CURZIO MALAPARTE ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΒΟΛΓΑ Γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση - Πολιορκία του Λένινγκραντ 1941-1942 Μετάφραση: Αθανάσιος Παππάς Επιμέλεια έκδοσης: Κώστας Κοκκορόγιαννης ΙΩΛΚΟΣ ΣΕΙΡΑ ΠΟΛΕΜΟΣ & ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ 18
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ............................ 9 «ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΕΡΓΙΑ»............................ 11 Α - ΡΩΣΙΑ, ΓΙΑΤΙ 1. ΤΑ ΚΟΡΑΚΙΑ ΤΟΥ ΓΑΛΑΤΣΙΟΥ....................... 23 2. Ο ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ............................ 31 3. ΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ............................. 45 4. ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΥΘΟ............................ 52 5. ΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΙ «ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ»................... 61 6. ΚΟΙΤΑΞΤΕ ΚΑΛΑ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΑΥΤΩΝ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ.... 72 7. Η ΚΟΚΚΙΝΗ ΦΑΡΜΑ................................ 82 8. ΤΑ ΑΤΣΑΛΕΝΙΑ ΑΛΟΓΑ............................. 95 9. ΙΔΟΥ Ο ΔΝΕΙΣΤΕΡΟΣ................................ 104 10. ΟΥΚΡΑΝΙΑ, Ο ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ ΣΙΤΑΡΙΟΥ................... 113 11. ΤΑ ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ.................................. 120 12. ΟΙ ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΙ ΤΟΥ ΔΝΕΙΣΤΕΡΟΥ................... 131 13. ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ ΜΑΧΗΣ.......................... 141 14. Η ΦΥΓΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ.............................. 149 --
CURZIO MALAPARTE 15. Η ΜΑΥΡΗ ΚΑΤΑΣΚΗΝΩΣΗ........................... 159 16. Ο ΘΕΟΣ ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ ΣΤΟΝ ΟΙΚΟ ΤΟΥ................. 167 17. ΣΚΟΝΗ ΚΑΙ ΒΡΟΧΗ................................ 177 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Β ΜΕΡΟΥΣ: Β - ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΑΣ Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΛΕΝΙΝΓΚΡΑΝΤ.................... 191 18. ΕΚΕΙ ΚΑΤΩ ΤΟ ΛΕΝΙΝΓΚΡΑΝΤ ΦΛΕΓΕΤΑΙ.............. 195 19. ΟΙ ΦΩΝΕΣ ΤΟΥ ΔΑΣΟΥΣ............................. 200 20. ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΣΤΟΛΗ................................. 210 21. Η ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΗ ΠΟΛΗ........................... 217 22. Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΑΣ........................ 226 23. Η ΚΟΚΚΙΝΗ ΣΗΜΑΙΑ ΤΟΥ «ΑΟΥΡΟΡΑ»................ 237 24. Η ΦΥΛΑΚΗ ΤΩΝ ΠΛΟΙΩΝ............................ 246 25. ΤΟ ΑΙΜΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΑΣ............................ 257 26. ΕΝΑΣ ΤΑΦΟΣ ΣΤΑ ΠΡΟΑΣΤΙΑ ΤΟΥ ΛΕΝΙΝΓΚΡΑΝΤ....... 263 27. ΑΓΓΕΛΟΙ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΘΗΡΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΑ ΔΑΣΗ ΤΗΣ ΛΑΝΤΟΓΚΑ.................... 274 28. ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟ «ΝΕΚΡΟ ΑΝΔΡΑ» ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΑΧΑΝΕΣ ΔΑΣΟΣ......................... 287 29. ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΑΠΟ ΠΑΓΟ............................. 301 30. ΣΑΝ ΤΗΝ ΑΥΛΗ ΕΝΟΣ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΥ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΑΠΟΤΥΧΗΜΕΝΗ ΑΠΕΡΓΙΑ............. 311 31. ΑΝΤΙΟ ΛΕΝΙΝΓΚΡΑΝΤ.............................. 320 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ................................ 327 --
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ 1. Η κεφαλή μιας φάλαγγας (σαν εκείνες στις οποίες είχε προσκολληθεί ο Κ. Μαλαπάρτε) προελαύνει στην επίπεδη Ουκρανία (CORBIS) [σελ. 33]. 2. Γερμανοί στρατιώτες ξεκουράζονται στο πλάι ενός από τους φοβερούς (στην κυριολεξία) χωματόδρομους της Ουκρανίας (1941, Bettmann/CORBIS) [σελ. 34]. 3. Ουκρανοί αγρότες ενός κολχόζ σκάβουν μια αντιαρματική τάφρο (1941, Bettmann/CORBIS) [σελ. 35]. 4. Ένα ρωσικό χωριό φλέγεται, μετά την εγκατάλειψή του από τα σοβιετικά στρατεύματα που έχουν υποχωρήσει προς την κύρια γραμμή αντίστασης έξω από το Λένινγκραντ. Οι Γερμανοί ποζάρουν μπροστά στα εγκαταλελειμμένα υπάρχοντα των κατοίκων (1941, κοντά στο Λένινγκραντ, Bettmann/CORBIS) [σελ. 36]. 5. Σοβιετικοί σκαπανείς-γεφυροποιοί ενώ διασχίζουν ένα ποτάμι στο μέτωπο του Λένινγκραντ (1942, Hulton-Deutsch Collection/ CORBIS) [σελ. 37]. 6. Σοβιετικά στρατεύματα καθώς συγκεντρώνονται προετοιμάζοντας μια αντεπίθεση κατά την πολιορκία του Λένινγκραντ (1942, Hulton-Deutsch Collection/CORBIS) [σελ. 38]. 7. Καλυπτόμενος πίσω από τα ερείπια ενός σπιτιού, κάποιος Σοβιετικός στρατιώτης ζει την ένταση της μάχης στο μέτωπο του Λένινγκραντ, του «Φρουρίου της Εργατιάς» (1942, Hulton-Deutsch Collection/CORBIS) [σελ. 39]. 8. Ο Κούρτσιο Μαλαπάρτε το 1954, περίπου τρία χρόνια πριν από το θάνατό του (Studio Patellani/CORBIS) [σελ. 40]. --
«ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΕΡΓΙΑ» ΟTAN TON IOYNIO TOY 1941, με το ξέσπασμα του γερμανικού πολέμου κατά της σοβιετικής Ρωσίας, άρχισαν να δημοσιεύονται στην εφημερίδα Corriere della sera οι ανταποκρίσεις μου από το μέτωπο της Ουκρανίας, προκάλεσαν στο ιταλικό κοινό τεράστια κατάπληξη, αποτελούσαν σχεδόν σκάνδαλο. Αφού έτυχαν ευρύτατης αναπαραγωγής από τον αγγλικό, αμερικανικό, ελβετικό και σκανδιναβικό Τύπο, οι ανταποκρίσεις μου έγιναν αποδεκτές από τη διεθνή Κοινή Γνώμη ως το μόνο αντικειμενικό ντοκουμέντο, η μόνη αμερόληπτη μαρτυρία, που έφτανε από τα σοβιετικά πεδία μάχης. Μολαταύτα, πολλοί στην Ιταλία πίστεψαν ότι αυτές οι παρατηρήσεις και οι σκέψεις μου γεννήθηκαν όχι από μια ειλικρινή και γενναία πρόθεση να πω την αλήθεια, αλλά από μια ιδιαίτερη συμπάθειά μου προς την κομμουνιστική Ρωσία, και συνεπώς ήταν γεννήματα μιας μεροληπτικής και αυθαίρετης αντίληψης περί των γεγονότων. Από το γεγονός ότι τα γραπτά μου ήταν απολύτως αντίθετα με όλες τις γνώμες που διατυπώνονταν και γράφονταν τότε στις ιταλικές εφημερίδες, γύρω από την ευκολία και τη μικρή διάρκεια του πολέμου κατά της Ρωσίας, και από το ότι οι ανταποκρίσεις μου έρχονταν σε ανοικτή σύγκρουση ακόμη και με τις ανταποκρίσεις όλων των άλλων ειδικών απεσταλμένων της ίδιας της Corriere della sera, πολλοί αναγνώστες συνήγαγαν το συμπέρασμα ότι εγώ εμφορούμουν από κομματικό πνεύ- -11-
CURZIO MALAPARTE μα. Δεν ήταν λίγοι μάλιστα εκείνοι που με κατάγγειλαν ως ηττοπαθή, ζητώντας σε υψηλούς τόνους την άμεση ανάκλησή μου από το ρωσικό μέτωπο και τη σύλληψή μου. Σήμερα όλοι αυτοί είναι σε θέση να αντιληφθούν ότι εγώ έβλεπα καθαρά και ότι η συμπάθειά μου για την κομμουνιστική Ρωσία, που τόσο επικρίθηκε, δεν ήταν τίποτε άλλο παρά αντικειμενική λογική, όπως μου δήλωσε ο ίδιος ο Τολιάτι 1 όταν, την Κυριακή του Πάσχα του 1944, ήλθε στο σπίτι μου για να με συγχαρεί για εκείνες τις ανταποκρίσεις μου. Όμως η αντικειμενική λογική αποτελούσε έγκλημα, ακόμη εκείνη την εποχή. Το Σεπτέμβριο του 1941, με εντολή του Γκέμπελς, οι γερμανικές στρατιωτικές αρχές με εξεδίωξαν από το σοβιετικό μέτωπο, παρά τις διαμαρτυρίες του Στρατηγού Μέσε, διοικητή του Ιταλικού Εκστρατευτικού Σώματος στη Ρωσία. Παρά το γεγονός ότι η φασιστική λογοκρισία, τόσο η στρατιωτική όσο και η πολιτική, είχε επιτρέψει, έστω και με κρύα καρδιά, τη δημοσίευση των ανταποκρίσεών μου, ο Μουσολίνι αρχικά απείλησε να με ξαναστείλει στο Λίπαρι 2 κι έπειτα με έθεσε σε «καραντίνα» για τέσσερις μήνες, έως ότου, τον Ιανουάριο του 1942, οπότε οι στρατιωτικές εξελίξεις είχαν επιβεβαιώσει την ακρίβεια των κρίσεων και των προβλέψεών μου, διέταξε την επιστροφή μου στο ρωσικό μέτωπο. Αυτή τη φορά, από το φόβο πιθανών γερμανικών αντιποίνων, ζήτησα 1. Παλμίρο Τολιάτι: Ιταλός πολιτικός (1893-1964), ιστορικός ηγέτης επί 40 σχεδόν χρόνια του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (PCI). Πρότεινε έναν ιταλικό δρόμο προς το σοσιαλισμό, απορρίπτοντας την επαναστατική βία, και ένα δημοκρατικής κατεύθυνσης κομμουνιστικό κίνημα απορρίπτοντας τη σταλινική αντίληψη περί διεθνούς καθοδήγησης από ένα κέντρο. Προς τιμήν του το 1964 η ρωσική πόλη Σταυρόπολις (Stavropol) μετονομάστηκε σε Τολιάτι [Σ.τ.Μ.]. 2. Λίπαρι: Νησί της Ιταλίας, στο σύμπλεγμα των ηφαιστειογενών νησιών που ονομάζονται Αιολίδες ή Αιόλιοι Νήσοι (Isole Eolie) και βρίσκονται στην Τυρρηνική Θάλασσα, στη βορειοανατολική ακτή της Σικελίας. Κατά την περίοδο του Φασισμού, τα νησιά αυτά χρησιμοποιήθηκαν ως τόπος εξορίας πολιτικών κρατουμένων [Σ.τ.Μ.]. -12-
ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΒΟΛΓΑ και πέτυχα να με στείλουν στη Φινλανδία, όπου ο Χίτλερ δεν είχε καμία εξουσία. Παρέμεινα στη Φινλανδία για δύο χρόνια, μέχρι τη σύλληψη του Μουσολίνι. Στις 27 Ιουλίου 1943 επέστρεψα στην Ιταλία, για να αναλάβω το δικό μου μερίδιο ευθύνης στη μάχη εναντίον των Γερμανών, που κατά την κρίση μου ήταν αναπόφευκτη και επικείμενη. Κατά τους πρώτους μήνες του πολέμου εναντίον της Ρωσίας, ήμουν ο μόνος πολεμικός ανταποκριτής (μαζί με το Λίνο Πελεγκρίνι, που τον είχα πάρει μαζί μου ώστε να υπάρχει ένας μάρτυρας ο οποίος θα βεβαίωνε την αλήθεια των όσων έγραφα), που βρισκόταν στην πρώτη γραμμή του σοβιετικού μετώπου. Δεν υπήρχαν εκείνη τη στιγμή άλλοι Ιταλοί πολεμικοί ανταποκριτές ούτε στην Ουκρανία ούτε σε κανένα άλλο σημείο του ρωσικού μετώπου από το Μουρμάνσκ έως τη Μαύρη Θάλασσα. Οι ίδιοι οι Άγγλοι και Αμερικανοί ανταποκριτές, στους οποίους είχε απαγορευτεί η μετάβαση στο μέτωπο από τις σοβιετικές αρχές, είχαν παραμείνει στη Μόσχα. Όσο για τα κείμενά τους, αυτά ήταν γραμμένα με το ψεύτικο ύφος, τον τυχαίο τρόπο, το ασαφές λεξιλόγιο και τη ρητορεία του ανθρώπου που γράφει αυτά που άκουσε να λέγονται και όχι αυτά που υπέπεσαν στην άμεση αντίληψή του. Για να πειστεί κανείς για την αλήθεια των λεγομένων μου, αρκεί να διαβάσει τις ανταποκρίσεις που ο Αμερικανός συγγραφέας Έρσκιν Κάλντγουελ 3, δημιουργός των έργων «Το χωραφάκι του Θεού» και «Καπνοτόπια», συγκέντρωσε αργότερα σ έναν τόμο με τον τίτλο «Moscow under fire» (Hutchinson & Co., London-New York-Melbourne, 1942). Αυτό δεν το λέω από ματαιοδοξία, αλλά για να τονίσω αυτό που ο ίδιος ο αγγλικός 3. Έρσκιν Κάλντγουελ (1903-1987): Αμερικανός συγγραφέας, ο οποίος στα μυθιστορήματα και τα διηγήματά του περιγράφει κυρίως τη φτώχεια και την εξαθλίωση των αγροτών του αμερικανικού Νότου. Το 1941, όταν ξέσπασε η γερμανική εισβολή βρισκόταν στη Σοβιετική Ένωση σε δημοσιογραφική αποστολή. Απ αυτή την περίοδο της ζωής του γεννήθηκε και το βιβλίο «Εμπρός όλοι στο δρόμο για το Σμολένσκ» («All out on the road to Smolensk») [Σ.τ.Μ.]. -13-
CURZIO MALAPARTE και αμερικανικός τύπος διαβεβαίωνε με ειλικρίνεια εκείνη την εποχή, ότι δηλαδή η μόνη αντικειμενική κρίση για το γερμανικό πόλεμο κατά της Ρωσίας προερχόταν από έναν Ιταλό και ότι εγώ, σε αντίθεση με τους Άγγλους και Αμερικανούς ανταποκριτές που ήταν πολίτες ελεύθερων και δημοκρατικών χωρών, δεν αποδεχόμουν την υποχρέωση να διηγούμαι πράγματα για τα οποία δεν είχα άμεση αντίληψη ούτε να υποβιβάσω τον εαυτό μου σε συγγραφέα προπαγανδιστικών έργων με οποιαδήποτε έννοια. Πέρα από το γεγονός ότι ήμουν, μαζί με το Λίνο Πελεγκρίνι, ο μόνος πολεμικός ανταποκριτής που βρισκόταν στην πρώτη γραμμή του ρωσικού μετώπου, και κατά συνέπεια ο μόνος που μπορούσε να βλέπει πώς ήταν όντως τα πράγματα, πρέπει να πω ότι οι παλαιότερες γνώσεις μου γύρω από τη σοβιετική Ρωσία και τα προβλήματά της με βοήθησαν πάρα πολύ, ώστε να κρίνω τη φύση των γεγονότων και να προβλέψω την αναπόφευκτη εξέλιξή τους. Αυτό που παρατηρούσα στα πεδία των μαχών δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η επιβεβαίωση και η επαλήθευση όλων όσα είχα παρατηρήσει και γράψει για την κομμουνιστική Ρωσία εδώ και περισσότερα από είκοσι χρόνια. [Βλ. «La rivolta dei santi maledetti» («Η εξέγερση των καταραμένων αγίων», 1921), «Intelligenza di Lenin» («Η λογική του Λένιν», 1930), «Sodoma e Gomorra» («Σόδομα και Γόμορρα», 1931), «Technique du coup d État» («Η τεχνική του πραξικοπήματος», 1931), «Le bonhomme Lénine» («Ο καλοκάγαθος Λένιν», 1932), μερικές σκόρπιες σελίδες στο περιοδικό La Ronda 4 (1921) και στη Rivoluzione liberale (Φιλελεύθερη Επανάσταση, 1922) και ο πρόλογός μου 4. La Ronda: Ιταλικό λογοτεχνικό περιοδικό, το οποίο ιδρύθηκε το 1919 στη Ρώμη και κυκλοφόρησε μέχρι το 1923. Οι ιδρυτές και οι συνεργάτες της Ronda, αντιδρώντας στο νεοκλασικισμό του περιοδικού La Voce, στόχευαν στην αποκατάσταση της παράδοσης της πρόζας προωθώντας την επιστροφή στους κλασικούς και επανεκτιμώντας την αξία του στιλ [Σ.τ.Μ.]. -14-
ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΒΟΛΓΑ στο «Il volto del bolscevismo» («Το Πρόσωπο του Μπολσεβικισμού»), του René Fülöp-Miller, το 1930]. Καθ όλη την περίοδο της ενασχόλησής μου με τα ρωσικά πράγματα, δεν επέτρεψα ποτέ στον εαυτό μου να κρίνει την κομμουνιστική Ρωσία από μια ούτως ειπείν «αστική» οπτική γωνία, δηλαδή από μια οπτική γωνία κατ ανάγκην υποκειμενική. «Η αντικειμενικότητα δεν αποτελεί θεμελιακό στοιχείο της αστικής διανόησης», έγραφα το 1930 στον πρόλογό μου στο προαναφερθέν «Το Πρόσωπο του Μπολσεβικισμού», του R. Fülöp-Miller (Bompiani, 1930). Και πρόσθετα ότι «η πιο σίγουρη άμυνα της αστικής διανόησης απέναντι στους κινδύνους του Μπολσεβικισμού θα έπρεπε να συνίσταται στην κατανόηση των επαναστατικών φαινομένων της σύγχρονης εποχής. Η έλλειψη κατανόησης των φαινομένων αυτού του είδους είναι η πιο ξεκάθαρη ένδειξη παρακμής της αστικής τάξης». Και όχι μόνο της ιταλικής αστικής τάξης [που σε ό,τι αφορά στα ρωσικά πράγματα παρέμεινε προσκολλημένη σ εκείνες τις απλοϊκές προκαταλήψεις, δείγμα των οποίων αποτελούν αυτά που έγραφε ο Φραντσέσκο ντε Σάνκτις 5 το 1864 σ ένα μικρό δοκίμιο με τίτλο «Il testamento di Pietro il Grande» («Η διαθήκη του Μ. Πέτρου»), το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα του Ενωτικού Συνταγματικού Συλλόγου της Νάπολης, Η Ιταλία], αλλά όλης της ευρωπαϊκής αστικής τάξης και κυρίως της αγγλικής. Γι αυτή την τελευταία, η πιο ενδιαφέρουσα και κατά κάποιο τρόπο οριστική κρίση, είναι ακόμη και σήμερα εκείνη 5. Φραντσέσκο ντε Σάνκτις (1817-1883): Κριτικός της ιταλικής λογοτεχνίας, καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και υπουργός Παιδείας του νεοσύστατου κατά τη δεκαετία του 1860 ιταλικού κράτους. Εμβριθής γνώστης και μελετητής της λογοτεχνίας και της ιστορίας, ο ντε Σάνκτις συνέγραψε τις πραγματείες «Κριτικά Δοκίμια» («Saggi Critici») και «Νέα Κριτικά Δοκίμια» («Nuovi Saggi Critici»), όπου συνδέει τους Ιταλούς ποιητές με την κοινωνία της εποχής τους, ενώ στο αριστούργημά του «Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας» («Storia della letteratura italiana») καταγράφει μέσω της λογοτεχνίας την πορεία και τη συνολική εξέλιξη της ιταλικής κοινωνίας από το 13ο έως το 19ο αιώνα [Σ.τ.Μ.]. -15-
CURZIO MALAPARTE που ο Άγγλος οικονομολόγος Κέινς εξέφρασε στο περίφημο βιβλιαράκι του «A short view of Russia» (The Hogarth Press, London, 1929). Δεν πιστεύω ότι μπορεί κανείς να κατανοήσει τη σοβιετική Ρωσία αν δεν απαλλαγεί πρώτα από τις αστικές προκαταλήψεις και είναι σαφές ότι όποιος δεν κατανοεί τη σοβιετική Ρωσία δεν μπορεί να την πολεμήσει και πολύ περισσότερο να τη νικήσει. Μεταξύ των πολυάριθμων αστικών προκαταλήψεων για την κομμουνιστική Ρωσία, η πιο επίμονη είναι αυτή που θεωρεί τον Μπολσεβικισμό σαν ένα τυπικά ασιατικό φαινόμενο. Αυτή η εξήγηση της μπολσεβίκικης επανάστασης και των προβλημάτων της είναι υπερβολικά εύκολη και βολική, ώστε να μπορεί να γίνεται αποδεκτή χωρίς κινδύνους. Ο δεύτερος ιταλικός τίτλος αυτού του βιβλίου, «Il Volga nasce in Europa» (ο αρχικός τίτλος, τον οποίον απέρριψε η φασιστική λογοκρισία, ήταν διαφορετικός όπως θα εξηγήσω παρακάτω), έχει ακριβώς ως στόχο να υπενθυμίσει αυτή την άθλια προκατάληψη. Ήδη το 1930, στον πρόλογό μου στο δοκίμιο του Fülop-Miller που έχω ήδη αναφέρει εδώ, έγραφα ότι «το πρόσωπο του Μπολσεβικισμού δεν είναι, όπως πιστεύεται, ένα πρόσωπο με ασιατικά χαρακτηριστικά. Είναι ένα πρόσωπο με ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά». Η αλήθεια για τον Μπολσεβικισμό είναι ότι πρόκειται για ένα τυπικά ευρωπαϊκό φαινόμενο. Πίσω από τους «δωρικούς κίονες» των Piatiletki, των πενταετών οικονομικών πλάνων, πίσω από τις στήλες των στατιστικών της Κρατικής Επιτροπής Σχεδιασμού (Gosplan), δεν εκτείνεται η Ασία, μα μία διαφορετική Ευρώπη: Η άλλη Ευρώπη. (Κατά την ίδια έννοια ακόμη και η Αμερική είναι μία άλλη Ευρώπη). Ο ατσάλινος θόλος του Μαρξισμού, του Λενινισμού και του Σταλινισμού (η γιγάντια δυναμομηχανή κατά τη διατύπωση του Λένιν: Σοβιέτ + εξηλεκτρισμός = Μπολσεβικισμός) δεν είναι το μαυσωλείο του Τζένγκις Χαν, αλλά ακριβώς με την έννοια που δεν είναι αρεστή στους αστούς ο άλλος Παρθενώνας της -16-
ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΒΟΛΓΑ Ευρώπης. «Ο Βόλγας», αναφέρει ο Πιλνιάκ 6, «εκβάλλει στην Κασπία Θάλασσα». Ναι, αλλά δεν πηγάζει στην Ασία, πηγάζει στην Ευρώπη. Είναι ένα ευρωπαϊκό ποτάμι και ο Τάμεσης, ο Σηκουάνας και ο Ποτόμακ 7 είναι παραπόταμοί του. Αυτή η αλήθεια έπρεπε να υπενθυμίζεται τότε, το 1941 (και πρέπει να υπενθυμίζεται και στις μέρες μας), όταν πολλοί συμμερίζονταν την εύκολη υπόθεση ότι ο γερμανικός πόλεμος κατά της σοβιετικής Ρωσίας ήταν απλά ένας πόλεμος της Ευρώπης κατά της Ασίας. Το 1941 η γερμανική Ευρώπη πολεμούσε ενάντια σε ευρωπαϊκούς λαούς και ευρωπαϊκές ιδεολογίες, τόσο όταν πολεμούσε κατά της Αγγλίας και της Αμερικής όσο και όταν πολεμούσε κατά της σοβιετικής Ρωσίας. «Κάποια μέρα», έγραφα τότε, «όταν η κλαγγή των όπλων θα καταλαγιάσει και θα μπορέσουμε να κρίνουμε ήρεμα, θα διαπιστώσουμε ότι αυτός ο πόλεμος κατά της σοβιετικής Ρωσίας δεν πρέπει να θεωρείται σαν μια μάχη ενάντια στις μογγολικές ορδές ενός νέου Τζένγκις Χαν, αλλά σαν ένας από εκείνους τους κοινωνικούς πολέμους που πάντα προηγούνται και προετοιμάζουν μια νέα πολιτική και κοινωνική διάταξη των λαών. Αν αυτές οι λέξεις, που έγραφα το 1941, απηχούσαν τότε την αλήθεια, σήμερα είναι κάτι παραπάνω από αληθινές, καθώς το σύνθημα του γερμανικού πολέμου του 1941 (και ήταν ένας 6. Μπόρις Πιλνιάκ: Ψευδώνυμο του Μπόρις Αντρέγιεβιτς Βογκάου. Σοβιετικός συγγραφέας ο οποίος έγινε διάσημος τη δεκαετία του 1920. Στο μυθιστόρημά του «Ο Βόλγας εκβάλλει στην Κασπία Θάλασσα» εξυμνούσε τα πρώτα σοβιετικά πενταετή αναπτυξιακά πλάνα. Παρά ταύτα, το 1937 εξαφανίστηκε μυστηριωδώς και μετά το θάνατο του Στάλιν έγινε γνωστό ότι εκείνη τη χρονιά συνελήφθη και λίγο αργότερα (το 1938) πέθανε [Σ.τ.Μ.]. 7. Έχοντας μόλις διατυπώσει την άποψη ότι «ακόμη και η Αμερική είναι μια άλλη Ευρώπη», ο Μαλαπάρτε συνεχίζει το συσχετισμό αυτόν και εντάσσει και τον Ποτόμακ (το ποτάμι που διασχίζει την πρωτεύουσα των ΗΠΑ, Ουάσινγκτον) στα «ευρωπαϊκά» ποτάμια [Σ.τ.Ε.]. -17-
CURZIO MALAPARTE πόλεμος κατεξοχήν αστικός) κατά της σοβιετικής Ρωσίας, «Ευρώπη εναντίον Ασίας», έχει σήμερα υιοθετηθεί ως σύνθημα από το ΝΑΤΟ. Αλλά και στις μέρες μας, όπως και το 1941, οι δύο αντιπαρατιθέμενες δυνάμεις δεν είναι η Ευρώπη και η Ασία, αλλά η αστική ηθική ενάντια στην εργατική ηθική. Αυτό το βιβλίο είναι το πρώτο και έως τώρα το μοναδικό που αποκαλύπτει την απόκρυφη σημασία της τεράστιας εκείνης τραγωδίας, στην οποία εξελίχθηκε ο γερμανικός πόλεμος κατά της σοβιετικής Ρωσίας. Γι αυτόν το λόγο είναι ακόμη εξαιρετικά επίκαιρο, όχι μόνο γιατί φανερώνει τον «κοινωνικό» χαρακτήρα εκείνου και οποιουδήποτε ενδεχόμενου άλλου πολέμου κατά της σοβιετικής Ρωσίας, αλλά και επειδή θέτει το θεμελιώδες πρόβλημα της σημερινής Ευρώπης, δηλαδή το ασυμβίβαστο ανάμεσα στην αστική και την εργατική ηθική, που είναι η ηθική του σύγχρονου κόσμου. Διαβάζοντας αυτές τις σελίδες, ο αναγνώστης πρέπει να έχει πάντοτε κατά νου την έκφραση «εργατική ηθική». Σε σχέση μ αυτό, νομίζω ότι είναι η κατάλληλη στιγμή να αναφέρω ότι η αρχική μου πρόθεση ήταν να δώσω σ αυτό το βιβλίο μου τον τίτλο «Guerra e sciopero» («Πόλεμος και Απεργία»). Είχα επιλέξει το συγκεκριμένο τίτλο όχι από μια ασυνείδητη και ίσως μόνο ηχητική παραπομπή στο «Πόλεμος και Ειρήνη» ούτε βέβαια γιατί αξίωνα να μιμηθώ σ αυτές τις σελίδες μου, των οποίων οι προθέσεις είναι ξεκάθαρες, το μυθιστόρημα του Τολστόι, αλλά και ούτε επειδή πίστευα ότι ο γερμανικός πόλεμος κατά της σοβιετικής Ρωσίας παρουσίαζε κάποια, έστω και μακρινή, ομοιότητα με την εξίσου ατυχή και βλακώδη εκστρατεία του Ναπολέοντα. Είχα επιλέξει τον τίτλο «Πόλεμος και Απεργία», γιατί πίστευα ότι αυτός ο συγκεκριμένος τίτλος κατάφερνε να τονίζει ξεκάθαρα τον κοινωνικό χαρακτήρα εκείνου του πολέμου και τη θεμελιώδη σημασία που η εργατική ηθική είχε και θα εξακολουθούσε στο μέλλον να έχει πάνω στη σοβιετική στρατιωτική δύναμη, όπου κυριαρχούσαν και ακόμη κυριαρχούν δίπλα στα όπλα και στα στοιχεία της στρατιωτικής τέχνης όπως η πειθαρχία, η τεχνική εκπαίδευση -18-
ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΒΟΛΓΑ και η τακτική οργάνωση, όλα εκείνα τα κοινωνικά στοιχεία της ταξικής πάλης και της επαναστατικής, προλεταριακής πρακτικής, που μπορούν να περιληφθούν και να βρουν τον ορισμό τους στη λέξη «απεργία». Η φασιστική λογοκρισία απαγόρευσε τον τίτλο «Πόλεμος και Απεργία», αναμφίβολα από το φόβο μήπως οι αναγνώστες αντιληφθούν το συγκεκριμένο τίτλο ως μία προμελετημένη και επικίνδυνη αντιπαράθεση της έννοιας «απεργία» στην έννοια «πόλεμος» και οδηγηθούν στη σκέψη ότι το πιο αποτελεσματικό όπλο κατά οποιουδήποτε πολέμου είναι η απεργία. Με το συγκεκριμένο τίτλο δε σκόπευα μόνο αυτό, αλλά και αυτό και οφείλω να ομολογήσω ότι η φασιστική λογοκρισία από τη δική της οπτική γωνία δεν είχε άδικο. Με τη φροντίδα του εκδοτικού οίκου Bompiani, το ανά χείρας βιβλίο μου ήταν ήδη έτοιμο για να σταλεί στα βιβλιοπωλεία όταν, στις 18 Φεβρουαρίου 1943, ένας αγγλικός βομβαρδισμός κατέστρεψε το τυπογραφείο, και το σύνολο της τότε έκδοσης του «Il Volga nasce in Europa» χάθηκε ανάμεσα στις φλόγες. Αφού ανασυντέθηκε και τυπώθηκε σε ένα άλλο τυπογραφείο, το βιβλίο κυκλοφόρησε στα τέλη Αυγούστου του 1943. Όμως λίγες μέρες μετά, στις 15 Σεπτεμβρίου 1943, οι γερμανικές αρχές, που στο μεταξύ είχαν καταλάβει την Ιταλία, διέταξαν την κατάσχεσή του. Το βιβλίο καταδικάστηκε σε πολτοποίηση και γι αυτόν το λόγο μπορούμε να πούμε ότι το «Il Volga nasce in Europa» βλέπει σήμερα για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας στην Ιταλία σ αυτή τη νέα έκδοση. (Στη Γαλλία είχε ήδη κυκλοφορήσει το 1948 από τον παρισινό εκδοτικό οίκο Domat). Για να αποφύγω τον κίνδυνο της εξαπάτησης του αναγνώστη, κάνοντάς τον να πιστέψει ότι πρόκειται για ένα νέο έργο, υποχρεώθηκα να παραιτηθώ από την αποκατάσταση του αρχικού τίτλου αυτού του βιβλίου, «Πόλεμος και Απεργία», τον οποίο είχε απαγορεύσει η λογοκρισία. Αυτός όμως ήταν ο πραγματικός του τίτλος και θα μου είχε επιτρέψει να υποβάλω τον έντιμο και οξυδερκή αναγνώστη στην ανάγκη -19-
CURZIO MALAPARTE να σκεφθεί σοβαρά πάνω στην απόκρυφη σημασία αυτού του πολέμου, να μελετήσει με αντικειμενική ματιά τις κοινωνικές του πλευρές και να αναγνωρίσει σ εκείνη τη λυσσαλέα μάχη κατά της σοβιετικής Ρωσίας όλα εκείνα τα κοινωνικά στοιχεία που αποτελούν μεταξύ άλλων ένα επεισόδιο το πιο τραγικό μέχρι σήμερα της ταξικής πάλης στην Ευρώπη. Φόρτε ντέι Μάρμι, 1951-20-
Α Ρ Ω Σ Ι Α, Γ Ι Α Τ Ι
1 ΤΑ ΚΟΡΑΚΙΑ ΤΟΥ ΓΑΛΑΤΣΙΟΥ Γαλάτσι, 18 Ιουνίου 1941 ΤΟ ΓΑΛΑΤΣΙ ΑΝΑΔΥΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΙΣ λιμνοθάλασσες ανάμεσα στον Προύθο και στο Δούναβη και αποπνέει την οσμή της λάσπης, των ψαριών, των σαπισμένων καλαμιώνων (σ αυτές τις υγρές νύχτες του Ιουνίου, η άτονη οσμή της λάσπης διαποτίζει τα φύλλα των δένδρων, τα μαλλιά των γυναικών, τις χαίτες των αλόγων, τα μακριά βελούδινα φορέματα των scopzi, των ευνούχων αμαξάδων της περίφημης ρωσικής σέχτας για την οποία το Γαλάτσι υπήρξε το τελευταίο καταφύγιο, η τελευταία πατρίδα). Από τη Βράιλα, το Γαλάτσι, τη Σουλινά έως τα βουνά της Δοβρουτσάς, το μεγάλο δέλτα του Δούναβη είναι όλο ένα υδάτινο λαμποκόπημα. Οι πλημμύρες της άνοιξης έχουν μετατρέψει αυτή την περιοχή σ ένα τεράστιο τέλμα. Εδώ η επίπεδη πεδιάδα της Βλαχίας κυματίζει σαν μία τέντα που την κουνάει ο άνεμος, ενώ κάθε τόσο ανυψώνεται, εδώ κι εκεί, με βαριεστημένα κύματα κίτρινου χώματος, μακριά από τους αχανείς βάλτους, μέχρις ότου να ακουμπήσει σε μαλακές πτυχώσεις, σχηματίζοντας ένα είδος κυρτής βλεφαρίδας, μιας μικρής λεκάνης, όπου η Λίμνη Μπρατές απλώνεται περιβαλλόμενη από μία αιώνια, διάφανη, γαλαζωπή καταχνιά. Το Γαλάτσι υψώνεται στο χείλος αυτής της λεκάνης, στην κορυφή του τριγώνου που σχηματίζουν ο Δούναβης και ο Προύθος, οι οποίοι λίγο μετά την πόλη συναντιούνται. Τα βουνά της Δοβρουτσάς, απόμακρα στον ορίζοντα, στηρίζουν αυτό το ρευστό τοπίο, με τα χαμηλά του σπίτια, τα τενάγη του, τις ελαφριές ομίχλες του και από -23-