναζητήσεις. 3.2 Εικονογραφικό πρόγραμμα Στο καθολικό της Μονής αναπτύσσεται πλούσιος εικονογραφικός διάκοσμος. Οι κατακόρυφοι τοίχοι φέρουν στο κατώτερο τμήμα τους και σε ύψος περίπου 1 μ. από το δάπεδο ζωγραφική διακόσμηση γεωμετρικού τύπου, του οποίου τα περισσότερα τμήματα είναι κατεστραμμένα. Πάνω από αυτή τη ζώνη αναπτύσσεται το εικονογραφικό πρόγραμμα που έχει το εξής σχήμα: 3.2.1 Ιερό βήμα Στο τετρατοσφαίριο της κόγχης είναι ζωγραφισμένη κατ ενώπιον η Θεοτόκος ως Πλατυτέρα των Ουρανών -στη γνωστή στάση της δεομένης- που φέρει στην αγκαλιά της μέσα σε σφαίρα το μικρό Ιησού, ο οποίος ευλογεί με τα δύο χέρια. Η Παναγία δορυφορείται από τους Αρχαγγέλους οι οποίοι εικονίζονται εντός μεταλλίων. Η παράσταση της Πλατυτέρας, φέρει πολλές φθορές από ρωγμές ως απώλειες του υποστρώματος και της ζωγραφικής επιφάνειας. Κάτωθεν αυτής, εικονίζεται μέσα σε ζώνη η «Μετάδοση του τιμίου Σώματος» και η «Μετάληψη του τιμίου Αίματος», ή κοινότερα το «Λάβετε Φάγετε» και το «Πίετε εξ Αυτού πάντες». Κάτω από την παράσταση του «Λάβετε Φάγετε» παριστάνονται ολόσωμοι οι συλλειτουργούντες Ιεράρχες με την παράσταση του Αμνού στο κέντρο (πάνω από το μονόλοβο παράθυρο της κόγχης). Οι Ιεράρχες που ιστορούνται στη συγκεκριμένη παράσταση είναι τέσσερις: Γρηγόριος, Ιωάννης, Βασίλειος και Αθανάσιος, ανά δύο εκατέρωθεν του παραθύρου. Οι Ιεράρχες φορούν λειτουργική αμφίεση και είναι στραμμένοι προς το κέντρο της παράστασης, σε στάση δεήσεως με κυρτό τον αυχένα, βαστώντας ειλητάρια ανοιχτά στα οποία αναγράφονται οι ευχές της λειτουργίας. Το εσωράχιο του ανοίγματος της κόγχης του ιερού, διακοσμείται με απλό φυτικό κόσμημα. Τέλος, η χαμηλότερη ζώνη, το passamento, διακοσμείται με γραμμικό σχέδιο. 12
Στην Πρόθεση, εντός της κόγχης της Προσκομιδής, εικονίζεται ο Χριστός γυμνός και νεκρός, με τα χέρια εσταυρωμένα, καθήμενος εντός του τάφου. Πίσω του βρίσκεται ο Σταυρός του Μαρτυρίου. Πρόκειται για την παράσταση της Άκρας Ταπείνωσης. Κάτωθεν της κόγχης της Πρόθεσης, στη θέση της «ποδέας», εικονίζεται ο Ιωνάς εξεμώμενος υπό του κήτους. Άνωθεν της κόγχης της Πρόθεσης, ο Χριστός καθήμενος επί θρόνου με αρχιερατική στολή και επιγραφή που αναφέρει «ΥΜΝΟΣ ΑΠΑΝΤΑΤΕ». Πάνω από την παράσταση αυτή, εικονίζεται ο προφήτης Ησαΐας με ανοιχτό ειλητάριο του οποίου η επιγραφή είναι δυσδιάκριτη. Στο αριστερό μέρος του αγίου Βήματος, στο Διακονικό, εντός της κόγχης, εικονίζεται ο Χριστός ως Μέγας Αρχιερέας. Κάτωθεν τη κόγχης του Διακονικού, υπάρχει φυτικός διάκοσμος, ενώ άνωθεν αυτής, εικονίζεται ο στίχος από τους εικοσιτέσσερις οίκους της Παναγίας «ΨΑΛΛΟΝΤΕΣ ΣΟΥ ΤΟΝ ΤΟΚΟΝ», όπου ιεράρχες, ιερείς και ψάλτες προσφέρουν τον ύμνο στη βρεφοκρατούσα Θεοτόκο. Πάνω από αυτή την παράσταση ο Προφήτης Δαυίδ με ανοιχτό ειλητάριο του οποίου η επιγραφή είναι δυσδιάκριτη. Στο βόρειο τοίχο του ιερού, δηλ. από την πλευρά της Πρόθεσης, εντός κόγχης, παριστάνεται ο Δίκαιος Μελχισεδέκ γέρος με στέμμα στο κεφάλι ενδεδυμένος ιερατική στολή. Με το αριστερό χέρι κρατάει άρτους και οίνο μέσα σε δοχείο. Πρόκειται για δώρα τα οποία προσέφερε στον Πατριάρχη Αβραάμ, εις τύπον της αναίμακτου θυσίας. Εξωτερικά της κόγχης, στο τύμπανο του τόξου υπάρχει παράσταση η οποία είναι δυσδιάκριτη εξαιτίας της αιθάλης και των αλάτων. Το εσωράχειο της καμάρας που δημιουργείται στο Ιερό, είναι χωρισμένο σε πέντε βασικές ζώνες. Στην κεντρική εικονίζονται ο Πατριάρχης Ιακώβ και ο Χριστός σε νεαρή ηλικία εις τύπον αγγέλου «Ο ΜΕΓΑΛΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ» (κατά την προφητεία του Προφήτη Ησαΐας) όπου λέει: «Και καλείται το όνομα αυτού Μεγάλης Βουλής Άγγελος». Η πρώτη ζώνη του εσωράχειου της βόρειας παρειάς της καμάρας, διαιρείται σε δύο διάχωρα όπου ιστορούνται δύο από του εικοσιτέσσερις οίκους της Παναγίας: «ΦΩΤΟΔΟΧΟΝ ΛΑΜΠΑΔΑ» και «ΧΑΡΙΝ ΔΟΥΝΑΙ ΘΕΛΗΣΑΣ» 13
Η δεύτερη ζώνη φέρει και αυτή δύο διάχωρα. Στο πρώτο εικονίζεται η ψηλάφηση του Θωμά και στο δεύτερο η φανέρωση του Χριστού στις Μυροφόρες. Στη νότια παρειά της καμάρας, στην πρώτη ζώνη ιστορούνται δύο από του εικοσιτέσσερις οίκους της Παναγίας «ΑΓΓΕΛΟΣ ΠΡΩΤΟΣΤΑΤΗΣ» και «ΒΛΕΠΟΥΣΑ Η ΑΓΙΑ». Στη δεύτερη ζώνη ιστορούνται η Γέννηση του Κυρίου και η Υπαπαντή. Τέλος, ο νότιος τοίχος του Ιερού φέρει τρεις ζώνες με παραστάσεις. Στην κατώτερη ζώνη υπάρχει μισοκατεστραμμένη φυτική διακόσμηση σε κόκκινη και μαύρη απόχρωση, ενώ στη δεύτερη -η οποία διακόπτεται από το τέμπλο και συνεχίζεται εκτός Ιερού- εικονίζονται κατ ενώπιον τρεις Ιεράρχες: ο Νικόλαος και άλλοι δύο των οποίων τα ονόματα είναι δυσδιάκριτα. Η παράσταση όπως είπαμε συνεχίζεται και εκτός Ιερού όπου εικονίζονται οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος να κρατούν την Εκκλησία στα χέρια τους. Στην Τρίτη και τελευταία ζώνη, πριν την έναρξη της καμάρας, ιστορείται ο τελευταίος από τους εικοσιτέσσερις οίκους της Παναγίας «Ω ΠΑΝΥΜΝΗΤΕ ΜΗΤΕΡ» Εικ. 6-13. 3.2.2 Κυρίως ναός 3.2.2.i Τρούλος Στον τρούλο εικονίζεται ο Παντοκράτορας δορυφορούμενος από τις Αγγελικές Τάξεις -στη δεύτερη ζώνη- τα Χερουβείμ, τα Σεραφείμ και οι Αρχάγγελοι. Κάτωθεν της ζώνης όπου είναι ζωγραφισμένες οι Αγγελικές Δυνάμεις, εντός του τυμπάνου του τρούλου, εικονίζονται οι Προφήτες ενδεδυμένοι με χιτώνες και ιμάτια. Όλοι βαστούν ειλητάρια ανοιχτά με ρήσεις γραμμένες επάνω. Το παχύ στρώμα αιθάλης δεν μας επιτρέπει λεπτομερέστερη περιγραφή. Κάτω από τους Προφήτες ιστορείται η Θεία Λειτουργία, ενώ στα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα (λοφία) που δημιουργούνται κάτωθεν του τρούλου, είναι ζωγραφισμένοι οι τέσσερις Ευαγγελιστές Εικ. 14-17. 3.2.2.ii Δυτικός τοίχος Ο δυτικός τοίχος, στον οποίο βρίσκεται και η είσοδος από το νάρθηκα στο καθολικό, διαιρείται σε πέντε ζώνες. Στην κατώτερη ζώνη, η οποία σήμερα είναι κατεστραμμένη, θεωρούμε ότι υπήρχε διακοσμητικό μοτίβο με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα. 14
Στη δεύτερη ζώνη, πάνω από το passamento, εκατέρωθεν της εισόδου εικονίζονται οι αρχάγγελοι. Αριστερά ο Αρχάγγελος Μιχαήλ ενδεδυμένος με χιτώνα και μανδύα κρατώντας τη ρομφαία με το δεξί χέρι και ειλητάριο ανοιχτό με το αριστερό, και δεξιά ο Αρχάγγελος Γαβριήλ κρατώντας κοντάρι. Δίπλα από τον αρχάγγελο Μιχαήλ, ο Αββάς Ζωσιμάς κρατεί άγιο ποτήριο και λαβίδα και κοινωνεί την Οσία Μαρία την Αιγυπτία, η οποί εικονίζεται γυμνή με άσπρα μαλλιά περιβεβλημένη ράκος. Στη βόρεια πλευρά της εισόδου, δίπλα από τον αρχάγγελο Γαβριήλ, εικονίζεται άγιος του οποίου το όνομα είναι κατεστραμμένο, ενώ δίπλα ο Ιωάννης ο πρόδρομος σε παράσταση της οποίας το ήμισυ έχει απολεσθεί. Στην τρίτη ζώνη οι «Οίκοι της Θεοτόκου». Στο πρώτο διάχωρο (νότια προς βόρεια) η «Υπαπαντή» (γράμμα Μ, «Μέλλοντος Συμεώνος»), δίπλα ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός με ανοιχτό ειλητάριο, στο τρίτο διάχωρο η Κοίμηση της Θεοτόκου, δίπλα ο Κοσμάς ο Ποιητής και στο τελευταίο διάχωρο ο Χριστός ως «Νέα κτίσις» ευλογεί τους Απόστολους και τους Ιεράρχες (γράμμα Ν, «Νέαν έδειξε κτίσιν»). Στην τέταρτη ζώνη, από τα νότια προς τα βόρεια, εικονίζονται στο πρώτο διάχωρο οι μάγοι οδηγούμενοι από το άστρο, ένας από τους εικοσιτέσσερις οίκους της Θεοτόκου το «ΙΔΟΝ ΠΑΙΔΕΣ ΧΑΛΔΑΙΩΝ» όπου οι μάγοι προσφέρουν δώρα στη Θεοτόκο, στο τρίτο διάχωρο η Μετάσταση της Θεοτόκου και στο τέταρο η εις Αίγυπτον φυγή. Την πέμπτη και τελευταία ζώνη καταλαμβάνει η παράσταση της Σταύρωσης του Κυρίου Εικ.18-21. 3.2.2.iii Βόρειος τοίχος (δυτική πλευρά εκτός χορού) Ο τοίχος διαιρείται σε τέσσερις ζώνες. Η πρώτη που είναι το passamento και είχε κάποιο διακοσμητικό είναι κατεστραμμένη. Στη δεύτερη ζώνη εικονίζονται επτά άγιοι και αγίες της εκκλησίας μας, τα ονόματα των οποίων δεν διακρίνονται εξαιτίας των εκτεταμένων καταστροφών της ζωγραφικής επιφάνειας. Μεταξύ τους, από τα ενδύματα πιθανολογούμε ότι εικονίζονται οι Κωνσταντίνος και Ελένη και ο στρατιωτικός άγιος Μερκούριος. Στη τρίτη ζώνη δημιουργούνται δύο τόξα. Στο τύμπανο του δυτικού τόξου ιστορείται η Παναγία ένθρονη βαστάζουσα τον Κύριο. Πρόκειται για τον στίχο «ΞΕΝΟΝ ΤΟΚΟΝ ΙΔΟΝΤΕΣ» (γράμμα Ξ), από τους εικοσιτέσσερις οίκους της Θεοτόκου. Στο ανατολικό τόξο εικονίζεται ο άγιος Δημήτριος να ευλογεί το Νέστορα. Εκτός τόξου, στα ανατολικά εικονίζεται ο άγιος Γοβδελαάς με περσική 15
στολή. Ανάμεσα στα δύο τόξα κάποιος άγιος ή όσιος δυσδιάκριτος, ενώ στη δυτική πλευρά εικονίζεται εξαπτέρυγο. Στην τέταρτη ζώνη εντός στηθαρίων εικονίζονται εννέα άγιοι διάκονοι. Μεταξύ των στηθαρίων υπάρχει φυτικός διάκοσμος Εικ.22, 23. 3.2.2.iv Βόρειος τοίχος (πλευρική κόγχη, χορός) Ο τοίχος διαιρείται σε πέντε ζώνες. Η πρώτη είναι το passamento και φέρει ζωγραφικό διακοσμητικό. Στη δεύτερη ζώνη -από τα δυτικά προς τα ανατολικά- υπάρχει δυτική διακόσμηση και ακολουθούν έξη στρατιωτικοί άγιοι διάκονοι. Οι τρεις πρώτοι δεν μπορούν να ταυτοποιηθούν διότι είναι ιδιαίτερα κατεστραμμένοι. Οι τρεις τελευταίοι είναι οι: άγ. Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος, ο αγ. Νέστορας και ο αγ. Δημήτριος ο Μυροβλύτης. Πάνω από το μονόλοβο παράθυρο της κόγχης υπάρχει επιγραφή η οποία έχει καταστραφεί. Ίσως πρόκειται για επιγραφή που πληροφορούσε για τους κτήτορες ή τους αγιογράφους του καθολικού. Στη τρίτη ζώνη, εντός στηθαρίων εικονίζονται οκτώ άγιοι και αγίες, ενώ γύρω από τα στηθάρια υπάρχει φυτικός διάκοσμος. Στην τέταρτη ζώνη από ανατολικά προς τα δυτικά, εικονίζονται, στο πρώτο διάχωρο ο Χριστός σε έναν από τους εικοσιτέσσερις οίκους της Θεοτόκου «ΟΛΟΣ ΗΝ ΕΝ ΤΟΙΣ ΚΑΤΩ» (γράμμα Ο), στο δεύτερο διάχωρο «ΠΑΣΑΣ ΦΥΣΙΣ ΑΓΓΕΛΟΣ» (γράμμα Π), στο τρίτο διάχωρο «ΡΗΤΟΡΑΣ ΠΟΛΥΦΘΟΓΓΟΥΣ» (γράμμα Ρ) και στο τέταρτο «ΣΩΣΑΙ ΘΕΛΩΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟΝ» (γράμμα Σ). Στην πέμπτη ζώνη, η οποία είναι το τεταροσφαίριο της κόγχης του χορού, η παράσταση έχει καταστραφεί πλήρως Εικ.24-27. 3.2.2.v Νότιος τοίχος (δυτική πλευρά εκτός χορού) Ο τοίχος διαιρείται σε τέσσερις ζώνες. Η πρώτη που είναι το passamento και είχε κάποιο διακοσμητικό είναι κατεστραμμένη. Στη δεύτερη ζώνη από τα ανατολικά προς τα δυτικά εικονίζονται οι: αγ. Θεοδόσιος ο κοινοβιάρχης, ο αγ. Σάββας, ένας άγιος με λίαν μακριά γενειάδα (το όνομά του έχει καταστραφεί), ο αγ. Αντώνιος ο Μέγας και οι αγ. Ανάργυροι Παντελεήμονας, Κοσμάς και Δαμιανός. Ακολουθεί φυτικό μοτίβο. Στην τρίτη ζώνη δημιουργούνται δύο τόξα. Στο δυτικό τόξο εικονίζεται άγιος αγένειος αριστερά του παραθύρου, ενώ δεξιά υπάρχει επιγραφή καλυμμένη με παχύ 16
στρώμα αλάτων και αιθάλης. Ανάμεσα στα δύο τόξα εικονίζεται ο αγ. Νικόλαος ο νέος, ενώ αριστερά και δεξιά εικονίζονται εξαπτέρυγα. Στην τέταρτη ζώνη εντός μεταλλίων, εικονίζονται οκτώ άγιοι διάκονοι Εικ.28, 29. 3.2.2.vi Νότιος τοίχος (πλευρική κόγχη, χορός) Ο τοίχος διαιρείται σε πέντε ζώνες. Η πρώτη είναι το passamento και φέρει ζωγραφικό διακοσμητικό. Στη δεύτερη ζώνη εικονίζονται έξη στρατιωτικοί άγιοι, τρεις εκατέρωθεν του ανοίγματος, οι δύο από αυτούς είναι κατεστραμμένοι κατά το 1/3, στη συνέχεια ο αγ. Μηνάς. Στα ανατολικά του παραθύρου υπάρχει μισοκατεστραμμένη παράσταση αγίου, η επιγραφή που αναφέραμε στο κεφάλαιο των επιγραφών και στη συνέχεια ο Ιάκωβος ο Πέρσης και ο Προκόπιος. Στην τρίτη ζώνη εικονογραφούνται εντός μεταλλίων οκτώ άγιοι και αγίες, ενώ γύρω τους υπάρχει φυτικός διάκοσμος. Στην τέταρτη ζώνη ιστορούνται τέσσερις οίκοι της Θεοτόκου -από δυτικά προς τα ανατολικά- «ΓΝΩΣΙΝ ΑΓΝΩΣΤΟΝ ΓΝΩΝΑΙ» (γράμμα Γ), «ΔΥΝΑΜΙΣ ΤΟΥ ΥΨΙΣΤΟΥ» (γράμμα Δ), «ΕΧΟΥΣΑ ΘΕΟΔΟΧΟΝ» (γράμμα Ε) και «ΖΑΛΗΝ ΕΝΔΟΘΕΝ ΕΧΩΝ» (γράμμα Ζ). Στην πέμπτη ζώνη που είναι το τεταρτοσφαίριο της κόγχης ιστορείται η Μεταμόρφωση του Κυρίου, η οποία είναι κατεστραμμένη κατά το 1/3 Εικ.30-33. 3.2.2.vii Καμάρα εισόδου Το εσωτερικό της καμάρας που δημιουργείται στην είσοδο του ναού, χωρίζεται σε πέντε κύριες ζώνες. Στην κεντρική εικονίζονται εντός δόξης ο Πατριάρχης Ισαάκ, ο Πατριάρχης Αβραάμ και ο Χριστός ως Εμμανουήλ. Στη νότια παρειά της καμάρας, η οποία υποδιαιρείται σε έξη διάχωρα, ιστορούνται η Βάπτιση του Χριστού, η Έγερση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος, ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρας και η Προδοσία. Στη βόρεια παρειά εικονίζονται: ο χριστός κρινόμενος υπό του Άννα και Καϊάφα, ο Χριστός κρινόμενος υπό του Πιλάτου, ο Χριστός εμπαιζόμενος και κολαφιζόμενος, η Μαστίγωσις, ο Χριστός ελκόμενος επί σταυρού και ο Επιτάφιος θρήνος Εικ.34-36. 17
3.2.3 Νάρθηκας Ο νάρθηκας είναι ανεπίχριστος και ως εκ τούτο δεν έχει ζωγραφική διακόσμηση. Πιθανόν στο παρελθόν να έφερε διακόσμηση που καταστράφηκε. 18
Εικ. 6 Η παράσταση της Πλατυτέρας στην κόγχη του Ιερού. Εικ. 7 Η Άκρα Ταπείνωσις στην κόγχη της Πρόθεσης. 19