Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) Ελληνική Γεώσφαιρα Τόμος 3, Τεύχος 8 Δεκέμβριος 2009 Περιοδική ενημερωτική έκδοση του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) Ν.Π.Ι.Δ. Εποπτευόμενο από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (Ν. 272/76) Γεν. Δ/ντης: Αναπλ.Καθ. Κ.Θ. Παπαβασιλείου Συντακτική Ομάδα: EurGeol Αλέξανδρος Δημητριάδης Δρ. Ειρήνη Ζανανίρι Αλεξάνδρα Ζερβάκου Δρ. Μιχάλης Πατρώνης Ν. Σπανού Δρ. Αθανάσιος Χατζηκύρκου Σε αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν: Δρ. Π. Βέκιος Ειρ. Θεοδοσίου Δρ. Γ. Κωνσταντοπούλου Ε. Νικολάου Δ. Παπανίκος Δρ. Π. Πάσχος Σχεδιασμός, επιμέλεια: Δρ. Ειρήνη Ζανανίρι Αλεξάνδρα Ζερβάκου Κεντρικά Γραφεία ΙΓΜΕ: Σπύρου Λούη 1, Ολυμπιακό Χωριό, Γ Είσοδος 136 77 Αχαρναί Τηλ. 210 2413000 Fax 210 2413015 http://www.igme.gr/ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Από τη Συντακτική Ομάδα... 1 Τα φυσικά εμφιαλωμένα νερά 2 ΑΡΘΡΑ Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα: ευρύτερη περιοχή Βίκου - Αώου Η συμβολή του ΙΓΜΕ στην περιφερειακή ανάπτυξη - ένα παράδειγμα από την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας (Μέρος Β ) Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΜΕ ΑΠΛΑ ΛΟΓΙΑ 31 ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΙΓΜΕ 34 ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ 35 ΠΡΟΣΕΧΕΙΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ 36 6 23 Εκδίδεται σε ηλεκτρονική μορφή και διανέμεται δωρεάν Τα δημοσιευόμενα κείμενα εκφράζουν τη γνώμη των συγγραφέων τους. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση / αναπαραγωγή με αναφορά της πηγής. Επικοινωνία: hellasgeo@igme.gr ISSN: 1791-2210
Από τη Συντακτική Ομάδα... Η «Ελληνική Γεώσφαιρα» αποτελεί μια έγκυρη πηγή γεωεπιστημονικής πληροφόρησης, τόσο για ειδικούς όσο και για το ευρύ κοινό. Στο παρόν τεύχος φιλοξενούνται άρθρα ποικίλου περιεχομένου: Τα εμφιαλωμένα φυσικά μεταλλικά νερά αποτελούν αντικείμενο έρευνας και μελέτης από το ΙΓΜΕ, ενώ Υπουργικές Αποφάσεις και Κοινοτικές Οδηγίες καθορίζουν τη νομοθεσία που διέπει τη διάθεσή τους στο εμπόριο. Η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας ανέθεσε στο ΙΓΜΕ την εκπόνηση δύο ερευνητικών έργων. Στο παρόν τεύχος, στο Β μέρος του σχετικού άρθρου, παρουσιάζονται συνοπτικά τα αποτελέσματα του έργου «Επιλογή θέσεων φραγμάτων», που στόχευε στη συστηματική διερεύνηση της γεωλογικής καταλληλότητας εναλλακτικών θέσεων κατασκευής φραγμάτων. Η σειρά «Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα» είναι μια πιλοτική έκδοση του ΙΓΜΕ, που στοχεύει στην παρουσίαση της γεωλογικής και πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου. Στο παρόν τεύχος θα περιηγηθούμε στην ευρύτερη περιοχή Βίκου- Αώου, όπου μέσα από 10 γεωδιαδρομές θα εξερευνήσουμε το τοπίο, τα πετρώματα και τη φύση. Τέλος, μέσα από τη μόνιμη στήλη για τους μικρούς μας φίλους «Η γεωλογία με απλά λόγια», θα ενημερωθούμε για το νερό, το πολύτιμο αυτό αγαθό της φύσης, την παρουσία του πάνω στην επιφάνεια της Γης αλλά και κάτω από αυτή, καθώς και τους κινδύνους που απειλούν την επάρκειά του. Τα τελευταία τρία τμήματα του περιοδικού σας ενημερώνουν για τις επιστημονικές και μη εκδηλώσεις του ΙΓΜΕ, τις πρόσφατες δημοσιεύσεις του επιστημονικού προσωπικού του και τις προσεχείς εθνικές και διεθνείς εκδηλώσεις. Όλα τα τεύχη της ηλεκτρονικής έκδοσης της «Ελληνικής Γεώσφαιρας» είναι διαθέσιμα μέσω του ιστότοπου του ΙΓΜΕ http://www.igme.gr. Φυσικά, όπως πάντα, περιμένουμε τα εποικοδομητικά σας σχόλια αλλά και θέματα για τα οποία θα θέλατε να ενημερωθείτε σε επόμενα τεύχη, στην ηλεκτρονική διεύθυνση hellasgeo@igme.gr. Με εκτίμηση, Η συντακτική ομάδα
ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΕΜΦΙΑΛΩΜΕΝΑ ΝΕΡΑ του Δρ. Παύλου Βέκιου Γεωλόγου (pavvek@igme.gr) ΙΓΜΕ, Δ/νση Γεωθερμίας & Θερμομεταλλικών Υδάτων Φυσικά εμφιαλωμένα νερά Φυσικό μεταλλικό νερό Νερό πηγής Επιτραπέζιο νερό Φυσικοχημικές ιδιότητες Σχετικές δραστηριότητες του ΙΓΜΕ Σ την ετικέτα του κάθε εμφιαλωμένου νερού, αναγράφονται ορισμένες πληροφορίες, οι οποίες περιγράφουν τις φυσικές, χημικές και εμπορικές ιδιότητες του νερού που αγοράζουμε και επισημαίνουν με χαρακτηριστικό τίτλο την ιδιότητά του: φυσικό μεταλλικό νερό νερό πηγής επιτραπέζιο νερό. Το επιτραπέζιο εμφιαλωμένο νερό μπορεί να είναι ποικίλης προέλευσης (πηγή, γεώτρηση, λίμνη, ποτάμι) και επιτρέπεται να εφαρμοσθεί σε αυτό κάθε διαδικασία απολύμανσης, που είναι σύμφωνη με την Κοινοτική Οδηγία (98/83/ΕΚ). Διαφέρει, επομένως, από το φυσικό μεταλλικό νερό και το νερό πηγής τόσο ως προς τη φυσική και χημική του σύσταση όσο και ως προς τον τρόπο αδειοδότησης για τη διάθεσή του στο εμπόριο. ΦΥΣΙΚΑ ΜΕΤΑΛΛΙΚΑ ΝΕΡΑ Σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα 433/83 «Όροι εκμεταλλεύσεως και κυκλοφορίας στο εμπόριο των φυσικών μεταλλικών νερών» και την Οδηγία 2009/54/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της Ε.Ε., ως φυσικό μεταλλικό νερό θεωρείται το «νερό που έχει υπόγεια προέλευση και που υπόκειται σε εκμετάλλευση από μία ή περισσότερες φυσικές εξόδους μίας πηγής ή από τεχνητές εξόδους μετά από γεώτρηση ή άλλα τεχνικά έργα και που είναι μικροβιολογικά κατάλληλο». Το φυσικό μεταλλικό νερό διακρίνεται σαφώς από το γενικά πόσιμο νερό: α) Από τη φυσιολογική του σύσταση, που χαρακτηρίζεται από την περιεκτικότητά του σε ανόργανα άλατα, ιχνοστοιχεία ή άλλα συστατικά και σε Σελίδα 2 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΕΜΦΙΑΛΩΜΕΝΑ ΝΕΡΑ μερικές περιπτώσεις από ορισμένα αποτελέσματά του στον ανθρώπινο οργανισμό. β) Από την αρχική του φυσική κατάσταση που έχει διατηρηθεί άθικτη, καθώς λόγω της υπόγειας προέλευσής του είναι προστατευμένο από κάθε κίνδυνο ρύπανσης. Ενδεικτικά, αναφέρονται ορισμένα από τα κριτήρια χαρακτηρισμού των φυσικών μεταλλικών νερών: - Οξυανθρακικό HCO 3 Χλωριούχο Cl - Μαγνησιούχο Mg 2+ Σιδηρούχο Fe 2+ Νατριούχο Na + Θειικό SO 4 2 Ασβεστούχο Ca 2+ Φθοριούχο F - Υπόξινο CO 2 Κατάλληλο για δίαιτα πτωχή σε νάτριο Na + Χαμηλή περιεκτικότητα σε άλατα. Η περιεκτικότητα σε ανόργανα άλατα, υπολογισμένη ως στερεό υπόλειμμα, δεν υπερβαίνει τα 500 mg/l. Πολύ χαμηλή περιεκτικότητα σε ανόργανα άλατα. Η περιεκτικότητα σε ανόργανα άλατα, υπολογισμένη ως στερεό υπόλειμμα, δεν υπερβαίνει τα 50 mg/l. Πλούσιο σε ανόργανα άλατα. Η περιεκτικότητα σε ανόργανα άλατα, υπολογισμένη ως στερεό υπόλειμμα, είναι μεγαλύτερη από 1500 mg/l. > 600 mg/l > 20 mg/l > 50 mg/l > 1 mg/l > 250 mg/l > 200 mg/l > 150 mg/l > 1 mg/l > 250 mg/l < 20 mg/l για την ανθρώπινη υγεία ιδιότητές του, πρέπει να εκτιμώνται σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία: από γεωλογικής και υδρολογικής πλευράς από φυσικής, χημικής, φυσικοχημικής, μικροβιολογικής κατάστασης, καθώς επίσης και φαρμακολογικής, φυσιολογικής κλινικής άποψης, όπου κρίνεται αναγκαίο. Ένα φυσικό μεταλλικό νερό, όπως παρουσιάζεται στην έξοδό του, δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο άλλης κατεργασίας εκτός από: Διαχωρισμό των ασταθών στοιχείων, όπως οι ενώσεις σιδήρου, θείου, με διήθηση ή καθίζηση, αφού προηγηθεί οξυγόνωση. Το διαχωρισμό των ενώσεων σιδήρου, μαγγανίου, θείου, καθώς και αρσενικού, μέσω κατεργασίας με αέρα εμπλουτισμένο με όζον, εφ όσον δεν τροποποιείται η σύσταση του νερού ως προς τα φυσικά του χαρακτηριστικά στα οποία οφείλει τις ιδιότητές του. Ένα φυσικό μεταλλικό νερό, όπως παρουσιάζεται στην έξοδό του, δεν μπορεί να υποστεί προσθή- Αυτά τα χαρακτηριστικά, που είναι ικανά να προσδίδουν στο φυσικό μεταλλικό νερό τις ωφέλιμες Μετρήσεις υπαίθρου φυσικοχημικών ιδιοτήτων σε πηγή φυσικού μεταλλικού νερού. Σελίδα 3 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΕΜΦΙΑΛΩΜΕΝΑ ΝΕΡΑ Η εκμετάλλευση και διάθεση στο εμπόριο των φυσικών μεταλλικών νερών αναγνωρίζεται με απόφαση του Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας, η οποία εκδίδεται μετά τη γνωμάτευση της αρμόδιας Επιτροπής που ορίζεται με Υπουργική Απόφαση, στην οποία συμμετέχει και γεωλόγος του ΙΓΜΕ, προτεινόμενος από την υπηρεσία του (Προεδρικό Διάταγμα 433/83). Αναλυτικά όργανα του διαπιστευμένου εργαστηρίου Αναλύσεων Νερών του ΙΓΜΕ. Τα εμφιαλωμένα φυσικά μεταλλικά νερά αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας και μελέτης από την εποχή της ίδρυσης του πρόδρομου σχήματος του ΙΓΜΕ, δηλαδή του Ι.Γ.Ε.Υ. (βλ. άρθρο «Η ιστορία του Ι.Γ.Μ.Ε.», Ελληνική Γεώσφαιρα, Τεύχος 1, σελ. 3-8). Σήμερα αποτελούν ένα σημαντικό αντικείμενο της Διεύθυνσης Γεωθερμίας και Θερμομεταλλικών Υδάτων (ΔΙ.ΓΕ.ΘΜ.Υ.), βάσει του κανονισμού Οργανωτικής Διάρθρωσης του ΙΓΜΕ (ΦΕΚ Β 466/2000). κες άλλες από τον εμπλουτισμό ή τον επανεμπλουτισμό με διοξείδιο του άνθρακα υπό συνθήκες που προβλέπονται από τη νομοθεσία. Απαγορεύεται κάθε διαδικασία απολύμανσης του νερού με οποιαδήποτε μέθοδο και αν γίνεται. Στο πλαίσιο της διαδικασίας αναγνώρισης των φυσικών μεταλλικών νερών, η ΔΙ.ΓΕ.ΘΜ.Υ. συμμετέχει ενεργά σε έργα υπέρ Τρίτων με την εκπόνηση των απαιτούμενων από τη νομοθεσία υδρογεωλογικών μελετών. Επίσης, συμμετέχει Σελίδα 4 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΕΜΦΙΑΛΩΜΕΝΑ ΝΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Διαδικασία άντλησης φυσικoύ μεταλλικού νερού από γεώτρηση. ενεργά με τη διάθεση Γεωλόγου στην Επιτροπή Αναγνώρισης του Υπουργείου Υγείας. Παράλληλα, στο πλαίσιο των κοινοτικών προγραμμάτων, εκπονεί έρευνες για εντοπισμό και νέων υδροφορέων μεταλλικών νερών με ολοκληρωμένες υδρογεωλογικές, υδροχημικές και γεωφυσικές μελέτες. Εξειδικευμένο επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό του ΙΓΜΕ διενεργεί επί τόπου μετρήσεις των φυσικοχημικών ιδιοτήτων των φυσικών μεταλλικών νερών. Το ΙΓΜΕ είναι ένας από τους λίγους φορείς του Δημοσίου που διαθέτει διαπιστευμένο εργαστήριο στο οποίο εκτελούνται πλήρεις χημικές αναλύσεις για την αναγνώριση των φυσικών μεταλλικών νερών (βλ. άρθρο «Το εργαστήριο Αναλύσεων Νερών του Ι.Γ.Μ.Ε.», Ελληνική Γεώσφαιρα, Τεύχος 1, σελ. 11-13). Κλείνοντας, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο κλάδος των φυσικών μεταλλικών νερών αναπτύσσεται πολύ γρήγορα και υπάρχει σημαντικό πεδίο δραστηριότητας για το ΙΓΜΕ, με απαραίτητη προϋπόθεση την ικανοποιητική χρηματοδότηση των σχετικών δράσεων. Mineral Waters of the World - http://www.mineral waters.org: Σ αυτή την ιστοσελίδα μπορείτε να βρείτε πληροφόρηση για 31 μάρκες εμφιαλωμένων νερών της Ελλάδας καθώς και των εισαγόμενων. Οδηγία 2009/54/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 18 ης Ιουνίου 2009 σχετικά με την εκμετάλλευση και την κυκλοφορία στο εμπόριο των φυσικών μεταλλικών νερών. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L164: 45-58. http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuri Serv.do?uri=OJ:L:2009:164:0045:0058:EL:PDF Reimann, C., Birke, M. (Eds.), 2010. Geochemistry of European bottled water. Borntraeger Science Publishers, Stuttgart, 268 pp. http://www. schweizerbart.de/publications/detail/isbn/9783443010676/ Geochemistry-of-European-Bottled-Water Ελληνική Νομοθεσία Υ.Α. Αριθμ. Α1β/4841/79 (ΦΕΚ 696/Β /21-08-1979) «Περί της ποιότητος των εμφιαλωμένων νερών». Π.Δ. 433/83 (ΦΕΚ 163/Α /09-11-1983) «Περί όρων εκμεταλλεύσεως και κυκλοφορίας στο εμπόριο των φυσικών, μεταλλικών νερών». Υ.Α.Υ.2/οικ.329 (ΦΕΚ 114/Β /12-02-1998) «Τροποποίηση του Π.Δ. 433/83 (ΦΕΚ 163/Α /09-11-1983) αναφορικά με τους όρους εκμετάλλευσης και κυκλοφορίας στο εμπόριο των φυσικών μεταλλικών νερών σε συμμόρφωση προς την οδηγία 96/70 Ε.Κ.». Υ.Α. Β1/οικ. 5508/98 (ΦΕΚ 960/Β /09-09-1998) «Αναγνώριση εργαστηρίων ως Κέντρων Αναφοράς Εργαστηριακού Ελέγχου Τροφίμων, Ποτών και Νερών / Πόσιμων και Θαλασσινών». Κ.Υ.Α. Υ2/2600/2001 (ΦΕΚ 892/Β /11-07-2001) «Ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης, σε συμμόρφωση προς την οδηγία 98/83/ΕΚ του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης της 3ης Νοεμβρίου 1998». Υ.Α. Αρ. οικ. 56561 (ΦΕΚ 887/Β /15-06-2004) «Καθορισμός καταλόγου των οριακών τιμών συγκεντρώσεων και των ενδείξεων για την επισήμανση των συστατικών των φυσικών μεταλλικών νερών, καθώς και των όρων χρήσης του εμπλουτισμένου με όζον αέρα στην κατεργασία ορισμένων φυσικών μεταλλικών νερών και νερών πηγής». Σελίδα 5 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΒΙΚΟΥ- ΑΩΟΥ των Δρ. Π. Πάσχου, Ε. Νικολάου, Δ. Παπανίκου Γεωλόγων (igmeprev@otenet.gr) ΙΓΜΕ, Περιφερειακή Μονάδα Ηπείρου και της Ειρήνης Θεοδοσίου Γεωλόγου (ren@igme.gr ) ΙΓΜΕ, Δ/νση Γενικής Γεωλογίας & Γεωλογικών Χαρτογραφήσεων Ελληνικοί Γεώτοποι Καρτέλες γεωδιαδρομών Οδηγός καλού εκδρομέα Βίκος Αώος Χάρτες 10 γεωδιαδρομών Η σειρά «Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα» είναι πιλοτική έκδοση του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) με τη χρηματοδότηση του Γ' ΚΠΣ για το έργο: «Ανάδειξη γεωτόπων γεωπάρκων, συμβολή στην αειφόρο ανάπτυξη» και το υποέργο: «Δημιουργία υλικού προβολής, διάδοσης, ευαισθητοποίησης για τους γεώτοπους και τα γεωπάρκα», ενώ η αποτύπωση των γεωδιαδρομών έγινε στο πλαίσιο του υποέργου «Μελέτες-σχεδιασμός γεωδιαδρομών για δυνητικά γεωπάρκα» του ίδιου έργου, κατά το 2008. Για το σχεδιασμό της σειράς «Γεωδιαδρομές» ελήφθησαν υπόψη η σειρά Landscapes from stone, από κοινού έκδοση της Γεωλογικής Υπηρεσίας της Βόρειας Ιρλανδίας και της Γεωλογικής Υπηρεσίας της Ιρλανδίας, τα φυλλάδια για το γεωπάρκο του νησιού RAB από την ProGEO Croatia, καθώς και διάφορα άλλα σχετικά έντυπα. τρέπουν να γνωρίσετε μερικά στιγμιότυπα της γεωλογικής και της άρρηκτα δεμένης μαζί της πολιτιστικής ιστορίας του τόπου. Στην εισαγωγή παρουσιάζεται συνοπτικά η φυσική, πολιτιστική και γεωλογική κληρονομιά της περιοχής και στη συνέχεια οι αντίστοιχες διαδρομές. Οι διαδρομές είναι σχεδιασμένες άλλες για αυτοκίνητο και άλλες για περπάτημα. Στην περιγραφή δίνονται οδηγίες σε παραγράφους με γράμματα (Α, Β) σχετικά με το πώς θα κινηθείτε για να προσεγγίσετε τη θέση, ενώ οι αριθμημένες παράγραφοι (1, 2) δίνουν πληροφορίες κυρίως για το γεωλογικό ενδιαφέρον μιας θέσης (γεώτοποι). Οι ίδιοι αυτοί αριθμοί και τα γράμματα φαίνονται και στο χάρτη, ο οποίος είναι ενδεικτικός με αδρές πληροφορίες. Ο τοπογραφικός χάρτης κλίμακας 1:50.000 είναι απαραίτητο εργαλείο στην εξόρμησή σας και γιατί όχι και οι αντίστοιχοι γεωλογικοί. Τα γεωλογικά φύλλα χάρτη ΠΩΣ ΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΕ ΤΙΣ ΓΕΩΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Οι διαδρομές που περιγράφονται είναι σχεδιασμένες έτσι ώστε να επι- Σελίδα 6 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ πτώσεις οι γεώτοποι, κομβικά σημεία των γεωδιαδρομών, πιθανόν να βρίσκονται σε ιδιωτικούς, αρχαιολογικούς και γενικά χώρους με καθεστώς προστασίας. Οι γεωδιαδρομείς πρέπει να συμπεριφέρονται όπως αρμόζει σε κάθε περίπτωση, σεβόμενοι τα δικαιώματα των ιδιοκτητών ή τους κανόνες των χώρων, προσπαθώντας να τους διατηρήσουν στην καλύτερη δυνατή κατάσταση. Φυσικές λίμνες - οβίρες (6 η γεωδιαδρομή) που αναφέρονται στην περιοχή είναι τα φύλλα Δολιανά, Βασιλικό-Πωγωνιανή, Κόνιτσα και Τσεπέλοβο, ενώ για την περιοχή Αχέροντα και Κοκκινοπηλού τα φύλλα Καναλάκι, Πάργα, Παραμυθιά και Θεσπρωτικό. Οι γεωδιαδρομές είναι είτε μονοθεματικές είτε πολυθεματικές. Αρκετές από τις γεωδιαδρομές ταυτίζονται με χαρακτηρισμένα μονοπάτια του διεθνούς ή εθνικού ή τοπικού δικτύου. Οι σχεδιασμένες στο χάρτη έγχρωμες γεωδιαδρομές (ένα χρώμα για κάθε διαδρομή) δεν είναι, προς το παρόν τουλάχιστον, σηματοδοτημένες στην ύπαιθρο. Υπάρχει πρόθεση οι γεωδιαδρομές να σηματοδοτηθούν με ενδείξεις (καθοδηγητικές με το όνομα του γεωτόπου αρχικά και ερμηνευτικές πινακίδες αργότερα) που αφορούν τα σημεία ενδιαφέροντος, τα οποία περιγράφονται. Γι' αυτό να παρατηρείτε προσεκτικά το χώρο που διατρέχετε, ώστε να αντιληφθείτε τη σηματοδότηση. Προτού ξεκινήσετε, καλό είναι να έχετε διαβάσει το σύνολο του σχολιασμού που αφορά στην εξόρμησή σας. Οι διαδρομές είναι όλες σχετικά εύκολες, εκτός εξαιρέσεων όπου υπάρχει μια σχετική δυσκολία, η οποία και αναφέρεται. Εκτός από κάποιο εξοπλισμό (π.χ. μπαστούνι και φακό) θα χρειαστείτε νερό, τροφή και καλή παρέα. ΟΔΗΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΕΚΔΡΟΜΕΑ Όταν περιδιαβαίνουμε σε μια περιοχή, καλό είναι να θυμόμαστε ότι είμαστε σε δημόσιο ή προστατευμένο χώρο ή σε ιδιωτική περιοχή. Το περιβάλλον χρειάζεται φροντίδα και προσοχή, για να μπορεί να μας παρέχει γνώση, ευεξία, ευχαρίστηση και αναψυχή. Ακολουθούμε, λοιπόν, μερικούς βασικούς κανόνες. Αυτοκίνητο σε καλή κατάσταση, προτιμότερο τύπου τζιπ. Παρκάρουμε προσεκτικά, ώστε να μην εμποδίζονται είσοδοι και έξοδοι. Προσέχουμε τη χρήση φωτιάς! Αν αντιληφθούμε κάποια εστία φωτιάς, καλούμε αμέσως το 199. Δεν καταστρέφουμε φράχτες ή τοίχους. Δεν αφήνουμε σκουπίδια. Αποφεύγουμε την άσκοπη συλλογή απολιθωμάτων ή ορυκτών έχουν μεγαλύτερη αξία στο φυσικό τους χώρο. Χρησιμοποιούμε το γεωλογικό σφυρί με σύνεση. Ντύσιμο ανάλογο με την εποχή του έτους. Υποδήματα πεζοπορίας (προτιμότερο ψηλά μποτάκια). Σε περίπτωση ατυχήματος ειδοποιούμε αμέσως το 166. ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ Σ' αυτή την πρώτη πιλοτική αποτύπωση γεωδιαδρομών, έγινε προσπάθεια ώστε αυτές να ακολουθούν κανονικούς δρόμους ή έτοιμα μονοπάτια, σχετικά σηματοδοτημένα. Σε σπάνιες περι- ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Η ευρύτερη περιοχή με επίκεντρο τον Εθνικό Δρυμό Βίκου - Αώου είναι από τις πλέον φημισμένες περιοχές και πόλος έλξης επισκεπτών. Βρίσκεται στο νομό Ιωαννίνων, στα όρια των δήμων Τύμφης, Κεντρικού Ζαγορίου, Κόνιτσας Σελίδα 7 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ και κοινότητας Πάπιγκου. Η περιοχή, με τα μοναδικά γεωλογικά μνημεία που αναδεικνύονται με τις προτεινόμενες διαδρομές, εξαπλώνεται με πυρήνα τον Εθνικό Δρυμό προς την Κόνιτσα, ως τα σύνορα με την Αλβανία. Από την καταγραφή των γεωλογικών μνημείων και των γεωτόπων σε ολόκληρη την Ήπειρο προέκυψε η ιδιαιτερότητα δύο ακόμα περιοχών, στον Αχέροντα και στον ευρύτερο χώρο της Πηγής Αγίου Γεωργίου Φιλιππιάδας (Κοκκινοπηλός), και η ανάγκη ανάδειξής τους μέσα από δύο προτεινόμενες γεωδιαδρομές. Στην Ήπειρο οι φυσικές διεργασίες διαμόρφωσαν ένα εντυπωσιακό τοπίο, όπου εναλλάσσονται βραχώδεις απόκρημνες βουνοκορφές με βαθιές χαράδρες και πυκνόφυτες λοφοσειρές. Το ορεινό ασβεστολιθικό σύμπλεγμα της Τύμφης, που αποτελεί τμήμα της ΒΔ Πίνδου, σμιλεύτηκε από το νερό πολύ γρήγορα στη διάρκεια της Πλειστοκαινικής περιόδου και δημιουργήθηκαν τα φημισμένα φαράγγια του Βίκου και του Αώου. Πρόκειται για μια από τις πλέον εντυπωσιακές περιοχές, τόσο από άποψη αισθητικής όσο και από άποψη γεωλογικού ενδιαφέροντος. Τεκτονικές (ρήγματα, πτυχές) και λιθολογικές δομές, πηγές, καταβόθρες και σπήλαια, βραχοσκεπές και βάραθρα, ποτάμιες αναβαθμίδες, υπολείμματα παγετώνων και αλπικές λίμνες είναι κάποια από τα στοιχεία που αναδεικνύουν το χώρο ως ένα φυσικό εργαστήρι. Στο περιβάλλον αυτό η ανθρώπινη παρουσία βρήκε καταφύγιο στη διάρκεια της ιστορίας, οικοδομώντας ένα μοναδικό σύνολο υποδομών. Πέτρινα γεφύρια που συνδέουν με μαεστρία στενά περάσματα και υπερπηδούν ορμητικά ποτάμια, λιθόστρωτοι δρόμοι και μονοπάτια καθώς και λιθόκτιστα χωριά συνδυάστηκαν θαυμάσια και εξαρτήθηκαν από το γεωλογικό περιβάλλον. Δεν είναι υπερβολή να θεωρηθεί ο χώρος σαν ένας παράδεισος περιήγησης, αναψυχής, διαβίωσης και επιστημονικής έρευνας. Φυσική και πολιτιστική κληρονομιά Αυτό το απαράμιλλης ομορφιάς τοπίο με την πλούσια πανίδα και χλωρίδα αποτελεί, στο μεγαλύτερο μέρος του, προστατευόμενη περιοχή. Σ' αυτή περιλαμβάνονται ο Εθνικός Δρυμός Βίκου-Αώου και ο Εθνικός Δρυμός της Βάλια Κάλντα. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από το υψηλό ορεινό σύμπλεγμα κορυφών της οροσειράς της Τύμφης, με απόκρημνες βραχώδεις ή δασωμένες πλαγιές, κατακόρυφες ορθοπλαγιές, βαθιές χαράδρες, ποτάμια και μεγάλες πηγές, καθώς και αρκετά οροπέδια με αλπική βλάστηση. Οι δύο μεγάλοι ποταμοί, ο Αώος και ο Βοϊδομάτης με τους παραπόταμους τους, χαράζουν βαθιά τους ασβεστολίθους, δημιουργώντας φαράγγια μοναδικής αισθητικής. Η πλούσια χλωρίδα και πανίδα, τα άφθονα νερά και το εξαιρετικό μικροκλίμα δημιουργούν ιδανικές συνθήκες διαβίωσης, γι αυτό και από την προϊστορική περίοδο οι άνθρωποι βρήκαν καταφύγιο στις σπηλιές (βραχοσκεπές) του φαραγγιού. Τα ευρήματα στις βραχοσκεπές Κλειδί και Μποίλα, στον κάτω ρου του Βοϊδομάτη, μαρτυρούν πλούσια ανθρώπινη δραστηριότητα 14.000-13.000 χρόνια Β.Ρ. (πριν από σήμερα). Κλίμα Βλάστηση Το κλίμα εμφανίζει σημαντικές ιδιαιτερότητες, που απορρέουν από το πολυσχιδές ανάγλυφο, τις θεαματικές υψομετρικές μεταβολές και τη θέση της περιοχής σε σχέση με τις ακτές του Ιονίου. Σελίδα 8 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ Οι κλιματικές μεταβολές καθορίζουν και τον τύπο της βλάστησης. Στον ορεινό όγκο της Τύμφης, που χαρακτηρίζεται από έντονη υψομετρική διαβάθμιση (από τα 400 μ. ως τα 2.400 μ.), απαντάται ποικιλία κλιματικών τύπων, με ανάλογη επίπτωση στον τύπο της βλάστησης. Στα χαμηλά υψόμετρα απαντούν αριές, κουμαριές, φράξος, σφένδαμος, γαύρος, πουρνάρι, κέδρος. Κατά μήκος του υδρογραφικού δικτύου κυριαρχούν τα πλατάνια και οι ιτιές. Σε μεγαλύτερα υψόμετρα (700-1.100 μ.) απαντούν βελανιδιές, πουρνάρια και γαύρος. Ψηλότερα αναπτύσσονται κέδρα, ελατοδάση, πευκοδάση και δάση οξιάς. Στα ανώτερα υψόμετρα (πάνω από τα 2.000 μ.), όπου οι κλιματικές συνθήκες είναι δυσμενείς, επικρατούν τα ανωδασικά συστήματα από ποώδη βλάστηση, λιγοστά θαμνώδη είδη και νανοειδή είδη κέδρων. ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΜΕ ΤΙΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΓΕΩΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Ο επισκέπτης, εκτός από τις γεωδιαδρομές, μπορεί να θαυμάσει και να περιεργαστεί διάσπαρτους γεώτοπους πάνω στο οδικό δίκτυο, όπως: ρήγμα Τσεπέλοβου, λιθώνες στο Τσεπέλοβο, πανόραμα Βικάκι, καταβόθρες Βίτσας και Πεδινών, πηγές και λουτρά Αμαράντου. Το γεωλογικό περιβάλλον Χάρτης της περιοχής ενδιαφέροντος με τις δέκα (10) προτεινόμενες γεωδιαδρομές. Η εκτεταμένη υδρολογική λεκάνη του ποταμού Βοϊδομάτη αποκαλύπτει σήμερα ένα υψηλό καρστικό πεδίο, το οποίο ήταν καλυμμένο κατά διαστήματα από παγετώνες στη διάρκεια του Πλειστοκαίνου. Τα εναλλασσόμενα παγετώδη και μεσοπαγετώδη περιβάλλοντα και οι γεωδυναμικές διεργασίες που προκάλεσαν γρήγορες ανοδικές κινήσεις, σε συνδυασμό με τα τεκτονοκαρστικά φαινόμενα, δημιούργησαν ευνοϊκές συνθήκες έντονης διάβρωσης. Οι τεράστιες ποσότητες νερού που απελευθερώνονται, ακολουθώντας διαδρομές μέσα από ασυνέχειες που προκάλεσαν τα ρήγματα, λάξευσαν βαθιά τους ασβεστολιθικούς όγκους, δίνοντας στο ανάγλυφο τη σημερινή Σελίδα 9 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ του μορφή. Τα βαθιά φαράγγια αποκάλυψαν τη στρωματογραφική στήλη των πετρωμάτων που συνιστούν τη γεωλογική δομή της περιοχής. Αγναντεύοντας ή και προσεγγίζοντας τα φαράγγια του Βίκου ή του Αώου, μπορούμε να δούμε σε φυσική κλίμακα την αλληλουχία των ασβεστόλιθων που δημιουργήθηκαν πριν από εκατομμύρια χρόνια σε μια βαθιά θάλασσα και τώρα, μετά από σύνθετες γεωλογικές διεργασίες, βρίσκονται σε υψόμετρα που αγγίζουν τα 2.400 μέτρα. οι ασβεστόλιθοι Βίγλας, πάχους 800 μ., δολομιτικοί στη βάση τους, με χρώμα σκούρο γκρι και με φακούς μαύρων κερατολίθων. Η ηλικία τους είναι Ανώτερο Ιουρασικό-Κατώτερο Κρητιδικό (160-100 εκατομ. χρόνια). Ακολουθούν παχυστρωματώδεις ασβεστόλιθοι, μικρολατυποπαγείς πάχους 200-250 μ., Άνω Κρητιδικής ηλικίας (80 εκατομ. χρόνια) και ασβεστόλιθοι Ηωκαινικής ηλικίας (50-40 εκατομ. χρόνια) πάχους 250 μ. Τη γεωλογική δομή συμπληρώνουν από πάνω κλαστικές αποθέσεις του φλύσχη (ανώτερο Ηώκαινο-Ακουιτάνιο, 35-20 εκατομ. χρόνια) που αποτελείται από εναλλαγή αργιλικών και ψαμμιτικών στρώσεων με κατά τόπους παρεμβολές κροκαλοπαγών. Οι νεότεροι σχηματισμοί, Τεταρτογενούς ηλικίας (2-1,8 εκατομ. χρόνια από σήμερα) είναι εκτεταμένα πλευρικά κορήματα στις πλαγιές των βουνών, κώνοι κορημάτων, παγετώδεις αποθέσεις, ποτάμιες αναβαθμίδες και σύγχρονες προσχώσεις των ποταμών. Σε μικρότερο βαθμό συμμετέχουν σχηματισμοί του φλύσχη της ζώνης της Πίνδου Ηωκαινικής ηλικίας, με ανάλογη λιθολογία με το φλύσχη της Ιονίου. Η γεωλογική δομή της περιοχής συγκροτείται από ιζηματογενή πετρώματα που ανήκουν κυρίως στη γεωτεκτονική Ιόνιο ζώνη και σε μικρότερο βαθμό στη γεωτεκτονική ζώνη της Πίνδου. Στην Ιόνια ζώνη, τα αρχαιότερα των πετρωμάτων είναι τα ιζηματογενή πετρώματα, δολομιτικοί ασβεστόλιθοι χρώματος σκούρου γκρι, άστρωτοι, ογκώδεις και συμπαγείς. Τα πετρώματα αυτά μπορούμε να τα παρατηρήσουμε στον πυθμένα του φαραγγιού του Αώου. Η ηλικία τους, η οποία προσδιορίστηκε από την παρουσία θαλάσσιων απολιθωμάτων μέσα σ' αυτά, είναι το Κατώτερο Ιουρασικό (200 εκατομ. χρόνια). Πάνω από αυτά απαντούν ασβεστόλιθοι πάλι, αλλά διαφορετικοί από τους προηγούμενους. Είναι Σελίδα 10 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ Πριν από 20 εκατομ. χρόνια, λόγω ισχυρών συμπιεστικών τάσεων που επικρατούσαν τότε στον Ελλαδικό χώρο, αποτέλεσμα της σύγκρουσης της Αφρικανικής με την Ευρασιατική πλάκα, η ζώνη της Πίνδου επωθείται στην Ιόνια. Τα ιζήματα παραμορφώνονται και δημιουργούνται πτυχές και ρήγματα. Στον ανθρακικό όγκο της Τύμφης είναι εμφανή μεγάλα ρήγματα διεύθυνσης ΒΔ-ΝΑ και ΒΑ-ΝΔ σε ορθογώνια διάταξη. Από τα ρήγματα αυτά ξεχωρίζουν τα ρήγματα Αστράκας (Πάπιγκου) και Κόνιτσας, υπεύθυνα για τη δημιουργία της λεκάνης της Κόνιτσας, τα ρήγματα Μονοδένδρι, Καπέσοβο και Κήποι, στα ανατολικά του ασβεστολιθικού όγκου της Τύμφης, και στα βόρεια το ρήγμα Γκαμήλας, στην επαφή με το φλύσχη της Πίνδου. 1 η διαδρομή: Μονοδένδρι - Βίκος (διασχίζοντας το φαράγγι) Πεζοπορική διαδρομή διάρκειας 6-7 ωρών περίπου, μέτριας δυσκολίας. Απαιτείται ένδυση και υπόδηση ορειβατική. Αφήνουμε το αυτοκίνητο στο χώρο στάθμευσης του χωριού. Α. Ευχάριστη και στο σύνολο της σκιερή, η διαδρομή αρχίζει από το Μονοδένδρι. Από ένα ελικοειδές μονοπάτι με σήμανση, περνώντας δίπλα από το υπαίθριο θέατρο, σιγά σιγά κατεβαίνουμε στη βάση του φαραγγιού, στην κοίτη του ποταμού. Η διαδρομή είναι χαρακτηρισμένη από το δίκτυο μονοπατιών (νέα χάραξη του μονοπατιού Ο3) και υπάρχουν αρκετές σημάνσεις. Πλούσια βλάστηση, φωνές πουλιών και διακριτικές μυρωδιές των φυτών μάς συντροφεύουν στο περπάτημα. Η διαβρωσιγενής δύναμη του νερού αποκαλύπτει τη γεωλογική ιστορία της περιοχής. Εκτός από το μεγαλείο των γλυπτικών συνόλων του νερού, ο επισκέπτης διαπιστώνει την κατακόρυφη και κατά διαστήματα κλιμακωτή δομή των πρανών, που οφείλεται στη διαφορά λιθολογίας και την ανάλογη συμπεριφορά στη διάβρωση. Κάποια από τα σκαλοπάτια αυτά αποτελούν Σελίδα 11 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ που σχηματίστηκαν 20.000 χρόνια πριν από σήμερα. Δ. Το φαράγγι διευρύνεται κάπως και η ποτάμια αναβαθμίδα έχει σημαντική εξάπλωση. 4. Ο χώρος προσφέρεται για μια συνολική διερεύνηση της γεωλογικής ιστορίας. Στα πόδια μας οι δολομίτες φθάνουν σε ηλικία 160 εκατομ. χρόνων πριν από σήμερα, ενώ στην κορυφή του φαραγγιού στα 35 εκατομ. χρόνια. Γύρω μας παρατηρούμε διάφορα σημεία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως πυργοειδείς μορφές των δολομιτών, κατακόρυφο σύστημα διακλάσεων, πλευρικά κορήματα και την ποτάμια αναβαθμίδα. υπολείμματα παλαιών ποτάμιων αναβαθμίδων, τα οποία φανερώνουν ότι, σε παλαιότερες γεωλογικές εποχές, το ποτάμι κυλούσε ψηλότερα. 1. Συνιζηματογενείς πτυχές. Στο ύψος της κοίτης του ποταμού, μπορούμε να διακρίνουμε χαρακτηριστικές δομές, όπως φακούς μαύρων κερατολίθων, λατυποπαγή και συνιζηματογενείς πτυχές. Οι ασβεστόλιθοι είναι Κρητιδικής ηλικίας (140-60 εκατομ. χρόνια). Β. Περπατώντας προς τα δυτικά, το φαράγγι γίνεται βαθύτερο και πιο στενό. Σε μία ώρα θα είμαστε στο μέσο της συνολικής διαδρομής και υπάρχει η δυνατότητα για ξεδίψασμα και ξεκούραση στην πηγή Κλήμα. 2. Το ενδιαφέρον στο τμήμα αυτό επικεντρώνεται στις βραχοσκεπές που σχηματίστηκαν στις εσοχές των ασβεστόλιθων και των συνεκτικών πλευρικών κορημάτων, στα λιθολογικά σκαλοπάτια που είναι διαμορφωμένα στα κατακόρυφα πρανή και δημιουργήθηκαν από τη διαφοροποίηση των ασβεστόλιθων στην κατακόρυφη διάβρωση του ποταμού και στα ρήγματα που διασχίζουν τους ασβεστόλιθους. Γ. Η πορεία συνεχίζεται προς τα δυτικά σε πολύ εύκολο μονοπάτι, παράλληλα με το ποτάμι, το οποίο στερεύει το καλοκαίρι. 3. Σε όλο το μήκος αυτής της διαδρομής απαντάμε βραχοσκεπές και ποτάμιες αναβαθμίδες Ε. Έπειτα από μισή ώρα περίπου μέσα σ' αυτό το εξαίσιο περιβάλλον φθάνουμε στο επόμενο σημείο ενδιαφέροντος. 5. Η πηγή Γκαστρωμένη μαζί με την πηγή Οικονόμου αποτελούν την εκφόρτιση του καρστικού συστήματος της Τύμφης. Ο μηχανισμός λειτουργίας είναι σύνθετος και η εμφάνισή της είναι συνάρτηση της τομής του υδροφόρου από τον ποταμό Βοϊδομάτη. Στη θέση εκδήλωσης της πηγής διέρχονται ρήγματα που ανήκουν στη ζώνη ρηγμάτων της Αστράκας. Πρόκειται για πηγή ρηξιγενή, επαφής, μεταβλητής παροχής (διαλείπουσα), φαινόμενο που προσέδωσε σ' αυτήν το σχετικό όνομα. Ζ. Τέλος διαδρομής στο χωριό Βίκος. Είναι το τελευταίο και κοπιαστικό τμήμα ανηφορικής διαδρομής, το πέρας της οποίας σε αποζημιώνει με τις πανοραμικές εικόνες της περιοχής σε διαμορφωμένους χώρους θέασης. 6. Προς τα ανατολικά, απολαμβάνεις ολόκληρη τη διαδρομή την οποία διέσχισες, όπως επίσης τους πύργους και το ρήγμα της Αστράκας στα βόρεια και το υπόλοιπο τμήμα του φαραγγιού στα δυτικά. Από το χωριό Βίκος εξασφαλίζετε κάποιο μέσο να σας μεταφέρει στο Μονοδένδρι. Η διαδρομή μπορεί να γίνει και με αντίθετη κατεύθυνση, με αφετηρία το χωριό Βίκος ως το Μονοδένδρι. Σελίδα 12 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ αναβαθμίδα του ποταμού Βοϊδομάτη, σε υψόμετρο 50 μ. περίπου πάνω από τη σημερινή κοίτη, και φανερώνουν την αρχαιότερη θέση του ποταμού. Εκτιμήσεις ερευνητών τοποθετούν την ηλικία τους σε πάνω από 150.000 χρόνια από σήμερα. 2 η διαδρομή: Κήποι - Βίτσα Κήποι Πεζοπορική διαδρομή διάρκειας 4 ωρών περίπου. Α. Από τους Κήπους, με πορεία προς τα δυτικά πάνω στην επαρχιακή οδό, συναντάμε στα 1,3 χλμ. τη διασταύρωση προς Κουκούλι. Η πρώτη στάση στην έξοδο του χωριού, όπου το πέτρινο γεφύρι του Κοντοδήμου ανταμώνει το στενό πέρασμα στο Βικάκι. 1. Πλακώδεις ασβεστόλιθοι ορθώνονται απότομα, σχηματίζοντας πυργοειδείς μορφές. Οπές στους ασβεστολίθους είναι υπολείμματα παλαιών καρστικών αγωγών. Λίγες δεκάδες μέτρα δυτικότερα, κατά μήκος του δρόμου, βλέπουμε το εντυπωσιακό τρίτοξο πέτρινο γεφύρι. Οι πυργοειδείς δομές, σαν ερείπια γιγάντιων κατασκευών, διάσπαρτες στην περιοχή, που συνήθως ονομάζονται Θεόκτιστα, γίνονται περισσότερο εντυπωσιακές και είναι αποτέλεσμα της κατακόρυφης διάβρωσης του ποταμού. Β. Μετά τη διασταύρωση προς το Κουκούλι, ένα μικρό μονοπάτι οδηγεί στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, όπου απολαμβάνει κανείς την αρχική εξέλιξη του φαραγγιού. Στη βάση η Γέφυρα Κόκορη, η οποία γίνεται προσβάσιμη και από τον εθνικό δρόμο. Μια στάση λίγο πριν από τη διασταύρωση για Τσεπέλοβο μας δίνει το περιθώριο παρατήρησης ενός σχηματισμού από κροκάλες, χαλίκια και άμμους. 2. Τα υλικά αυτά συγκροτούν παλαιά ποτάμια Γ. Ακολουθούμε το δρόμο προς Καπέσοβο για 1,5 χλμ., μέχρι η ένδειξη προς Γεφύρι Μίσιου να μας δώσει τη νέα κατεύθυνση. Ακολουθούμε το πέτρινο μονοπάτι που οδηγεί στο Γεφύρι του Μίσιου. Από εκεί η διαδρομή καταλήγει για ξεκούραση στο χωριό Βίτσα, μετά από 1 ώρα περίπου πεζοπορία. 3. Στην επιστροφή, σε όλο το μήκος της διαδρομής, απολαμβάνουμε πανοραμικά τα Θεόκτιστα στην ευρύτερη περιοχή. Είναι τα γλυπτικά αποτελέσματα του νερού, με τις αφηρημένης τεχνοτροπίας μορφές από τη διάβρωση του νερού πάνω στους ασβεστολίθους. Από τη Γέφυρα Μίσιου και τα κατάντη το φαράγγι αποκτά γρήγορα μεγάλο βάθος. Πανοραμική εικόνα έχουμε από το Μονοδένδρι, όπως θα δούμε σε επόμενες διαδρομές. Δ. Η διαδρομή συνεχίζεται με αντίθετη κατεύθυνση απ' τη Βίτσα ως τη Γέφυρα Μίσιου. Από εκεί, είτε παράλληλα με την κοίτη του ποταμού είτε, εναλλακτικά, από το λιθόστρωτο μονοπάτι, επιστρέφουμε στους Κήπους. Σελίδα 13 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ 3 η διαδρομή: Καπέσοβο - Σκάλα Βραδέτου - Μπελόη Πεζοπορική διαδρομή 4-5 ωρών ή με μηχανικό μέσο ή ποδήλατο από το δρόμο προς Βραδέτο. Α. Η διαδρομή αρχίζει απ το Καπέσοβο. Παίρνουμε το μονοπάτι βόρεια προς το ρέμα. Συναντάμε τη Σκάλα Βραδέτου, ανηφορικό πετρόχτιστο φιδωτό μονοπάτι, προς Βραδέτο. 1. Στη διαδρομή βλέπουμε τις βαθιές αυλακώσεις των ασβεστολίθων από τα ρέματα, ένδειξη της ταχύτατης διάβρωσης. Το ρέμα της Μεζαριάς αναπτύσσεται πάνω στη ζώνη του ρήγματος του Καπέσοβου. Οι ασβεστόλιθοι που συναντάμε στη Σκάλα Βραδέτου είναι ηλικίας 55-35 εκατομ. χρόνων (Ηώκαινο). Β. Από το Βραδέτο συνεχίζουμε ως την Μπελόη (καλή θέα) για να απολαύσουμε το πανόραμα του φαραγγιού. 2. Το ανάγλυφο ηπιότερο. Συναντάμε τα νεότερα στρώματα των ασβεστολίθων του Ηωκαίνου και, πάνω σ αυτά, πετρώματα σε στρώσεις από αργίλους και ψαμμίτες που ανήκουν στο σχηματισμό του φλύσχη. Στην αρχή της διαδρομής για Μπελόη συναντάμε την Τρύπα της Γριάς, βάραθρο στους ασβεστόλιθους από τη διαβρωσιγενή διεργασία του νερού. Στην Μπελόη απολαμβάνουμε το μεγαλείο των γεωλογικών μορφών που δημιουργήθηκαν από την κατακόρυφη του Βοϊδομάτη. διάβρωση καρστικοποίηση των ασβεστολίθων. Δευτερεύοντες κλάδοι του ρέματος της Μεζαριάς διαβρώνουν βαθιά τους ασβεστόλιθους. Σε απόσταση 2 χλμ. από το Βραδέτο οι μορφές που σχηματίζουν τα ρέματα φανερώνουν ότι ανάλογη ήταν η αρχική μορφή του φαραγγιού του Βίκου. Δ. Χωματόδρομος στο ενδιάμεσο της διαδρομής οδηγεί στα βοσκοτόπια της Αστράκας. Κάνουμε στάση σε απόσταση 100 μ. περίπου βόρεια από τον κεντρικό δρόμο. 4. Παρατηρούμε το καρστικό τοπίο που αναπτύσσεται στους ασβεστόλιθους. Ορθογώνιος τεμαχισμός των ασβεστόλιθων από τη δράση του νερού πάνω στα ίχνη των διακλάσεων. Ε. Συνεχίζοντας προς το Καπέσοβο, επόμενη στάση μετά από 2 χλμ. 5. Μπροστά μας απότομη μορφολογική ταπείνωση. Η μορφή αυτή του ανάγλυφου οφείλεται στο μεγάλο ρήγμα του Καπέσοβου με διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ. Η παρουσία του γίνεται αντιληπτή στη θέση όπου, αμέσως μετά τους ελιγμούς του δρόμου πάνω στους ασβεστόλιθους, συναντάμε αργίλους και ψαμμίτες του φλύσχη. Η διαδρομή γίνεται και με αυτοκίνητο από το Καπέσοβο ως το Βραδέτο και από εκεί πεζή στην Μπελόη (1 χλμ.). Γ. Επιστρέφουμε στο Βραδέτο και ακολουθούμε το οδικό δίκτυο ως το Καπέσοβο (8,5 χλμ.). 3. Κατά μήκος της διαδρομής συναντάμε μορφές από την έντονη διάβρωση και Σελίδα 14 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ 4 η διαδρομή: Μονοδένδρι - Ι.Μ. Αγίας Παρασκευής - Πέτρινο Δάσος - Οξιά Διάρκεια πεζοπορικής διαδρομής 2-3 ώρες. Α. Με αυτοκίνητο ή πεζή από βατό μονοπάτι ή από τον αγροτικό δρόμο από το Μονοδένδρι ως την Οξιά. Διάρκεια πορείας 2 ώρες περίπου. Γ. Από την Οξιά επιστρέφουμε και σε 1 χλμ., ακολουθώντας τον αγροτικό δρόμο για τα βοσκοτόπια στην περιοχή Στούρος, συναντάμε ένα πεδίο ανάλογο με το «πέτρινο δάσος». 1. Περιοχή εντυπωσιακά ανεπτυγμένου καρστικού πεδίου σε υψόμετρο 1.500 μέτρων. Πέτρινες στήλες σε ένα σύμπλεγμα με τη βλάστηση. Ένα «πέτρινο δάσος» σε ανταγωνισμό με το δάσος από δρύες και σφενδάμους. Λεπτές στρώσεις ασβεστολίθου του Ηωκαίνου σμιλεύονται από το νερό και τον άνεμο, ακολουθώντας για οδηγούς ρωγμές ανοιγμένες από ορθογώνιο σύστημα ρηγμάτων. Β. Ο αγροτικός δρόμος τελειώνει στην τοποθεσία Οξιά. 2. Από μια μικρή εξέδρα στην Οξιά, η θέα του φαραγγιού προκαλεί δέος. Είναι πρωτόγνωρη εμπειρία να απολαμβάνει ο επισκέπτης ανάγλυφη τη γεωλογική ιστορία της περιοχής. Στη θέση όπου βρισκόμαστε, οι ασβεστόλιθοι έχουν ηλικία 35 εκατομ. χρόνων, ενώ στη βάση του φαραγγιού η ηλικία των ασβεστόλιθων πάει πίσω στα 160 εκατομ. χρόνια. Μια γιγάντια χαρακιά έσκισε βαθιά τους ασβεστόλιθους, οι οποίοι ορθώνονται κατακόρυφα, λες και είναι έτοιμοι να γείρουν στην πρώτη ευκαιρία. 3. Καρστικό πεδίο. Λίθινοι πύργοι και πλήθος από βυθίσματα μοιάζουν με ερείπια από μια αρχαία πόλη. Είναι μορφές που σχηματίστηκαν πάνω στα οριζόντια στρώματα των ασβεστολίθων από τις διεργασίες της διάβρωσης και αποσάθρωσης, ακολουθώντας ένα σύστημα διακλάσεων και ρηγμάτων. Πανοραμική θέα του φαραγγιού απολαμβάνουμε και από την Αγία Παρασκευή. Μετά από πορεία 5 λεπτών από το Μονοδένδρι βρισκόμαστε στο λιτό πέτρινο οικοδόμημα, τόπο προσευχής και καταφύγιο για τους κατοίκους της περιοχής. Από το διαμορφωμένο εξώστη, ο επισκέπτης αγναντεύει με ασφάλεια και απολαμβάνει από μια άλλη οπτική γωνία το φαράγγι. Σελίδα 15 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ 5 η διαδρομή: Γέφυρα Κλειδωνιάς - Γέφυρα Αρίστης - Πηγές Βοϊδομάτη (Οικονόμου) Διάρκεια πεζοπορικής διαδρομής 4-6 ώρες. φανίζονται οι κυριότερες πηγές τροφοδοσίας του Βοϊδομάτη (πηγές Οικονόμου). Σε μικρή απόσταση εμφανίζονται διάσπαρτες μικρές πηγές που αναβλύζουν στην Α. Στη γέφυρα της Κλειδωνιάς, όπου η θέα είναι εντυπωσιακή με το πανέμορφο γεφύρι και το σχήματος V άνοιγμα του φαραγγιού, αφήνουμε το αυτοκίνητο στο διαμορφωμένο χώρο στάθμευσης, στη σκιά πλατάνων. 1. Στάση στη βραχοσκεπή Μποΐλα, στην είσοδο του φαραγγιού, 50μ. από τη νότια απόληξη της γέφυρας. Σημαντικό γεωαρχαιολογικό ενδιαφέρον. Οι βραχοσκεπές Μποΐλα και Κλειδί αποτέλεσαν χώρους κατοίκησης πριν από 14.000 χρόνια, λόγω της αφθονίας νερού από το ποτάμι και τις πηγές αλλά και του γεγονότος ότι οι βραχοσκεπές λειτούργησαν σαν φυσικά καταφύγια και δημιούργησαν ασφαλείς χώρους για τους προϊστορικούς ανθρώπους. Β. Ακολουθώντας το μονοπάτι από τη βόρεια πλευρά του ποταμού, αριστερά, συναντάμε το επόμενο σημείο ενδιαφέροντος. 2. Βραχοσκεπή Κλειδί. Χώρος κατοίκησης από τον άνθρωπο στην ανώτερη παλαιολιθική περίοδο. Η αρχαιολογική έρευνα πιστοποίησε τη χρήση της θέσης 16.000-13.000 χρόνια πριν από σήμερα. Γ. Αφού περάσουμε τη γραφική Μονή Ταξιαρχών, συναντάμε το δρόμο για Πάπιγκο. Εδώ υπάρχει χώρος για ξεκούραση, προτού προχωρήσουμε για το επόμενο τμήμα της διαδρομής, μεγάλο μέρος της οποίας περνάει μέσα από το ποτάμι. Το νερό είναι πολύ κρύο και χρειάζεται κατάλληλος εξοπλισμός. κοίτη του ποταμού και η πηγή Σούστα. Εδώ οι γεωλογικές διεργασίες έφεραν στην επιφάνεια τους υπόγειους αγωγούς. Το νερό από τις βροχές και το λιώσιμο του χιονιού στον ορεινό όγκο της Τύμφης κυλάει μέσα από τις ρωγμές των ασβεστολίθων, μέσω ενός δαιδαλώδους δικτύου αγωγών. Τα μεγάλα ρήγματα, όπως το ρήγμα της Αστράκας, συμβάλλουν στο να αναπτυχθούν προνομιακές ροές σε μεγάλους αγωγούς οι οποίοι αποκαλύφθηκαν όταν ο Βοϊδομάτης διέβρωσε σε βάθος τους ασβεστόλιθους. Το νερό ξεχύνεται άφθονο με μέση παροχή της πηγής 1,53 m 3 / sec. Η μέση θερμοκρασία του νερού είναι 9 C, χωρίς ουσιώδεις εποχικές μεταβολές. Επιστρέφουμε με αντίστροφη πορεία. 3. Στη διαδρομή εμ- Σελίδα 16 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ 6 η διαδρομή: Πάπιγκο-Δρακολίμνη Δρακολίμνη-Πάπιγκο Σύνολο πεζοπορίας με την επιστροφή: 8-9 ώρες (υψομετρική διαφορά 1.000 μ.). Α. Ξεκινώντας από το Πάπιγκο, μετά από σύντομη διαδρομή φθάνουμε στο Μικρό Πάπιγκο, με στάση στο ρέμα του Ρογκοβού. 1. Στην κοίτη του ρέματος του Ρογκοβού προσέχουμε τις φημισμένες μορφές διάβρωσης, που είναι χαραγμένες πάνω στα οριζόντια στρώματα των λεπτοπλακωδών ασβεστόλιθων. Πρόκειται για μικρές λιμνούλες, γνωστές ως οβίρες ή κολυμβήθρες. Β. Από το Μικρό Πάπιγκο ακολουθεί ανάβαση για 2,5 ώρες μέχρι το Καταφύγιο. Από εκεί, μετά από πορεία 30 λεπτών περίπου, συναντάμε τη στάνη (ή λάκα) Τσουμάνη. Συνεχίζουμε την πεζοπορία και μετά από μία ώρα φθάνουμε στη Δρακολίμνη, όπου ζουν τρίτωνες (Triturus alpestris). 2. Η Δρακολίμνη είναι μορφή που δημιουργήθηκε μετά την υποχώρηση των παγετώνων. Διαδρομή σε αλπικό περιβάλλον. Οι διεργασίες αποσάθρωσης των ασβεστολίθων λόγω των θερμοκρασιακών μεταβολών είναι έντονες. Οι φακοί πυριτολίθων, που είναι διάσπαρτοι λόγω της αποσάθρωσης, αποκτούν ομόκεντρες εξαλλοιώσεις και δημιουργούν την εντύπωση απολιθωμένων δέντρων. Επιστροφή στο Καταφύγιο. Κατάβαση στο Πάπιγκο. 7 η διαδρομή : Πάπιγκο - Αστράκα (βάραθρα Προβατίνα και Χάσμα Έπους) Πάπιγκο Η διαδρομή είναι σχετικά δύσκολη και απαιτεί καλή φυσική κατάσταση και κατάλληλο εξοπλισμό. Διάρκεια διαδρομής: 8-9 ώρες. Α. Ξεκινώντας από το Μικρό Πάπιγκο προς το Καταφύγιο, μετά από 2 ώρες ακολουθούμε το μονοπάτι για Αστράκα. Η ανάβαση είναι απότομη και απαιτείται προσοχή. 1. Το ενδιαφέρον της διαδρομής βρίσκεται στα εντυπωσιακά βάραθρα που απαντούν, ως αποτέλεσμα της κατακόρυφης καρστικοποίησης των ασβεστολίθων και της παρουσίας ρηγμάτων. Επίσης, είναι σημαντικές οι υπολειμματικές μορφές λιθώνων από τους τελευταίους παγετώνες. Τα βάραθρα που θα συναντήσουμε και τα οποία αποτελούν αντικείμενο έρευνας και σπηλαιοκαταβάσεων είναι μοναδικά και μεγάλου βάθους. Γύρω από το Πάπιγκο και ιδιαίτερα στην Γκαμήλα και την Αστράκα βρίσκονται εντυπωσιακά σπήλαια και βάραθρα, όπως αυτά που συναντούμε στη διαδρομή μας: Σελίδα 17 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ Η «Προβατίνα», με βάθος 408 μ., κατατάσσεται στα μεγαλύτερα κατακόρυφα βάραθρα του κόσμου. Σε βάθος 180 μ. υπάρχουν πάγοι που δεν λιώνουν ποτέ. Το βάραθρο εντοπίστηκε για πρώτη φορά από Άγγλους σπηλαιολόγους το 1965 (Cambridge University Caving Club). Από τότε πολλές ελληνικές και ακόμη περισσότερες ξένες αποστολές επισκέπτονται κάθε χρόνο το μεγαλειώδες αυτό βάραθρο. Το «Χάσμα του Έπους», κλιμακωτό βάραθρο βάθους 451 μ. Το σπήλαιο αυτό λειτουργεί σαν καταβόθρα και αποστραγγίζει τα νερά από το οροπέδιο. Η διαδρομή μπορεί να συνεχιστεί προς τα βόρεια, κάνοντας το γύρο της Αστράκας (διάρκειας 5 ωρών περίπου). Εναλλακτικά, μπορούμε να ακολουθήσουμε αντίθετη πορεία για την επιστροφή. Ο γύρος της Αστράκας μάς δίνει επιπλέον πληροφορίες για τις συνθήκες αποσάθρωσης και διάβρωσης σε αλπικό περιβάλλον (μεγάλες θερμοκρασιακές μεταβολές, παγετός), διάσπαρτες μικροπηγές στον αποσαθρωμένο μανδύα και προσωρινές λιμνούλες στα καρστικά βυθίσματα (δολίνες). 1. Περιοχή με θεαματικές νεοτεκτονικές μεταβολές. Κυρίαρχη γεωλογική δομή είναι το ρήγμα της Κόνιτσας, το οποίο δημιούργησε τη μεγάλη ταπείνωση του ανάγλυφου. Στην ενεργοποίηση αυτού του ρήγματος οφείλεται ο ισχυρός σεισμός του 1996, που προκάλεσε μεγάλες ζημιές στην Κόνιτσα. Είναι σαφής η οριοθέτηση του ρήγματος και ταυτίζεται με την απότομη αλλαγή της μορφολογίας, από το υψηλό ανάγλυφο της Τύμφης στο χαμηλό της λεκάνης της Κόνιτσας. Εκτείνεται σε μήκος 25 χλμ. με διεύθυνση ΒΑ- ΝΔ, με μέγιστο άλμα που φθάνει τα 1.000 μ. Στο κατερχόμενο τέμαχος του ρήγματος αναπτύσσονται πλευρικά κορήματα και κώνοι κορημάτων Πλειστοκαινικής ηλικίας. Τα μεγάλα ποτάμια του Αώου και του Βοϊδομάτη παρακολούθησαν διαχρονικά την εξέλιξη αυτή. Στην έξοδό τους τέμνουν κάθετα το ρήγμα της Κόνιτσας και σχηματίζουν ποτάμιες αναβαθμίδες από κροκάλες ασβεστολιθικές και άμμους. Η έξοδος του Βοϊδο- 8 η διαδρομή: Γύρος λεκάνης της Κόνιτσας Η διαδρομή γίνεται με αυτοκίνητο και μικρά τμήματα πεζή. Εκτιμώμενη διάρκεια: 5 ώρες περίπου. Α. Ακολουθώντας την Εθνική οδό Ιωαννίνων-Κόνιτσας, αμέσως μετά τη διασταύρωση προς Κεφαλόβρυσο, ανοίγεται μπροστά μας η λεκάνη της Κόνιτσας. Αριστερά του δρόμου υπάρχει χώρος στάθμευσης. Επόμενες στάσεις στην έξοδο του Βοϊδομάτη, στην Κλειδωνιά, στην Καλλιθέα και στη Γέφυρα του Αώου. Σελίδα 18 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ μάτη έχει μορφή V, που είναι αντιπροσωπευτικός τύπος έντονης κατακόρυφης διάβρωσης. Β. Επόμενη στάση στην Κλειδωνιά. 2. Στο χωριό Κλειδωνιά υπάρχει η υδροθειούχα θερμή πηγή Νέλες, που αναβλύζει στη βάση του ρήγματος της Κόνιτσας. Γ. Μετά από 4 χλμ. αφήνουμε το μεταφορικό μέσο στην Καλλιθέα και προσεγγίζουμε τη βάση της απότομης πλαγιάς μετά από πεζοπορία 1 ώρας περίπου. 3. Εντυπωσιακή κατοπτρική επιφάνεια του ρήγματος της Κόνιτσας. Επιστρέφουμε πεζή στην Καλλιθέα. Δ. Αφήνουμε το αυτοκίνητο στην Κόνιτσα και, από την έξοδο του φαραγγιού, αφού θαυμάσουμε το επιβλητικό μονότοξο γεφύρι του Αώου, βαδίζουμε στη νότια πλευρά του ποταμού ως την Ιερά Μονή Στομίου. Ακολουθούμε αντίστροφη πορεία για την επιστροφή. 4. Η διαδρομή μάς αποκαλύπτει τα αρχαιότερα πετρώματα, ηλικίας 210 εκατομ. χρόνων πριν από σήμερα. Πρόκειται για γκριζόμαυρους δολομιτικούς ασβεστόλιθους (ασβεστόλιθοι Βίγλας), με στρώσεις και φακούς μαύρων κερατολίθων. Η νότια πλευρά του φαραγγιού είναι απότομη σε σχέση με τη βόρεια. Βαθιές και απότομες ρεματιές διαπερνούν τις κατακόρυφες ορθοπλαγιές, μεταφέροντας χαμηλά στον Αώο μεγάλες ποσότητες υλικών αποσάθρωσης των ασβεστόλιθων. Ε. Μετά την Κόνιτσα, ακολουθούμε το δρόμο προς Επταχώρι, σε απόσταση 5 χλμ. ως τη διασταύρωση προς Αμάραντο. 5. Βρισκόμαστε στην περιοχή όπου η ζώνη της Πίνδου επωθήθηκε πάνω στην Ιόνιο. Χαρακτηριστικές δομές συμπίεσης με ωραία διαμορφωμένες πτυχές των ασβεστόλιθων της Ιονίου και κανονικά ρήγματα, αποτέλεσμα της νεοτεκτονικής δραστηριότητας της περιοχής. Αναβαθμίδες του ποταμού Αώου. Ζ. Επιστρέφουμε προς Κόνιτσα και ακολουθούμε το δρόμο προς Ηλιόραχη και Καβάσιλα. 6. Στα Καβάσιλα η βαθιά κυκλοφορία των νερών (με τροφοδοσία από τον ορεινό όγκο της Τύμφης) και τα μεγάλου βάθους κανονικά ρήγματα έφεραν στην επιφάνεια θερμές ιαματικές πηγές. Η. Επιστρέφουμε στην Ηλιόραχη και ακολουθούμε πορεία προς τη Γέφυρα Μπουραζάνη. Γυρίζουμε στην αφετηρία από το δρόμο για Ιωάννινα. 7. Στη Γέφυρα Μπουραζάνη παρατηρούμε τις εντυπωσιακές δομές από παλιές ποτάμιες αναβαθμίδες εκατέρωθεν της κοίτης του Αώου. Η σημερινή κοίτη του ποταμού είναι πάνω σε παλιά αναβαθμίδα, ενώ σε ύψος 30 μ. από την κοίτη υπάρχει άλλη αναβαθμίδα από κροκάλες ασβεστολιθικές και ψαμμιτικές. Θ. Σε μικρή απόσταση από τη γέφυρα Μπουραζάνη και με πορεία προς Ιωάννινα συναντάμε την επόμενη θέση ενδιαφέροντος. 8. Πηγή Μάνα νερού. Η σιωπηρή της ανάβλυση προσθέτει θαυμασμό στο μαγευτικό περιβάλλον. Σελίδα 19 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ 9 η διαδρομή: Αχέροντας Α. Στο χωριό Γλυκή πινακίδες μας οδηγούν προς τις πηγές. Σε διαμορφωμένους χώρους αφήνουμε το αυτοκίνητο και ακολουθούμε το μονοπάτι δίπλα στο ποτάμι. Σε 10 λεπτά συναντάμε τις πρώτες πηγές, με κρυστάλλινο νερό να ξεχύνεται μέσα από τις σχισμές των βράχων. 1. Πηγές Αχέροντα (πηγές Γλυκής). Καρστική πηγή επαφής, η οποία αποστραγγίζει το καρστικό σύστημα των ορέων Παραμυθιάς. Η εκδήλωση του μετώπου των πηγών οφείλεται στην εφίππευση των υδροπερατών ασβεστολίθων πάνω στα αδιαπέρατα αργιλοψαμμιτικά πετρώματα του φλύσχη και της κατακόρυφης διάβρωσης των σχηματισμών αυτών από τον Αχέροντα ποταμό. Οι πηγές εμφανίζονται κυρίως από τη βόρεια όχθη του ποταμού σε ένα μέτωπο πλέον των 500 μ. με παροχή που φθάνει τα 3 m 3 /sec και θερμοκρασία 17 C. Μικτή διαδρομή (μηχανοκίνητο μέσο και πεζοπορία) Β. Μετά τις πηγές η διαδρομή συνεχίζεται μέσα από το ποτάμι, στο στενό πέρασμα του Αχέροντα ως τη Γέφυρα Ντάλα. Χρόνος διαδρομής 2 ώρες. Στην επιστροφή ακολουθούμε αντίστροφη πορεία ή, εναλλακτικά, από το μονοπάτι ως τη Γλυκή. 2. Το εύρος της κοίτης του ποταμού στενεύει. Η διαβρωσιγενής διεργασία του νερού δημιούργησε ωραίες δομές στον ασβεστόλιθο. Γ. Από τη Γλυκή ως τις εκβολές του Αχέροντα, η διαδρομή γίνεται με αυτοκίνητο, μηχανή ή ποδήλατο, με σταθμό στο Νεκρομαντείο. 3. Νεκρομαντείο. Στους προϊστορικούς και ιστορικούς χρόνους, η μορφολογία της περιοχής ήταν πολύ διαφορετική. Η σημερινή πεδιάδα από τη Γλυκή ως την Αμμουδιά ήταν μια μεγάλη ρηχή λίμνη με οργιώδη βλάστηση και πυκνή ομίχλη. Ήταν η Αχερουσία λίμνη, στην οποία κατέληγαν τρεις μυθολογικοί ποταμοί: ο Κοκκυτός, ο Αχέρων και ο Πυριφλεγέθων. Σ αυτό το ομιχλώδες λιμνοτελματικό και συνάμα απόκοσμο και μυστηριακό περιβάλλον, στην άκρη μιας χερσονήσου που εισχωρούσε βαθιά στη Αχερουσία λίμνη, οι άνθρωποι εκείνης της εποχής επέλεξαν να ιδρύσουν το Νεκρομαντείο. Από εδώ ήθελαν οι δοξασίες των αρχαίων Ελλήνων να γίνεται το τελευταίο ταξίδι για τον Άδη και εδώ υπήρχε η δυνατότητα επικοινωνίας των ζωντανών με τις ψυχές των αγαπημένων τους, πληρώνοντας το αντίτιμο του βαρκάρη. Δ. Ακολουθώντας το δρόμο από το Μεσοπόταμο προς Πάργα, στα 2,5 χλμ. περίπου, μπορούμε να κάνουμε μια στάση και να αγναντέψουμε το πεδίο που απλώνεται μπροστά μας προς τα νότια. 4. Πανοραμική άποψη του πεδίου κατάκλισης των εκβολών του Αχέροντα. Οι γεωδυναμικές Σελίδα 20 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ 7. Από εκεί, με χωματόδρομο, συναντάμε το μυθολογικό σπηλαιοβάραθρο της Στυγός. Στο βάθος του σπηλαίου αναβλύζει πηγή και σχηματίζεται μικρή λίμνη. 10 η διαδρομή: Φιλιππιάδα - λίμνη Ζηρού - Κοκκινοπηλός - Άγιος Γεώργιος (διαδρομή του νερού) Μικτή διαδρομή με μηχανοκίνητο μέσο ή ποδήλατο και πεζοπορία. Διάρκεια: 4-5 ώρες. Α. Η πορεία μας αρχίζει με πρώτο σταθμό τη λίμνη Ζηρού, 2 χλμ. βόρεια της Φιλιππιάδας. διεργασίες προκαλούν αργή ανύψωση της ξηράς και ανάλογη υποχώρηση της θάλασσας. Οι διαδικασίες αυτές, που έλαβαν χώρα στο τεταρτογενές και συνεχίζονται μέχρι σήμερα, εκφράζονται με πεταλοειδούς σχήματος παλαιοακτές. Μετά από 1 χλμ. συναντάμε τον κόλπο του Αϊ-Γιάννη με την ομώνυμη υποθαλάσσια πηγή. Ε. Στον κόμβο προς Πάργα, της Εθνικής οδού Πρέβεζας-Ηγουμενίτσας, συναντάμε το έλος Καλοδικίου. 5. Το έλος Καλοδικίου είναι ένα καρστικό βύθισμα (δολίνη) γεμισμένο με αργιλικά υλικά, στο οποίο έχει αναπτυχθεί πλούσιος βιότοπος. 1. Η λίμνη Ζηρού δημιουργήθηκε στην τεκτονική επαφή ασβεστολίθων της Ιόνιας ζώνης (Παντοκράτορας) και πλειοτεταρτογενών σχηματισμών. Σχηματίστηκε κατά μήκος της ρηξιγενούς δομής Ζηρού Στεφάνης Ζαλόγγου, που αποτελεί την κύρια αιτία βύθισης του Αμβρακικού κόλπου. Η ρηξιγενής ζώνη Ζηρού Ζαλόγγου οριοθετεί επίσης τις νότιες απολήξεις των πτυχώσεων της Ιονίου ζώνης, οι οποίες διακόπτονται απότομα για να επανεμφανιστούν νοτιότερα του Αμβρακικού. Κατά μήκος της μεγάλης αυτής διάρρηξης εμφανίζονται μεγάλες εκφορτίσεις των καρστικών υδροφόρων, και συγκεκριμένα οι πηγές Πριάλας και Σκάλας Λούρου. Η λίμνη Ζηρού αποτελεί την αποκάλυψη του υπόγειου υ- δροφόρου ορίζοντα στο μέτωπο της ρηξιγενούς επιφάνειας. Ο μηχανισμός δημιουργίας της οφείλεται σε υπόγεια διάβρωση κατά μήκος του ρήγ- Ζ. Η διαδρομή συνεχίζεται προς το χωριό Μόρφη με στάση 1 χλμ. βόρεια του χωριού. 6. Στο χωριό Μόρφη, εντός των πλειστοκαινικών αποθέσεων από ερυθρές αργίλους με πυριτολιθικές λατύπες, βρέθηκε ορίζοντας ηφαιστειακής τέφρας μεταφερμένος από τον άνεμο από το η- φαίστειο Sacrofano της Κεντρικής Ιταλίας, πριν από 400.000 χρόνια. Η. Επιστρέφουμε στη Μόρφη, από όπου κατευθυνόμαστε ανατολικά προς το χωριό Τζάρα. Σελίδα 21 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α : ΒΙΚΟΣ ΑΩΟΣ Ιωαννίνων, καθώς και οι ιζηματολογικοί χαρακτήρες που εμφανίζονται, δίνουν διεθνή γεωαρχαιολογική αξία στο χώρο. Νεότερο σχετικά μνημείο με ιδιαίτερη σημασία αποτελεί το αρχαίο ρωμαϊκό υδραγωγείο, το οποίο διέρχεται με σήραγγα από το χώρο του Κοκκινοπηλού. Γ. Σε απόσταση 100 μ. από τον Κοκκινοπηλό συναντάμε το πρώτο υδροηλεκτρικό φράγμα της ΔΕΗ που έγινε στην Ελλάδα (1963). Παίρνοντας το δρόμο προς το χωριό Άγιος Γεώργιος, προβάλλουν μπροστά μας οι καμάρες του αρχαίου υδραγωγείου στην ομώνυμη πηγή. ματος και κατακρήμνιση της οροφής. Έχει σχήμα ελλειψοειδές, με βάθος που φθάνει τα 70 μ. Β. Μετά τη λίμνη Ζηρού, η επόμενη στάση είναι στον Κοκκινοπηλό, μετά από 10' διαδρομής με αυτοκίνητο ή 1 ώρας περίπου πεζή. 2. Η περιοχή του Κοκκινοπηλού τοποθετείται 4 χλμ. περίπου βόρεια της Φιλιππιάδας. Πρόκειται για ένα καρστικό βύθισμα πληρωμένο με ερυθρούς αργίλους. Ο χώρος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, λόγω τόσο της ανεύρεσης, εντός των αργίλων, λίθινων εργαλείων της Παλαιολιθικής εποχής, τα οποία χρονολογήθηκαν στα 250.000-160.000 χρόνια, όσο και του εντυπωσιακού χρωματισμού των ιζημάτων, με διαφοροποιήσεις που αποδίδουν και τις λιθολογικές διαφορές. Το πάχος των ιζημάτων υπερβαίνει τα 30 μ. H ανεύρεση εντυπωσιακού μεγέθους χειροπέλεκυ (handaxe) από τους Runnels και Van Andel (1993) και πλήθους άλλων λίθινων εργαλείων, που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο 3. Η πηγή Αγίου Γεωργίου, με παροχή 10.000 m 3 /h, αποτελεί μοναδικό γεωλογικό μνημείο και χώρο με διαχρονική αξία για τον άνθρωπο. Ο μηχανισμός εκδήλωσης της πηγής οφείλεται στη διαφοροποίηση της περατότητας εντός των ασβεστολίθων του Παντοκράτορα, στην τεκτονική και στην κατά βάθος διάβρωση του ποταμού Λούρου, που αποκάλυψε τον κύριο καρστικό αγωγό. Η πηγή αποτελούσε το σημείο υδροληψίας για την ύδρευση της αρχαίας Νικόπολης, που βρίσκεται σε απόσταση 40 χλμ. περίπου. Διατηρούνται τμήματα του αρχαίου υδραγωγείου. Σήμερα από αυτήν υδρεύονται η Φιλιππιάδα, η Άρτα, ο Λούρος, η Πρέβεζα και η Λευκάδα. Δ. Από την πηγή Αγίου Γεωργίου ένα μικρό μονοπάτι δίπλα από το ποτάμι μάς οδηγεί στην «Τρύπα του Αϊ-Γιώργη» και στη συνέχεια στη βραχοσκεπή Ασπροχάλικο. 4. Η βραχοσκεπή Ασπροχάλικο αποτέλεσε τόπο κατοίκησης για τον άνθρωπο κατά τη Μέση παλαιολιθική εποχή (100.000 π.χ.). Ολόκληρη η περιοχή παρουσιάζει σύνθετο γεωλογικό ενδιαφέρον για τον επιστήμονα, το φοιτητή, τον επισκέπτη. Σε ένα μικρής έκτασης χώρο μπορούν να γίνουν πλήθος παρατηρήσεων με υδρογεωλογικό, γεωμορφολογικό, ιζηματολογικό και γεωαρχαιολογικό ενδιαφέρον, πέραν των άλλων αξιών που παρουσιάζει η περιοχή. Οι προτεινόμενες διαδρομές γίνονται με την ευθύνη όποιου επιθυμεί να τις πραγματοποιήσει. Για οποιοδήποτε συμβάν το ΙΓΜΕ δεν φέρει καμία ευθύνη. Σελίδα 22 Ελληνική Γεώσφαιρα, Δεκέμβριος 2009