ΓΗΡΑΝΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΑΔΡΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΗΡΑΝΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΩΣ

Πλάτων Τήνιος ΓΗΡΑΝΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΑΔΡΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΗΡΑΝΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΩΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Το θέμα από δημογραφική άποψη αυτό καλύπτεται επαρκώς από την Ελληνική βιβλιογραφία, αλλά και από μαθήματα προηγούμενων ετών Βλ. Χρ. Μπάγκαβος, 2003, Δημογραφικές Μεταβολές, Αγορά εργασίας και Συντάξεις Στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ενωση, Βιβλιοθήκη Κοινωνικής Επιστήμης, Gutemberg, κεφ 2. Συνεπώς οι σημειώσεις φωτίζουν συγκεκριμένες μόνο πτυχές. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. Μια γενική θεώρηση: Πληθυσμός, οικονομική ανάπτυξη και γήρανση Β. Κινητήριες δυνάμεις της δημογραφικής γήρανσης και αβεβαιότητες Γ. Τα διαφορετικά πρόσωπα της γήρανσης παγκοσμίως Σύγκριση πυραμίδων. Δ. Δημογραφικά Αδρά δεδομένα σε Παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό επίπεδο. Μετανάστευση Επικαιροποιημένη με τα στοιχεία της προβολής ΟΗΕ του 2013 E. Τα μακροοικονομικά της γήρανσης μια γρήγορη επισκόπηση και δύο κρίσιμες επισημάνσεις. ** ΣΤ: Η πρώτη και η δεύτερη Δημογραφική Μετάβαση Ζ: Εξηγώντας το «Μεσογειακό παράδοξο»: Μεσογειακή οικογένεια και δημογραφία. Α. Μια γενική θεώρηση: Πληθυσμός, οικονομική ανάπτυξη και γήρανση Είναι η αύξηση του πληθυσμού πρόβλημα ή λύση; Το ερώτημα αυτό είναι πολύ παλιό στην οικονομική σκέψη. Ηδη από τον 18 ο αιώνα αποκρυσταλλώνονται δύο απόψεις: 1. Thomas Malthus (1766-1834) Ο πληθυσμός ως πρόβλημα. Ο πληθυσμός αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο, οι οικονομικές δυνατότητες με αριθμητική 1. Άρα αναπόφευκτη η περιοδική κρίση υπερπληθυσμού. Κρίσιμη παράμετρος που προσαρμόζει τον πληθυσμό στις δυνατότητες το ημερομίσθιο: Όταν ανεβαίνει πέραν του απαιτούμενου για την επιβίωση, η άνοδος του βιοτικού επιπέδου οδηγεί σε ευημερία, αύξηση του πληθυσμού και αυτό μειώνει το ημερομίσθιο. Τμήμα του μηχανισμού οι πόλεμοι, λοιμοί κλπ. 2. Φυσιοκράτες και άλλοι: Ο πληθυσμός ως πλούτος. Ο πληθυσμός δημιουργεί πλούτο θέτοντας σε αξιοποίηση τους λοιπούς συντελεστές. Η θεωρία αυτή 1 Π.χ.το παραμύθι του βασιλιά που προσέφερε το χέρι της κόρης του σε όποιον κατάφερε να του δώσει ένα σπειρί σιτάρι για το πρώτο τετράγωνο του σκακιού, 2 για το δεύτερο, 2 ν για το νιοστό. Το 2 64 υπερβαίνει την παγκόσμια παραγωγή. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 1/25

δημιουργήθηκε σε εποχές και χώρες όπου υπήρχαν δυνατότητες αλλά έλειπε ο πληθυσμός (λόγω πολέμων, ανακαλύψεων κλπ). Οι ισχυρές χώρες είχαν μεγάλο πληθυσμό. Η διαπάλη μεταξύ των δύο απόψεων δεν έχει ποτέ τελείως κοπάσει. Πολέμιος της άποψης του Malthus ήταν οι Μαρξ 2 : σύμφωνα με αυτούς ο πληθυσμός είναι μόνο πρόβλημα για τον καπιταλισμό, ο οποίος απαιτεί να υπάρχει ο εφεδρικός στρατός των ανέργων για να λειτουργήσει. Σε μια σοσιαλιστική οικονομία, σύμφωνα με τον Μαρξ, η προσφορά εργασίας είναι πάντα θετικό πράγμα. περισσότερο Οι προβλέψεις του Malthus δεν επιβεβαιώθηκαν τον 19 ο αιώνα λόγω της βιομηχανικής επανάστασης που επέτρεψε μια χωρίς προηγούμενο αύξηση της ευημερίας. Παρά ταύτα ΝεοΜαλθουσιανές ιδέες χαρακτήρισαν τις δεκαετίες του 60 και 70 (οδηγώντας στην προσπάθεια για έλεγχο τα των γεννήσεων), ενώ απόηχο από αυτό βρίσκουμε και σε πολλά από τα γραφόμενο για το περιβάλλον και την οικονομική ανάπτυξη. Η πλέον αισιόδοξη άποψη υπογραμμίζει τις δυνατότητες αντίδρασης τόσο από πλευρά οικονομικής οργάνωσης, τεχνολογικής αντίδρασης αλλά και δημογραφίας. Οσον αφορά το θέμα της γήρανσης ειδικότερα, πανικός για επικείμενη γήρανση και τις επιπτώσεις της ήταν ένα χαρακτηριστικό των δεκαετιών του 1920 και 1930, όταν αναμενόταν απότομη γήρανση του πληθυσμού μετά το 1950. Αυτό οδήγησε πολλές χώρες (φασιστική Ιταλία, χιτλερική Γερμανία αλλά και αλλού όπως στην Γαλλία) να λάβουν άμεσα μέτρα για την τόνωση των γεννήσεων. Μεταξύ των ανησυχούντων ήταν και ο Keynes, αλλά με ένα δικό του σκεπτικό: η αύξηση του ειδικού βάρους των ηλικιωμένων θα οδηγούσε σε τάσεις ύφεσης και περιορισμό της ενεργού ζήτησης, λόγω της συντηρητικότερης οικονομικής συμπεριφοράς των ηλικιωμένων. Οι προβλέψεις για επικείμενη γήρανση από το 1950 διαψεύστηκαν από την μεταπολεμική έκρηξη των γεννήσεων σε όλο τον κόσμο. Αυτό όμως αποδείχθηκε απλή ανάπαυλα, αφού οι τάσεις γήρανσης εγκαθιδρύθηκαν από την δεκαετία του 1980 και μετά. Αν και υπήρχε διάχυτη ανησυχία για τις επιπτώσεις της γήρανσης κυρίως στις συντάξεις (π.χ. μελέτες του ΟΟΣΑ για τις δημόσιες συντάξεις το 1987), το κείμενο-σταθμός παγκοσμίως θεωρείται η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας το 1994 Averting the Old Age Crisis (Αποτρέποντας την Κρίση της Γήρανσης). Η μελέτη αυτή εισηγήθηκε (με ιδιαίτερα έντονο και πολλοί θεωρούν ακραίο τρόπο) τον περιορισμό της εμπλοκής του Δημοσίου στην παροχή συντάξεων και την υιοθέτηση ιδιωτικών κεφαλαιοποιητικών σχημάτων. (με ακραίο παράδειγμα την Χιλή). Από τότε έχουν δρομολογηθεί πλήθος ερευνών, που μερικά προσπαθούν να απαντήσουν στις θέσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας. Σειρά κυβερνητικών πρωτοβουλιών αλλά και θεσμών όπως η Ευρωπαϊκή Ενωση προσπαθούν να ανταποκριθούν σε αυτό που θεωρείται ως πρόκληση της γήρανσης του πληθυσμού. Το ενδιαφέρον για τις επιπτώσεις της γήρανσης πρώτα στα δημόσια οικονομικά (συντάξεις, 2 Σύμφωνα με τον F.Engels η θεωρία του Malthus ήταν η πιο βάρβαρη θεωρία που έχει υπάρξει ποτέ. Ο Λένιν την χαρακτήρισε αντιδραστικό δόγμα ιδεολογικό δημιούργημα αστικών ιδεολόγων που ήθελαν να αποδείξουν το αναπόφευκτο της φτώχειας και ανέχειας για την εργατική τάξη. Από την άλλη πλευρά απόηχους του Malthus βρίσκουμε στον Δαρβίνο. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 2/25

Β. Κινητήριες δυνάμεις της δημογραφικής γήρανσης και αβεβαιότητες Η τάση αύξησης των ηλικιωμένων δημιουργείται από τρείς παράγοντες που αποτελούν και την κινητήρια δύναμη των προβολών. Κρίσιμο σημείο το κατά πόσον οι προβλέψεις είναι ασφαλείς και ποιες οι πιθανότητες να μην επιβεβαιωθούν: 1. Προσδόκιμο επιβίωσης. Αναμένεται να συνεχίσει την αυξητική του τάση, αν και μικρότερη ταχύτητα (αφού τώρα οφείλεται κυρίως σε επιμήκυνση της ζωής ηλικιωμένων ατόμων και όχι θνησιμότητας σε μικρότερες ηλικίες). Κύριο ερωτηματικό η εξάπλωση του AIDS στην Αφρική και τα αποτελέσματα της κατάρρευσης του συστήματος υγείας Ανατολική Ευρώπη. Πολλοί, αντίθετα θεωρούν ότι το προσδόκιμο θα αυξηθεί ταχύτερα από τις επίσημες προβλέψεις, κυρίως λόγω εξελίξεων στην βιοιατρική. Π.χ. J.W.Vaupel (Max Planck Institure): Ιστορικά για 160 χρόνια το υψηλότερο παγκοσμίων προσδόκιμο γυναικών αυξάνεται σταθερά 3 μήνες τον χρόνο. Το 1840 ρεκόρ Σουηδία 45, τώρα Ιαπωνία 85. Από Αν συνεχίσει η τάση αυτή το 2060 θα είναι 100 έτη. Αρα πρόβλεψή του για το μέγιστο για 2050 είναι μεταξύ 95 και 100. Διαφορετικές Χώρες κοντά στον αριθμό αυτό. Πρόβλεψη πολύ υψηλότερη από εθνικές προβλέψεις. Π.χ. Για το 2060 ΗΠΑ αναμένουν 83,9 (που είναι μικρότερο <από την Ιαπωνία σήμερα). 2. Γονιμότητα. Μειώσεις εντυπωσιακές. (κατά >1 % ετησίως για 50 χρόνια) 3. Ανάποδη Μαλθουσιανή σχέση οι φτωχότεροι κάνουν περισσότερα παιδιά. Προβολές συνήθως αναμένουν ανάκαμψη στην χαμηλή γονιμότητα. Αγνωστο αν αυτό θα γίνει. Η εκτίμηση χρησιμοποιεί την εμπειρία χωρών με μακρά ιστορία στοιχείων που μπορούν να θεωρηθούν προπομποί κυρίως οι ΗΠΑ. Στις ΗΠΑ η μεταπολεμική έκρηξη των γεννήσεων αποτέλεσε μόνο παροδική ανατροπή σταθερής πτωτικής τροχιάς. Όμως, από τα τέλη 70 βλέπουμε κάποια μικρή αύξηση σε άσπρες γυναίκες. Επίσημες προβολές στις ΗΠΑ 1,9 παιδιά τελική τιμή (δηλαδή κάτω από την αναπλήρωση του 2,1). Βλ. και Μεσογειακό παράδοξο, αυτής της ενότητας. 3. Καθαρή μετανάστευση. Η μετανάστευση εκτός της άμεσης επίπτωσης στον πληθυσμό επηρεάζει και την ηλικιακή του δομή. ΟΙ προβλέψεις του ΟΗΕ περιμένει διατήρηση σημερινών ροών (ή μικρή μείωση). Η ανάγκη εργατικών χεριών πιθανώς να αυξήσει την ζήτηση μεταναστών (αν και υπάρχουν πολιτικά προβλήματα στην ένταξή τους). Από την άλλη πλευρά η βελτίωση της θέσης των αναπτυσσόμενων χωρών πιθανώς να περιορίσει την προσφορά μεταναστών. Η τελική κατεύθυνση είναι άγνωστη. 3 Η περαιωμένη γονιμότητα (που λαμβάνει υπόψη και τις πιθανές μεταθέσεις και αναβολές γεννήσεων συγκεκριμένων κλάσεων γυναικών) δεν αλλάζει ουσιαστικά την εικόνα. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 3/25

Εξέλιξη γεννήσεων 1921-1993 Γεννήσεις ανά 1000 άτομα 29 24 19 14 9 1921 1926 1931 1936 1941 1946 1951 1956 1961 1966 1971 1976 1981 1986 1991 ΕΛΛΑΔΑ ΗΠΑ Ιταλία Μεγ. Βρετανία Γαλλία Αβεβαιότητα και δημογραφικές προβολές. Η αβεβαιότητα στις προβολές συνήθως αντιμετωπίζεται με την εκπόνηση σεναρίων (π.χ. υψηλή / χαμηλή γονιμότητα) με βάση κάποιες (κατά προτίμηση συνεκτικές και αμοιβαία συμβατές) υποθέσεις για κρίσιμες παραμέτρους με βάση κάποια stories για την μελλοντική εξέλιξη. Βεβαίως ο αριθμός πιθανών σεναρίων αυξάνει τόσο πολύ που τελικά μπορεί να δίδει την εντύπωση χάους. Μια άλλη, πιο συστηματική προσέγγιση, αναφέρεται σε έκδοση της ΕΕ (Europe s demographic Future, 2008), αποπειράται να θέσει το ζήτημα σε στοχαστική βάση, όπου η κάθε παράμετρος υπόκειται σε μια κατανομή πιθανοτήτων. Με αυτόν τον τρόπο μπορούν να υπολογιστούν διαστήματα εμπιστοσύνης στις προβολές (και τις δημογραφικές πυραμίδες). Το διάγραμμα που ακολουθεί αναπαράγει μια τέτοια προβολή: Το σκούρο τμήμα είναι το διάστημα εμπιστοσύνης 95% για την προβολή του 2020, το ενδιάμεσο του 2030 και το ανοιχτόχρωμα του 2050. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 4/25

Η αβεβαιότητα αναφέρεται πρωτίστως στα άτομα στα δύο άκρα. Μεταξύ των ηλικιών 30-70 τα περιθώρια σφάλματος είναι πολύ μικρότερα (αφού η πλειοψηφία έχει ήδη γεννηθεί και η αβεβαιότητα προκύπτει κυρίως από την μετανάστευση. Το σχήμα των πυραμίδων παραμένει κατά βάσιν σταθερό. Αρα η βασική οικονομική πρόκληση παραμένει (ποιοτικά, αλλά και κατά πάσαν πιθανότητα ποιοτικά) αμετάβλητη. Τέλος, αν συγκριθούν εθνικές προβολές σε συγκεκριμένες χώρες (π.χ. Ιταλία, Βραζιλία) με αυτές των διεθνών οργανισμών (ΟΗΕ, ΕΕ, Γραφείο απογραφών ΗΠΑ), ως προς την κατανομή ηλικιών διαφορετικών προβολών οι διαφορές βρίσκονται μόνο στα άκρα των κατανομών, στις πολύ μεγάλες και πολύ μικρές ηλικίες. Συμπέρασμα: Απίθανο να αλλάξει ριζικά η αναμονή για ταχύτερη γήρανση. Δηλαδή ως προς την οικονομική ανάλυση οι διαφορές αυτές δεν δημιουργούν ουσιαστική αβεβαιότητα. Γ. Τα διαφορετικά πρόσωπα της γήρανσης παγκοσμίως Σύγκριση πυραμίδων Αναπαράγονται, )από τις προβολές των Ηνωμένων Εθνών 2010 (http://esa.un.org/wpp/population-pyramids/population-pyramids_absolute.htm ) πυραμίδες ηλικιακών κατανομών για 3 διαφορετικά χρονικά σημεία, 1950 (παρελθόν), 2010 (παρόν) και 2050 (μέλλον) και 2100 (απώτερο μέλλον) για το Πακιστάν, Μεξικό, Καναδά, Ιταλία και Ελλάδα. Μεταξύ τους αυτές οι χώρες καλύπτουν όλες τις περιπτώσεις που βρίσκουμε παγκόσμια. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 5/25

Πακιστάν Πηγή: Ηνωμένα Εθνη, η προβολή πληθυσμού του 2010 1. Πακιστάν. Πυραμίδα. Υψηλή ιστορικά γονιμότητα, επιμήκυνση προσδόκιμου. Διατηρείται το γενικό σχήμα της πυραμίδας με κάποιο περιορισμό στο κάτω μέρος: Η χώρα είναι στην αρχή της δημογραφικής μετάβασης. Στο μέλλον κρίσιμο ρόλο θα παίξουν οι μειώσεις γεννητικότητας (αντίστοιχες με αυτές που συνέβησαν σε Ισλαμικές χώρες μεταξύ 1980 και 2000 όπως η Τουρκία (4,2 σε 2,3) ή η Αίγυπτος (5,1 σε 2,9). Η πτώση της γεννητικότητας οδηγεί αρχικά σε πτώση του αριθμού παιδιών που για τα επόμενα 20-30 χρόνια θα οδηγήσει σε μείωση του συνολικού δείκτη εξάρτησης. Αυτό είναι το δημογραφικό μέρισμα που σημαίνει ότι η δημογραφική εικόνα θα τείνει να βελτιώσει την ανάπτυξη. Αν βεβαίως ο υπερβάλλων αριθμός νέων δεν μπορεί να βρεί δουλειά, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνικά προβλήματα. (βλ. Πιο κάτω μετανάστευση) 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 6/25

2. Μεξικό Πηγή: Ηνωμένα Εθνη, η προβολή πληθυσμού του 2010 2. Μεξικό. Πυραμίδα με τετράγωνη βάση. Άρχισε όπως το Πακιστάν αλλά μειώθηκε η γονιμότητα ταχύτερα με ταυτόχρονη αύξηση του προσδόκιμου (51-73). Το 2030 διατηρεί το πυραμιδοειδές σχήμα σε μεγάλες ηλικίες. Άλλως μοιάζει με παραλληλόγραμμο. Αντίστοιχο σχήμα αναμένεται στην Αργεντινή, Βραζιλία, Ινδία, Ν.Αφρική αλλά και στην Ιρλανδία. Υπάρχει δημογραφικό μέρισμα αλλά είναι σαφώς μικρότερο και εξαντλείται περί το 2030. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 7/25

3. Καναδάς 3. Καναδάς. παραλληλόγραμμο Ηδη η γονιμότητα το 2000 είναι κάτω της αναπλήρωσης (1,75). Όμως υπάρχει υψηλή μετανάστευση που αναπληρώνει το συνολικό μέγεθος (αντλείται μερίδιο από το δημογραφικό μέρισμα των χωρών προέλευσης). Το σχήμα σχεδόν τέλειο παραλληλόγραμμο. Αξιοσημείωτο το εξόγκωμα που οφείλεται στην έκρηξη των γεννήσεων μετά τον β παγκόσμιο πόλεμα. Αντίστοιχο σχήμα στην Ν.Ζηλανδία, Αυστραλία, αλλά και στην Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο (υψηλότερες γεννήσεις, μετανάστευση). 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 8/25

4. Ιταλία 4. Ιταλία. ανάστροφη πυραμίδα Ηδη από το 1950 είχε εμφανιστεί το φαινόμενο τετραγωνισμού (περί τα 30 χρόνια πριν τον Καναδά). Κατακόρυφη πτώση της γονιμότητας μετά το 1980 (στο 1,2). Στην αρχή της περιόδου εξήγαγε εργατικό δυναμικό αλλά μετά άρχισε η οικονομική μετανάστευση (η οποία έλαβε διαστάσεις από τα μέσα του 1990 και μετά). Ο πληθυσμός παίρνει την μορφή ανάποδης πυραμίδας, ακόμη και με την γενναιόδωρη υπόθεση ότι η γονιμότητα εκτοξεύεται στο 1,5 από 1,2. Άλλες χώρες: Ελλάδα, Ισπανία, Γερμανία, Ουγγαρία, Ιαπωνία. Επίσης Κίνα, αν και εκεί η επιδείνωση εκεί αρχίζει μετά το 2030. Αν όμως οι Κινέζοι επιμείνουν στην πολιτική του ενός παιδιού, τότε η εξέλιξη προς την κατεύθυνση της ανάστροφης πυραμίδας θα είναι ταχύτερη. Το χαμηλότερο ποσοστό γεννητικότητας υπάρχει στην Σαγκάη. Η κρίση είναι πιθανόν να χειροτερεύσει την κατάσταση περισσότερο. (μείωση γεννήσεων, επιστροφή μεταναστών). 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 9/25

5. Ελλάδα Η Ελλάδα μοιάζει με την Ιταλία., αν και η πυραμίδα είναι πιο βαριά το 2050 μεγαλύτερο βάρος των μεγάλων ηλικιών Έκρηξη των γεννήσεων ήλθε αργότερα (1950-1970) άρα αρχίζει η ραγδαία επιδείνωση στο λόγο εξάρτησης μεταξύ 2010 και 2020. Πιο μεγάλο πρόβλημα μεσοπρόθεσμα, λόγω του μεγαλύτερου εξογκώματος που επηρεάζει τόσο τις μεγάλες όσο και τις μεσαίες ηλικίες. Αν δεν υπήρχε μετανάστευση ο πληθυσμός θα μειωνόταν ήδη από τώρα. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 10/25

Το 2010 τα ΗΕ δημοσίευσαν και περιθώρια σφάλματος για τις προβολές πληθυσμού. Το διάγραμμα δείχνει τις πιθανές εξελίξεις στον πληθυσμό της Ελλάδας και στατιστικά περιθώρια σφάλματος. Σε σχέση με αναπτυσσόμενες χώρες τα περιθώρια σφάλματος (ιδίως ως το 2030) είναι πολύ στενότερα αφού εκτιμούν ότι οι παράμετροι οι οποίες ευθύνονται για την αβεβαιότητα έχουν σταθεροποιηθεί. Δ. Δημογραφικά Αδρά δεδομένα σε Παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό επίπεδο Κύρια σημεία των δημογραφικών προοπτικών παγκοσμίως σύμφωνα με την τελευταία προβολή του ΟΗΕ και την Ευρωπαϊκή Ένωση. ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ: η αναθεώρηση του 2012 4 ΒΑΣΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ 1. Τον Ιούλιο 2013 ο παγκόσμιος πληθυσμός θα είναι 7,2 δισεκ, 648 περισσότερο από το 2005 (αύξηση 81 εκ. ετησίως). Αν η γονιμότητα συνεχίζει να πέφτει, αναμένεται ο πληθυσμός να φτάσει τα 9,6 δισεκ το 2050 και 10,9 το 2100. 2. Η μελλοντική αύξηση εξαρτάται από την τροχιά της γονιμότητας. Στο μέσο σενάριο η γονιμότητα μειώνεται από 2,53 σήμερα σε λίγο περισσότερο από 2,24 παιδιά ανά γυναίκα το 2050 και 1,99 το 2100. Γονιμότητα μικρότερη κατά 0,5 οδηγεί σε πληθυσμό 4 United Nations, Department of Economic and Social Affairs. World Population Prospects: The 2012 Revision, Highlights, Working Paper No. ESA/P/WP.202. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 11/25

8,3 δισεκ, ενώ κατά 0,5 μεγαλύτερη οδηγεί σε πληθυσμό 10,9 δισεκ. Αρα η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού είναι αναπόφευκτη, ακόμη και αν μειωθεί η γονιμότητα. Διάγραμμα 1 Σενάρια παγκόσμιου πληθυσμού σύμφωνα με τα Ηνωμένα Εθνη 2012.. 3. Εξαιτίας της μετανάστευσης και μικρής αύξησης στην γονιμότητα, ο πληθυσμός των αναπτυγμένων χωρών συνολικά θα αυξηθεί από 1,25 δισεκ σε 1,3 δισεκ. μεταξύ 2013 και 2050. Ο πληθυσμός των 50 λιγότερων αναπτυγμένων χωρών θα υπερδιπλασιαστεί (0,8 σε 1,7 δισεκ). Στον λοιπό αναπτυσσόμενο κόσμο η αύξηση θα είναι ισχυρή, αν και λιγότερο ταχεία από ό,τι ιστορική (πληθ. από 4,6 σε 6,2 δισεκ). 4. Το ποσοστό των ηλικιωμένων ατόμων θα αυξάνεται, ενώ των νέων μειώνεται. Στις αναπτυγμένες περιοχές ήδη 23% του πληθυσμού είναι άνω των 60, ένα ποσοστό που θα φθάσει το 32% το 2050. Εκεί ο αριθμός 60+ είναι ήδη μεγαλύτερος των παιδιών 15-. Το 2050 ο αριθμός 60+ θα είναι διπλάσιος των παιδιών 5. Η Γήρανση προχωρά πιο σιγά στις αναπτυσσόμενες χώρες. Όμως ο αναπτυσσόμενος κόσμος ευρίσκεται στο κατώφλι ταχείας γήρανσης. Σήμερα μόνο 9% είναι άνω των 60, ένα ποσοστό που θα ανέλθει στο 19% το 2050. 6. Παγκοσμίως ο αριθμός των 60+ θα τριπλασιαστεί. (από 841 εκ το 2005 σε 2 δισεκ το 2050 και 3 δισεκ το 2100). Το μερίδιο των αναπτυσσόμενων χωρών θα αυξηθεί από 66% σε 79% το 2050. 7. Όσο υψηλότερη η ηλικία, τόσο ταχύτερος ο ρυθμός αύξησης. Ο αριθμός των 80+ σχεδόν θα πενταπλασιαστεί ως το 2050. (από 88 εκ το 402 εκ) και θα επταπλασιαστεί το 2100. Το μερίδιο των αναπτυσσόμενων χωρών θα φτάσει το 71%. 8. Σε όσες χώρες έχουν υψηλή γονιμότητα ο πληθυσμός θα παραμείνει σχετικά νέος σε ηλικία. 9. Ο πληθυσμός των λιγότερο αναπτυσσόμενων χωρών θα συνεχίσει να αυξάνεται ταχύτατα (Κογκό Αφγανιστάν, Ουγκάντα, κ.ά.). 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 12/25 `

10. Σε 43 χώρες ο πληθυσμός θα είναι μικρότερος το 2050 (Γερμανία, Ιταλία, ΕΛΛΑΔΑ, Ιαπωνία, Κορέα, τ.εσσδ). Σε μερικές χώρες (π.χ. Βουλγαρία, Ρωσία, Λιθουανία) η πτώση θα είναι πάνω από 15%. 11. 8 χώρες θα συγκεντρώνουν το 50% της αύξησης (Ινδία, Νιγηρία, ΗΠΑ, Κίνα, Μπαγκλαντες, Πακιστάν, Κογκό). 12. Η διάμεση ηλικία θα ανεβεί παγκοσμίως από 29 σε 36 ετών το 2050 και 41 το 2100. Η Ευρώπη σήμερα έχει τον γηραιότερο πληθυσμό (διάμεσος =41), που θα φθάσει τα 46 το 2050. 13. Η διάμεση ηλικία είναι υψηλότερη σε χώρες που επί μακρόν έχουν χαμηλή γονιμότητα. Το 2005 σε 13 αναπτυγμένες χώρες ήταν υψηλότερο από 40. 93 χώρες θα έχουν το φαινόμενο αυτό το 2050 (από τις οποίες 48 αναπτυσσόμενες). 14. Χώρες με υψηλή γονιμότητα θα δούν την λιγότερο ταχεία γήρανση. 1 στις 5 χώρες θα έχουν διάμεση ηλικία κάτω των 30. Οι λιγότερο αναπτυγμένες θα έχουν την χαμηλότερη, με τις 8 νεότερες με διάμεσο κάτω των 24. 15. Η γονιμότητα σήμερα (2,53) είναι η μισή του επιπέδου της το 1950-5. Αναμένεται να μειωθεί περαιτέρω στα 2,02. Όμως στις αναπτυγμένες χώρες τώρα είναι 1,66 και αναμένεται να αυξηθεί στο 1,85 το 2045-50. Αντίθετα στις λιγότερο αναπτυγμένες από 4,53 παιδιά σήμερα αναμένεται να μειωθεί στο 2,87. Στις λοιπές αναπτυσσόμενες χώρες είναι ήδη 2,45 και θα μειωθεί στα 2,09 (δηλαδή να συγκλίνει στον αναπτυγμένο κόσμο). 16. Οι πολύ φτωχές χώρες διατηρούν υψηλή γονιμότητα. Αντίθετα σήμερα η γονιμότητα είναι κάτω από το επίπεδο αναπλήρωσης σε 28 αναπτυσσόμενες χώρες, μεταξύ των οποίων και η Κϊνα, όπου σήμερα η γονιμότητα είναι 1,73 παιδιά/γυναίκα. 17. Η γονιμότητα είναι κάτω του επίπεδου αναπλήρωσης σε όλες τις 45 αναπτυγμένες χώρες. Σε 26 από αυτές (Ιαπωνία και στις περισσότερες χώρες της Ν.Ευρώπης), η γονιμότητα είναι κάτω από 1,5 παιδιά. Η πτώση γονιμότητας είναι ο κανόνας από το 1990 στις αναπτυγμένες χώρες. 18. Σημαντικός είναι ο παράγοντας της μείωσης θνησιμότητας μεταξύ ενηλίκων. Το προσδόκιμο επιβίωσης σε παγκόσμια κλίμακα έχει ήδη αυξηθεί από 58 έτη το 1970-5 σε 69 έτη, θα συνεχίσει την άνοδό του στα 76 το 2045-50 και 82 το 2100. Στις αναπτυγμένες χώρες το σημερινό 77 θα γίνει 83, ενώ στον λοιπό κόσμο από 67 σε 75.. 19. Στις πολύ φτωχές χώρες όμως το προσδόκιμο το 2013 είναι μόλις 58 έτη Η αναμενόμενη αύξηση (σε 67) εξαρτάται από την μείωση της επέκτασης του AIDS και των λοιπών επιδημικών ασθενειών. 20. Η παιδική θνησιμότητα (<5 ετών) ήταν το 1955 21% παγκόσμια, τώρα έχει μειωθει σε 59 τις χιλίοις. Σε αναπτυσσόμενες περιοχές είναι διπλάσιο (112, ενώ το 1990 ήταν 172) 21. Μεταξύ αναπτυγμένων περιοχών, η Ανατολική Ευρώπη έχει το χαμηλότερο προσδόκιμο επιβίωσης, το οποίο πέφτει από τα τέλη των 80. Το 2005 το προσδόκιμο της Α.Ευρώπης (68,6) ήταν χαμηλότερο από το 1960 (69,3). Η Ρωσία, Μολδαβία και Ουκρανία έχουν υποστεί μεγάλες πτώσεις, και είναι τώρα κάτω του 70. 22. Παρά τις προόδους στην αντιμετώπιση του AIDS, η επίπτωσή του παραμένει ορατή. Στην Νοτιότερη Αφρική το προσδόκιμο έπεσε από 62 έτη το 1990-5 σε 52 έτη σήμερα και θα φτάσει στα παλιά του επίπεδα μόλις το 2030. Αποτέλεσμα η ραγδαία πτώση της αύξηση του πληθυσμού. 23. Η μετανάστευση προς τις αναπτυγμένες χώρες αυξάνει παράλληλα με την πτώση της γονιμότητας. Δεδομένου ότι οι θάνατοι υπερέχουν των γεννήσεων, αποτελεί την μόνη πηγή αύξησης του πληθυσμού. Μεταξύ 2005-2050 η καθαρή μετανάστευση θα είναι 96 εκ., μεγαλύτερο από την διαφορά μεταξύ θανάτων και γεννήσεων (33 εκ) την ίδια περίοδο, οδηγώντας σε καθαρή αύξηση κατά 63 εκ. 24. Σε μέσες ετήσιες εισδοχές μεταναστών οι μεγαλύτεροι προορισμοί μετανάστευσης είναι ΗΠΑ (1,0 εκ), Καναδάς (205 χιλ) Αυστραλία (150 χιλ), Ρωσία (127) Γαλλία (106 χιλ), ΗΒ (172χιλ), Ιταλία (131 χιλ) Ισπανία (102 χιλ),. ΟΙ χώρες με την μεγαλύτερη έξοδο είναι 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 13/25

Μπαγκλαντες (-331) Κίνα (-300 χιλ), Ινδία (-284) Μεξικό (-210 χιλ) Φιλιππίνες (-92 χιλ), Πακιστάν (167 χιλ). Προβολή Eurostat 2008. Διάμεσος ηλικία στην ΕΕ (Ελλάδα=EL) 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 14/25

Προβολές και στοιχεία ΟΗΕ 2006 ανά περιοχή και ηλικία Γήρανση παντού αλλά με διαφορετικές ταχύτητες και διαφορετικά σημεία εκκίνησης. Λόγος δημογραφικής εξάρτησης (65+/15-64) στη ΕΕ το 2008 και 2060. Αν και αυξάνει παντού, υπάρχει μεγάλη διασπορά. (30 ποσοστιαίες μονάδες διαφορά μεταξύ μέγιστου και ελάχιστου το 2008 η διαφορά ήταν 14 μονάδες) 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 15/25

Γήρανση -- αυξάνει ο όγκος της πυραμίδας στις ανώτερες βαθμίδες Αποχώριση γενεών της έκρηξης των γεννήσεων (η πυραμίδα του 2008 θυμίζει μάλλον ρόμβο, λόγω του εξογκώματος των 40ρηδων και 50ρηδων). Από: Eurostat, Population in Europe 2007, First Results (Statistics in Focus 81/2008) Η αύξηση του πληθυσμού της ΕΕ-27 από το 2000 οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά σε μετανάστευση. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 16/25

Δομή ηλικιών πληθυσμού ΕΕ και μεταναστών (περίγραμμα), 2012. Οι μετανάστες διορθώνουν την διάρθρωση του πληθυσμού κατεβάζοντας τον μέσο όρο ηλικίας και βελτιώνοντας τον δείκτη εξάρτησης. Η διάμεση ηλικία γηγενών είναι 41,9 και των μεταναστών 34,7. Το δημογραφικό μέρισμα και η παγκόσμια κατανομή πληθυσμού Το δημογραφικό μέρισμα προκύπτει από την κληρονομιά της υψηλής γεννητικότητας που σημαίνει ότι σε μερικές χώρες (π.χ. Πακιστάν, Αίγυπτος, Τουρκία) συνεχίζει να αυξάνει ο πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας παρά την μείωση της γεννητικότητας. Change in the share of the population age 15-64, 2012-2025 (percentage points) 8 Asia 6 Africa IRQ PAK 4 Latin America PHL KEN EGY MEX North America IDN COL 2 BRA TUR IRN ARG Europe ZAF 0 VNM 0 20,000 40,000 60,000 THA CHN -2 ESP GBR FRA ITA USA -4 JPN DEU -6-8 RUS POL KOR CAN -10 GDP PPP per capita (2012) Το διάγραμμα δείχνει στην περίοδο 2012-2025 τις χώρες όπου μεγαλώνει ακόμη το εργατικό δυναμικό (πάνω από το 0) και αυτές όπου μειώνεται σε σχέση με ΑΕΠ κατά κεφαλή. Η 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 17/25

διάκριση σημαίνει ότι αλλάζει η γεωγραφική κατανομή του παγκόσμιου πληθυσμού. Επίσης, ο πληθυσμός αυξάνει εκεί όπου υπάρχει μικρότερη παραγωγικότητα. Αν ήταν πιο ίση η κατανομή του πληθυσμού παγκόσμια, το παγκόσμιο ΑΕΠ θα ήταν πολύ μεγαλύτερο. Συνεπώς οι περιορισμοί στη μετανάστευση ευθύνονται για την διατήρηση του ΑΕΠ, κυρίως των πλουσιότερων χωρών, σε χαμηλά επίπεδα. Μπορούμε έτσι να δούμε τις δράσεις ενσωμάτωσης μεταναστών ως προσπάθειας μετάδοσης της υψηλής παραγωγικότητας που ήδη υπάρχει και άρα σαν ένα είδος επένδυσης με μεγάλο οικονομικό αντίκρισμα. Σημειώνεται ότι στις δημογραφικές προβολές (ακόμη και των ΗΕ) τίθενται αυθαίρετοι περιορισμοί στις υποθέσεις για μετανάστευση ενσωματώνοντας αυτό που θεωρείται ως πολιτικά εφικτό και όχι όπως θα προέκυπτε από μοντέλα μετανάστευσης. E. Τα μακροοικονομικά της γήρανσης μια γρήγορη επισκόπηση και δύο κρίσιμες επισημάνσεις Σε μια κλειστή οικονομία η απλούστερη μορφή μιας Συνάρτησης παραγωγής είναι Υ=Α F(K,L) (Υ= ΑΕΠ, δηλαδή παραγωγή, Κ= κεφάλαιο, L=Εργασία) ή Κατά κεφαλή του πληθυσμού (Ν) Υ/Ν= Α. f (L/N, K/L) Όπου Υ/Ν κατά κεφαλήν προϊόν, (L/N= συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό, K/N = Λόγος Κεφαλαίου- Εργασίας, δηλαδή παραγωγικό κεφάλαιο ανά εργαζόμενο. Η γήρανση του πληθυσμού αναπόφευκτα μειώνει τον ρυθμό αύξησης του Ν. Σημειώνεται ότι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ μπορεί να αυξάνει ακόμη και αν μειώνεται το ΑΕΠ, λόγω της μείωσης του εργατικού δυναμικού. Η κατάσταση θα είναι ευνοϊκότερη αν γίνει κάποιο από τα παρακάτω (ή όλα μαζί): 1. Αύξηση στην Συμμετοχή εργατικού δυναμικού. Δηλαδή για δεδομένο πληθυσμό Ν, αυξάνονται οι εργαζόμενοι και η εργασία (L). Αυτό μπορεί να γίνει με μεγαλύτερη συμμετοχή στην αγορά εργασίας γυναικών, ιδίως αυτών με παιδιά, Ταχύτερη και αποτελεσματικότερη είσοδο στην αγορά εργασίας νέων και καθυστέρηση της εξόδου από την αγορά εργασίας των μεγαλύτερων. Κρίσιμο σημείο η θέση της γυναίκας 2. Μεγαλύτερη Ένταση κεφαλαίου - περισσότερο κεφάλαιο για κάθε εργαζόμενο. Δύο αντίρροπες τάσεις (a)από την μια πλευρά αυτό θα γίνει αυτόματα (μείωση Ν και L).. (β) Αν η γήρανση του πληθυσμού μειώσει τις αποταμιεύσεις, τότε θα σημαίνει μικρότερες επενδύσεις άρα και κεφάλαιο. Ένα απλό υπόδειγμα κύκλου ζωής οδηγεί στην αναμονή ότι οι συνολικές αποταμιεύσεις θα μειωθούν καθώς οι ηλικιωμένοι ρευστοποιούν την περιουσία τους για να χρηματοδοτούν τα γηρατειά τους. Όμως, αυτό δεν φαίνεται να συμβαίνει στην πράξη (ταχύτερα γηράσκουσες κοινωνίες δεν έχουν μικρότερο κεφάλαιο. 3. Παραγωγικότητα ανθρώπινου και υλικού κεφαλαίου. (αύξηση του Α). Μεγαλύτερες επενδύσεις π.χ. σε παιδεία θα αυξήσουν το ανθρώπινο κεφάλαιο και την παραγωγικότητα του κάθε εργαζόμενου. Η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να παίξει κρίσιμο ρόλο. (όπως θα μπορούσε να πεί κανείς ότι έπαιξε κατά τον 19 ο αιώνα αποτρέποντες τις απαισιόδοξες προβλέψεις του Malthus). Σε μια ανοικτή οικονομία υπάρχουν και άλλες πιθανότητες αντίδρασης: 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 18/25

Επενδύσεις στο εξωτερικό: Καθώς επαναπατρίζονται τα κέρδη, το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν θα είναι μεγαλύτερο από το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν. Η κινητικότητα του κεφαλαίου είναι μεγαλύτερη από αυτή του εργατικού δυναμικού και συνεπώς χώρες με γηράσκοντα πληθυσμό θα επωφελούνται από την ύπαρξη εργατικού δυναμικού στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Μετανάστευση. Άμεση αναπλήρωση του εργατικού δυναμικού. Οδηγεί σε βελτίωση της οικονομικής κατάστασης και των χωρών προορισμού αλλά και προέλευσης. Προσκρούει όμως σε μη-οικονομικους παράγοντες και φόβους για την δυσκολία ενσωμάτωσης. H οικονομική ανάλυση της γήρανσης του πληθυσμού στην ουσία εξετάζει τις προοπτικές αντίδρασης στον καθένα από αυτούς τους παράγοντες: Αποταμίευση, οργάνωση συντάξεων, εργασία, μακροοικονομικά, μετανάστευση, κ.ο.κ. ΔΥΟ ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Στο πλαίσιο αυτό έχει εξαιρετική σημασία να μην λησμονούνται ποτέ δύο κρίσιμες επισημάνσεις: 1. Η μέθοδος των τριών μπορεί να παραπλανεί απαιτούνται αιτιολογημένες αναλύσεις. Οι περισσότερες αναλύσεις της γήρανσης του πληθυσμού ακολουθούν την λογική της μεθόδου των τριών: «Αν η κατάσταση τώρα που ο αριθμός ηλικιωμένων είναι 1, ισούται με χ, τότε ο διπλασιασμός των ηλικιωμένων θα διπλασιάσει και το χ». Δηλαδή μια μηχανιστική προβολή που προϋποθέτει ότι όλα μένουν ίδια και δεν υπάρχει καμμιά προσαρμογή. Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ ΣΥΧΝΟΤΑΤΑ ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΗ. Απαιτείται εδραίωση των προβολών σε οικονομικές σχέσεις και συμπεριφορές, οι οποίες προσαρμόζονται και αντιδρούν. Η δικαιολόγηση των προβολών πρέπει να λάβει υπόψη αιτιολογήσεις βάσει οικονομικών συμπεριφορών, αλλά και να εξετάσει τις πιθανές προσαρμογές οικονομικών δομών. Η ΧΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ Η ΕΜΠΕΔΩΣΗ ΠΡΟΒΛΕΨΕΩΝ ΣΕ ΕΜΠΕΙΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ. 2. Διαφορά μεταξύ ηλικιακής ομάδας και ατόμων που γεννήθηκαν συγκεκριμένη χρονολογία. Κάθε κλάση (κοόρτη στην δημογραφία) ατόμων, ατόμων δηλαδή που έχουν γεννηθεί την ίδια χρονολογία, έχει κοινά στοιχεία και βιώματα, τα οποία μπορούν να διαφέρουν από μια κλάση στην άλλη. Γενικεύσεις που βασίζονται σε παρατηρήσεις ηλικιωμένων ατόμων σήμερα μπορούν να εξαρτώνται όχι από την ηλικία των ερευνώμενων αλλά από τις συγκεκριμένες εμπειρίες της σημερινής ομάδας. (Για παράδειγμα οι γιαγιάδες της Πίνδου που έδειξαν αυτοθυσία στον Ελληνοιταλικό πόλεμο και αργότερα στην ανατροφή των εγγόνων τους που γεννήθηκαν την δεκαετία του 1910 είναι πιθανόν να διαφέρουν από τις γιαγιάδες του Πολυτεχνείου που γεννήθηκαν την δεκαετία του 1950 και θα είναι οι 60ρισσες της επόμενης δεκαετίας ). Πολλές από τις σημερινές γενικεύσεις για τη συμπεριφορά των ηλικιωμένων μπορούν να ισχύουν μόνο για τις παλιές κλάσεις. ΣΤ: Η πρώτη και η δεύτερη Δημογραφική Μετάβαση 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 19/25

Δημογράφοι, οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι προσπαθώντας να εξηγήσουν την πορεία των δημογραφικών μεταβολών χρησιμοποιούν την έννοια της Δημογραφικής Μετάβασης δηλαδή της αλλαγής δημογραφικού προτύπου. Τελευταία ορισμένοι κοινωνιολόγοι (π.χ. οι Ολλανδοί Van de Kraa και Lesthaeghe), προσπαθώντας να εξηγήσουν τι γίνεται στις αναπτυγμένες χώρες αναφέρονται σε μια Δεύτερη Δημογραφική Μετάβαση, η οποία χαρακτηρίζεται από τις αλλαγές στις κοινωνικές αξίες που έλαβαν χώρα από την δεκαετία του 60. Ο πίνακας που ακολουθεί αναφέρει τα χαρακτηριστικά των δύο Δημογραφικών Μεταβάσεων στη Δυτική Ευρώπη. Σχηματική παρουσίαση των δύο δημογραφικών μεταβάσεων στην Δυτική Ευρώπη Πρώτη Δημογραφική Μετάβαση Δεύτερη Δημογραφική Μετάβαση Α.Γάμος Ποσοστό γάμων, ηλικία 1 ου γάμου Μικρότερη ή μειωμένη συγκατοίκηση Χαμηλά διαζύγια Υψηλό ποσοστό δεύτερων γάμων Μείωση στην γονιμότητα ( σε μεγάλες ηλικίες, πτώση στην ηλικία όταν 1 ο παιδί) Προβλήματα στην αντισύλληψη Μείωση στην εκτός γάμου γεννήσεις Χαμηλότερη τελική ατεκνία σε ζευγάρια Ενασχόληση με υλικές ανάγκες (εισόδημα, υγεία). Αλληλεγγύη σημαντική. Αυξανόμενη συμμετοχή σε θεσμούς (κόμματα συνδικάτα), Ενδυνάμωση κοινωνικής συνοχής. Σημαντική παρέμβαση Κράτους σε επίπεδο αξιών. 1 ο κύμα εκκομίσκευσης. Διαχωρισμός στον ρόλο των φύλων, πολιτική υπέρ οικογένειας, πατερναλισμός. Σταθερές διαδρομές ζωής, κυριαρχία του μοντέλου μιας οικογένειας Β. Γονιμότητα Γ. Κοινωνία Πηγή: ΕΕ 2008 σελ 34, από Lesthaeghe & Surkyn 2007. Ποσοστό παντρεμένων, ηλικία 1 ου γάμου Αύξηση στην συγκατοίκηση Αύξηση και ενωρίτερα διαζύγια Πτώση στους δεύτερους γάμους Περαιτέρω μείωση (αναβολή, μέση ηλικία, επιθυμία για οικογένεια < αναπλήρωσης) Αποτελεσματικότερη αντισύλληψη (εξαιρέσεις) Εκτός γάμου γεννήσεις με συγκατοίκηση Υψηλότερη τελική ατεκνία σε ζευγάρια Ενασχόληση με ατομική αυτονομία, αυτοπραγμάτωση. Εμφαση στην ανεκτικότητα. Αποδέσμευση από συλλογικότητες. Αποδυνάμωση κοινωνικής συνοχής. Υποχώρηση Κράτους. 2 ο κύμα εκκομίσκευσης., σεξουαλική επανάσταση, αμφισβήτηση εξουσίας Αυξανόμενη συμμετρία στα φύλα. Γυναικεία οικονομική αυτονομία. Ευελιξία στις διαδρομές ζωής, ποικίλα μοντέλα διαβίωσης, ανοικτό μέλλον Ζ: Εξηγώντας το «Μεσογειακό παράδοξο»: Μεσογειακή οικογένεια και δημογραφία Η Μεσόγειος δεν μοιάζει να ταιριάζει ούτε και στην Δεύτερη Δημογραφική μετάβαση. Οφείλεται αυτό στην γνωστή υστέρηση ή σε μονιμότερους παράγοντες που αξίζουν να χαρακτηριστούν ως ξεχωριστό μοντέλο; Το άρθρο που ακολουθεί προσπαθεί να δώσει μια εξήγηση. (Αντίστοιχος προβληματισμός υπήρχε για τον χαρακτηρισμό του κοινωνικού κράτους. O Esping-Andersen θεωρούσε την Ιταλία ως καθυστερημένη εκδοχή του κεντροευρωπαϊκού μοντέλου. Ο Ferrera θεωρεί ότι το «Μεσογειακό Κοινωνικό Μοντέλο» είναι διακριτό). Σημειώσεις από το άρθρο των Francesca Bettio και η Paola Villa, Γονιμότητα και Απασχόληση: ανατροπές στη μακρά σχέση υποκατάστασης και Μεσογειακές ιδιαιτερότητες 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 20/25

Το Μεσογειακό Παράδοξο: Η μεγάλη εικόνα της αντίστροφης σχέσης ανάμεσα στην απασχόληση και στη γονιμότητα φαίνεται να ανατρέπεται. Μαζί της ανατρέπεται και παραδοσιακή διάκριση ανάμεσα στις βόρειες και στις νότιες χώρες: τα ποσοστά γονιμότητας αρχίζουν σταδιακά να αυξάνουν ή να σταθεροποιούνται στις Σκανδιναβικές και Αγγλοσαξονικές χώρες (κυρίως Δανία, Σουηδία, Νορβηγία, Αγγλία και ΗΠΑ), εκεί δηλαδή που η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας είναι υψηλότερη και κινείται αυξητικά. Στην αντίθετη κατεύθυνση κινούνται οι γεννήσεις ανά γυναίκα στις Μεσογειακές χώρες (Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία και Ελλάδα), όπου η συμμετοχή των γυναικών στην απασχόληση είναι χαμηλότερη και αυξάνει με χαμηλούς μόνο ρυθμούς. Αρα στην Μεσόγειο η χαμηλή γονιμότητα συνοδεύεται με χαμηλή απασχόληση γυναικών. Περίληψη. Η ανάλυση και ερμηνεία αυτών των ανατροπών αποτελούν το αντικείμενο άρθρου που έγραψαν η Francesca Bettio και η Paola Villa στο Cambridge Journal of Economics (1998). Εξετάζουν δύο θέματα: Πρώτον, κατά πόσον η σχέση μεταξύ γονιμότητας και συμμετοχής στην απασχόληση εξακολουθεί να είναι αντίστροφη στις ανεπτυγμένες χώρες. Και δεύτερον, σε τι ακριβώς συνίσταται η «Μεσογειακή ιδιαιτερότητα» που εκφράζεται με ταυτόχρονη χαμηλή γονιμότητα και χαμηλή απασχόληση. Η άποψη που υποστηρίζουν είναι πως δεν υπάρχει μια και μοναδική διαδρομή προς την οικονομική ανεξαρτησία των γυναικών που να αφορά όλες τις κοινωνίες. Τα «οικονομικά της οικογένειας» (δηλαδή ο ρόλος της οικογένειας στην παραγωγή, στις αξίες και στα συστήματα φροντίδας) διαφέρουν ανάμεσα στις χώρες, όπως διαφέρουν και οι οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Το κεντρικό τους επιχείρημα είναι πως στις Μεσογειακές χώρες, ο συνδυασμός χαμηλής γονιμότητας και χαμηλής απασχόλησης υπαγορεύεται από τον κεντρικό ρόλο που παίζει η οικογένεια τόσο στον τομέα της κοινωνικής προστασίας, όσο και στην παραγωγή αγαθών, υπηρεσιών και ιδεών/αντιλήψεων. Συνεπώς ερμηνεύουν το συνδυασμό χαμηλής γονιμότητας και χαμηλής συμμετοχής στην αγορά εργασίας σαν αποτέλεσμα της ηγεμονίας του μοντέλου της «συνεκτικής» οικογένειας. Ι. Συμμετοχή στην απασχόληση και γονιμότητα. Το παράδοξο: Μεταξύ 1975 η Ελλάδα, Ιταλία. Ισπανία και Πορτογαλία μείωσαν την συνολική γονιμότητα (total fertility rate) κατά 1-1,5 παιδί ανα γυναίκα σε επίπεδα πολύ κάτω της αναπλήρωσης (1,3-1,5) 5. Οι χώρες αυτές προ του 1975 ήταν χώρες υψηλής γονιμότητας και μετά το 1992 ήταν οι πιο χαμηλές. Η συνήθης εξήγηση για αυτό επικαλείται την καθυστερημένη σύγκλιση : Οι μεσογειακές χώρες εισήλθαν αργότερα στην δημογραφική μετάβαση (πρός γονιμότητα αναπλήρωσης) και συνεπώς συγκλίνουν ταχύτατα στον γενικό μέσο όρο. (άρα η χαμηλή γονιμότητα είναι παροδικό φαινόμενο). Οταν συνειδητοποιήθηκε ότι η αμιγώς δημογραφική εξήγηση δεν αρκούσε, αναζητήθηκαν αιτιάσεις στην κοινωνιολογία η θεωρία του πολιτισμικού σοκ με την απελευθέρωση των γυναικών, την συμμετοχή στην αγορά εργασίας, τις φεμινιστικές ιδέες κλπ. Το πρόβλημα με τις εξηγήσεις αυτές είναι ότι η συμμετοχή στην αγορά εργασίας δεν αυξήθηκε θεαματικά στην Μεσόγειο την περίοδο αυτή. ΟΙ χώρες αυτές είχαν την χαμηλότερη συμμετοχή την δεκαετία του 80 ενώ οι επιδόσεις τους υπολείπονται πολύ της 5 Σε κάποιο βαθμό η μείωση οφείλεται σε σταστιστικούς παράγοντες δ ηλαδή στην αναβολή των γεννήσεων. Αν η ανάλυση γίνει σε επίπεδο κοόρτης (completed cohort fertility rate) η μείωση μετριάζεται, παραμένει όμως υψηλή. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 21/25

λοιπής ΕΕ. Επίσης η ανεργία είναι κάτι που πλήττει περισσότερο τις γυναίκες (και ιδίως τις νέες γυναίκες). Βασικό επιχείρημα των Bettio & Villa: δεν έχει τόση σημασία η απλή σχέση (διαθεσιμότητα του χρόνου γονιμότητα), όσο η οργάνωση του χρόνου σε διαφορετικές θεσμικές αποκρυσταλλώσεις που παίζει ρόλο στη σχέση απασχόλησης και γονιμότητας. Η κρίσιμη μεταβλητή δεν είναι ο χρόνος αλλά οι ευκαιρίες συνδυασμού εργασίας και μητρότητας: αυτές οι ευκαιρίες που συμπυκνώνονται σε θεσμούς είναι οι δυνάμεις που ενθαρρύνουν, αν υπάρχουν (ή αποθαρρύνουν, όταν δεν υπάρχουν) την απασχόληση ΚΑΙ τη μητρότητα. Απαιτείται εμβάθυνση στα οικονομικά της οικογένειας ως κοινωνικοοικονομικής μονάδας στην Μεσόγειο, δηλαδή ανάλυση των οικονομικών χαρακτηριστικών του νοικοκυριού στις χώρες αυτές. Δύο συνιστώσες προσλαμβάνουν κρίσιμη ερμηνευτική διάσταση: 1. Πρώτον, στο πλαίσιο καθυστερημένης οικονομικής ανάπτυξης, η οικογένεια στην Μεσόγειο εμπόδισε την «εξωτερίκευση» προς την αγορά της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών που επιτελούνται από γυναίκες. Με αυτό τον τρόπο περιόρισε και τη ζήτηση αλλά και την προσφορά εργασίας γυναικών. Αυτή τη διαδικασία την ονομάζουν «περιορισμένη τριτογενοποίηση» (abridged tertiarisation). 2. Δεύτερον, η αντιφατική απαίτηση που ήθελε την οικογένεια αφ ενός μεν να λειτουργεί σαν πρωταρχική μονάδα παροχής κοινωνικής φροντίδας, και αφ ετέρου να παραχωρεί σταδιακά ανεξαρτησία στα μέλη της, δημιούργησαν κυρίως για τις κόρες, αλλά όχι μόνο γι αυτές- ένα μοντέλο ανεξαρτησίας εντός της οικογένειας (αντί για ανεξαρτησία από την οικογένεια, όπως συνέβη αλλού). Μια από τις συνέπειες της ανεξαρτοποίησης εντός της οικογένειας είναι η αποθάρρυνση της γονιμότητας καθώς αυξάνει πολύ το κόστος από την απόκτηση παιδιών (ενώ η ανεργία των νέων υψηλή στις Μεσογειακές χώρες-, με τη σειρά της μετακυλίεται ως κόστος στην οικογένεια). Τριτογενοποίηση. Ειδικότερα, η έννοια της τριτογενοποίησης αναφέρεται στη διαδικασία ταχείας μεγέθυνσης και αύξησης της απασχόλησης των υπηρεσιών. Έχει εντοπιστεί στενή διασύνδεση ανάμεσα στο δείκτη τριτογενοποίησης (δηλαδή στο μερίδιο της απασχόλησης του τριτογενούς τομέα στο σύνολο της απασχόλησης) και στο ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στην απασχόληση. 6. Ποιοι παράγοντες ευθύνονται για την ανάσχεση της τριτογενοποίησης (δηλαδή της επέκτασης της απασχόλησης στον τομέα των υπηρεσιών); Η απάντηση των Bettio & Villa επικεντρώνεται στην οικογένεια και στην απροθυμία της να «εξωτερικεύσει» την προμήθεια αγαθών και υπηρεσιών εντάσεως γυναικείας εργασίας, αλλά και στην υποστήριξη που παρέχει στην αυτό-απασχόληση. Στην Ιταλία πυκνά δίκτυα συγγενών υποκαθιστούν την αγορά στην παροχή υπηρεσιών ευρέως φάσματος, από δανειακά κεφάλαια μέχρι προσωπικές υπηρεσίες. Παραδείγματα: οικογενειακές επιχειρήσεις, εξασφάλιση κεφαλαίων, υποστήριξη για αγορά σπιτιού και υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης.η παροχή φροντίδας (εκτός από ιατροφαρμακευτική με τη στενή έννοια) από την οικογένεια χωρίς αμοιβή, περιορίζει τη ζήτηση για ανάλογες υπηρεσίες από την αγορά (με πληρωμή). Η δωρεάν παροχή υπηρεσιών φροντίδας από γυναίκες στο πλαίσιο της οικογένειας 6 Ο συντελεστής συσχέτισης για τις οικονομίες του ΟΟΣΑ (εξαιρώντας το Λουξεμβούργο και την Τουρκία) είναι 0.89, και επιβεβαιώνεται από τη διαπίστωση πως η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών στις ανεπτυγμένες χώρες απασχολούνται στον τριτογενή τομέα. Επιπλέον, 74% των εργαζομένων στον τριτογενή τομέα στις χώρες του ΟΟΣΑ 6 είναι γυναίκες 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 22/25

περιορίζει τόσο τη ζήτηση όσο και την προσφορά αμειβόμενης γυναικείας εργασίας, ενισχύοντας αλληλοτροφοδοτούμενους φαύλους κύκλους ανάσχεσης και περιορισμού. Επιπλέον, η αυτοαπασχόληση δημιουργεί τα δικά της εμπόδια στην απασχόληση των γυναικών, οι οποίες απασχολούνται στις οικογενειακές επιχειρήσεις ως (άμισθα) συμβοηθούντα μέλη.{ρόλος της γκρίζας οικονομίας και φοροδιαφυγής}. ΙΙ. Γονιμότητα και τα οικονομικά της οικογένειας στις Μεσογειακές χώρες. Με ποιό τρόπο η συνεκτική και συμπαγής οικογένεια μπορεί να λειτουργεί σε βάρος της γονιμότητας; Η οικογενειακή συνοχή μπορεί να αναφέρεται σε δύο θέματα: Πρώτον, στη δημογραφική δομή της δημιουργίας οικογένειας. Και δεύτερον, στις οικονομικές συναλλαγές ανάμεσα σε οικογένειες και στο εσωτερικό της οικογένειας. Η Μεσογειακή οικογένεια χαρακτηρίζεται από συνοχή και ως προς τα δύο παραπάνω είδη. Α. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της συνεκτικής οικογένειας. Στα τελευταία 25 χρόνια η τυπική πυρηνική οικογένεια της μεταπολεμικής εποχής στις ανεπτυγμένες χώρες σταδιακά μετασχηματίζεται σε λιγότερο σταθερή και περισσότερο πολύμορφη κατεύθυνση, που έχει ονομαστεί «μετα-πυρηνική» οικογένεια. Χαμηλή γονιμότητα, αυξημένα ποσοστά συγκατοίκησης και γεννήσεις εκτός γάμου, αυξημένα (και επιταχυνόμενα) ποσοστά διαζυγίων και χωρισμών: θεωρούνται ως ενδείξεις της «αποθεσμοποίησης», δηλαδή σχετική απομάκρυνση των ανθρώπων από τη δύναμη της οικογένειας. Η «υποχώρηση της οικογένειας» θεωρείται πως αναφέρεται σε μειωμένη συνοχή ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, υποχώρηση των κοινωνικών λειτουργιών και η σχετική υποχώρηση της δύναμης του θεσμού της οικογένειας έναντι άλλων θεσμών. Η εξέλιξη της οικογένειας στις Μεσογειακές χώρες δεν ακολούθησε αυτή τη διαδρομή. Η μείωση της γονιμότητας περιόρισε το μέγεθος της οικογένειας, όχι τη συνοχή της. Το κεντρικό κύτταρο της κοινωνίας παραμένει η οικογένεια, με παντρεμένο ζευγάρι και τουλάχιστον ένα παιδί 7. Στο εσωτερικό της οικογένειας, η μείωση στο συνολικό αριθμό των παιδιών συνοδεύτηκε με μακροβιότερες και στενότερες σχέσεις γονέων-παιδιών. Η μείωση της γονιμότητας, λοιπόν, δεν συνοδεύεται από αύξηση των ζευγαριών ή των ατόμων χωρίς παιδιά. Μειώνεται απλώς ο αριθμός των παιδιών, και η έλευση του πρώτου παιδιού τοποθετείται σε μεγαλύτερη ηλικία. Β. Οι οικονομικές λειτουργίες της συνεκτικής οικογένειας. Η σταδιακή απελευθέρωση του κάθε μέλους της οικογένειας από την οικογένεια (ο βαθμός ελευθερίας που απολαμβάνει κάποιο μέλος της οικογένειας προκειμένου να οργανώσει τη ζωή του) μπορεί να θεωρηθεί πως αποτελεί το συμπλήρωμα της «αποθεσμοποίησης». Στις Μεσογειακές χώρες φαίνεται να κυριαρχεί ένα εναλλακτικό μοντέλο απελευθέρωσης των μελών της οικογένειας, ένα μοντέλο που προϋποθέτει και ταυτόχρονα συντηρεί τη συνεκτική οικογένεια. Αυτό το μοντέλο οι Bettio & Villa το ονομάζουν «απελευθέρωση εντός (στο εσωτερικό) της οικογένειας» (και όχι απελευθέρωση από την οικογένεια, όπως έγινε αλλού). Συναλλαγές στο πλαίσιο της οικογένειας: Η απελευθέρωση μέσα στην οικογένεια συντελείται στο πλαίσιο όπου η τελευταία διατηρεί σημαντικό ρόλο στην παραγωγή και όπου η οικονομική αλληλεξάρτηση των μελών της οικογένειας παραμένει έντονη. Αυτοί οι δεσμοί αλληλεξάρτησης αποτυπώνονται στη συχνότητα επαφής ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, 7 Στον Βορρά οι εκτός γάμου γεννήσεις αντισταθμίζουν τα ζευγάρια χωρίς παιδιά. Στον Νότο Η σχετική απουσία των εκτός γάμου γεννήσεων ενισχύει την τάση μείωση της γονιμότητας. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 23/25

καθώς και στις επιλογές εγκατάστασης (κατοικίας) γονέων και ενηλίκων παιδιών. Επιπρόσθετα, οι οικογενειακοί δεσμοί εκφράζονται μέσα από τις ροές βοήθειας (σε χρόνο αλλά και σε χρήματα). Οι ανταλλαγές μεταξύ γενεών μέσα στο οικογενειακό δίκτυο είναι έντονες και πολύμορφες ως προς την κατεύθυνση, τη συχνότητα και την ποσότητα των πόρων που μεταβιβάζονται (τόσο οικονομικών όσο και μη-οικονομικών πόρων). Σύμφωνα με εμπειρική ανάλυση στην Ιταλία, οι ροές βοήθειας εμπίπτουν σε 3 κατηγορίες: (α)οικονομική βοήθεια (από ενήλικα παιδιά προς ηλικιωμένους συγγενείς, αλλά και από γιαγιάδες και παππούδες στα παιδιά και στα εγγόνια τους). (β) υπηρεσίες φροντίδας, κυρίως προς οικογένειες με μικρά παιδιά. (γ) τρίτον, υποστήριξη σε ασθενείς ή ανάπηρους συγγενείς, κυρίως ηλικιωμένους. Στις μισές περιπτώσεις η βοήθεια αυτή προσφέρεται συστηματικά, στο ένα τρίτο των περιπτώσεων προσφέρεται σε μη-συστηματική βάση, ενώ στο υπόλοιπο ένα πέμπτο των περιπτώσεων προσφέρεται σε περιστασιακή βάση. 8 Η «οικογένεια μακράς διάρκειας»: Η στιγμή που τα παιδιά φεύγουν από το σπίτι των γονιών τους θεωρείται εμβληματική της πορείας για την ανεξαρτησία τους. Στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης και στις ΗΠΑ, η διαχρονική τάση ευνοεί την εγκατάλειψη της οικογενειακής εστίας ολοένα και νωρίτερα (σε μικρότερη ηλικία των παιδιών). Αυτό καθρεφτίζει αλλαγές στις σχέσεις γονέων και παιδιών, αλλαγές που αφορούν τόσο τους γονείς όσο και τα παιδιά. Τόσο οι γονείς όσο και τα παιδιά κερδίζουν ανεξαρτησία από αλλήλους. Οι γονείς ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να αποκτήσουν οικονομική ανεξαρτησία ακόμα και πριν εγκαταλείψουν την οικογενειακή εστία. Αλλά και οι ίδιοι οι νέοι άνθρωποι αναζητούν μεγαλύτερη αυτονομία και ανεξαρτησία μεταξύ συζύγων στη νέα οικογένεια που φτιάχνουν. Η Μεσογειακή οικογένεια δεν ανταποκρίνεται στην παραπάνω εικόνα. Τα παιδιά παραμένουν πολύ περισσότερο στο σπίτι των γονιών τους, και η ηλικία αποχώρησης όχι μόνο δεν μειώνεται αλλά αντίθετα αυξάνει. Όταν τελικά αποχωρούν, το κάνουν για να παντρευτούν και όχι για να συγκατοικήσουν. Όσοι ζουν μόνοι στις Μεσογειακές χώρες είναι κυρίως ηλικιωμένοι, και αποτελεί προϊόν ανάγκης, δεν είναι επιλογή. Η παραμονή των νέων στο σπίτι των γονιών τους έχει χαρακτηριστεί σαν «παρατεταμένη εφηβεία» και σκιαγραφεί μια κατάσταση όπου: Α) οι γονείς αναλαμβάνουν να διασφαλίσουν πως το επίπεδο ζωής των παιδιών τους δεν πρόκειται ποτέ να πέσει κάτω από το επίπεδο που προσφερόταν μέσα στο σπίτι που μεγάλωσαν, ακόμα κι όταν τα παιδιά φτιάξουν τη δική τους οικογένεια. Έτσι, οι γονείς προσφέρουν στα παιδιά τους το «δίχτυ προστασίας» που τους είχαν προσφέρει οι δικοί τους γονείς. Η μεταβιβάσεις πόρων και υποστήριξης από γενιά σε γενιά λειτουργεί σαν υποκατάστατο τόσο της κρατικής πρόνοιας όσο και της αγοράς. Β) τα παιδιά, αντιμέτωπα με μια κατάσταση στην αγορά εργασίας που δεν υπάρχουν καλές δουλειές, ούτε καν επαρκείς δουλειές, παραμένουν στο σπίτι των γονιών τους μέχρι να είναι σε θέση να διασφαλίσουν για τον εαυτό τους ανάλογη οικονομική ευχέρεια με αυτήν που απολάμβαναν στην οικογενειακή εστία. Αυτή η κατάσταση παρουσιάζεται σαν «αναγκαστική». Ωστόσο, παρά το γεγονός πως διατυπώνεται με όρους ανάγκης, αναμφίβολα κρύβει στοιχεία επιλογής τόσο από την πλευρά των γονέων όσο και από αυτήν των παιδιών. Οι γονείς προστατεύουν τα παιδιά τους και τους διογκώνουν τις προσδοκίες τους. Τα παιδιά, αντί να επιδιώξουν πρώιμη απελευθέρωση, διαπραγματεύονται με τις οικογένειές τους (και επιτυγχάνουν) ευρύτατοι 8 Αντίθετα έρευνα στις ΗΠΑ ανέδειξε ότι η οικογενειακή βοήθεια μειώνεται διαχρονικά και επικετνρώντεται στην βοήθεια για τις σπουδές και πολύ περιορισμένες γονικές παροχές. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 24/25

φάσμα ελευθεριών στο πλαίσιο της οικογένειας (και όχι απελευθέρωση από την οικογένεια, όπως συμβαίνει αλλού). Τα παραπάνω έχουν σαφείς επιπτώσεις στη γονιμότητα: ο αριθμός των παιδιών ανά οικογένεια τείνει να περιορίζεται καθώς το κόστος των παιδιών αυξάνει (εξ αιτίας της «παρατεταμένης εφηβείας» η περίοδος παραμονής των παιδιών με τα παιδιά μακραίνει και το επίπεδο ζωής των παιδιών είναι το μέγιστο που μπορεί να διασφαλίσει η οικογένεια). Το κόστος των παιδιών αφορά οικονομικούς πόρους, χρόνο αλλά και συναισθηματικούς πόρους. Η θέση των γυναικών: Για τα κορίτσια, η διαδικασία της απελευθέρωσης μέσα στην οικογένεια συνεπάγεται περισσότερα πράγματα: συνδυασμό της παραδοσιακής επιθυμίας για οικογένεια και μητρότητα, με «σύγχρονη» στάση έναντι της εργασίας (όπου η τελευταία θεωρείται σημαντικό στοιχείο της αυτονομίας και ικανοποίησης της γυναίκας). Αντιμέτωπες με δυσκολίες στο να βρουν δουλειά, παρατείνουν την παραμονή τους στο σπίτι των γονιών τους σαν επιλογή ελαχίστου κόστους στην αναζήτηση ανεξαρτησίας. Αναβάλλουν τη στιγμή του γάμου και παραμένουν προσηλωμένες στη δουλειά τους (μόλις τη βρουν), χωρίς να την εγκαταλείπουν χάριν της μητρότητας. Η «απελευθέρωση εντός της οικογένειας» εγείρει περισσότερες απαιτήσεις από τις γυναίκες και το χρόνο τους σε σύγκριση με την «απελευθέρωση από την οικογένεια». Και όσο η συμμετοχή στην αγορά εργασίας διευρύνεται συστηματικά, το βάρος προσαρμογής μετατίθεται στη γονιμότητα. Η επίδραση της ανεργίας: Τόσο οι δημογραφικές όσο και οι οικονομικές διεργασίες που περιορίζουν τη γονιμότητα, επιτείνονται από την επίδραση που ασκεί η ανεργία. Η ανεργία δημιουργεί αβεβαιότητα, αφορά περισσότερο νεότερα άτομα, και πολύ περισσότερο γυναίκες.. συνεπώς επιβαρύνει και ανακόπτει τις αποφάσεις που αφορούν τη μητρότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι άνεργες γυναίκες έχουν μεγαλύτερη στατιστική πιθανότητα να είναι χωρίς παιδιά και μικρότερη πιθανότητα να είναι μητέρες. Συμπέρασμα: ο ρόλος και τα οικονομικά χαρακτηριστικά της οικογένειας στη Μεσόγειο έχει πολλές διαφορές από τις γενικές τάσεις που επικρατούν αλλού: εδώ η χαμηλή γονιμότητα και η χαμηλή συμμετοχή στην απασχόληση αλληλο-ενισχύονται. Στις Μεσογειακές κοινωνίες, τα οικογενειακά δίκτυα αλληλο-υποστήριξης εμπόδισαν την «εξωτερίκευση» των υπηρεσιών εντάσεως γυναικείας εργασίας. Το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε «περιορισμένη» ή «εμποδισμένη τριτογενοποίηση» και έχει συνέπειες τόσο στην προσφορά όσο καις τη ζήτηση για γυναικεία εργασία. Οι υπηρεσίες πρόνοιας και υποστήριξης που προσφέρονται στο πλαίσιο της οικογένειας προς τα μέλη της ενδέχεται να είναι υψηλότερης ποιότητας και προδιαγραφών σε σύγκριση με κρατικά παρεχόμενες υπηρεσίες. Αυτό ενθαρρύνει ένα ιδιαίτερο είδος απελευθέρωσης των νέων ανθρώπων, όχι από την οικογένεια αλλά μέσα στην οικογένεια. Αυτού του τύπου η απελευθέρωση σωρεύει πρόσθετο κόστος για τους γονείς γενικώς και ιδιαίτερες απαιτήσεις σε χρόνο και άλλους πόρους από τις γυναίκες. Συνεπώς, αυτό το είδος απελευθέρωσης αποθαρρύνει τη γονιμότητα. Επιπλέον, η ανεργία προς τους νέους και κυρίως προς τις γυναίκες ενισχύει την τάση μείωσης της γονιμότητας. 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 25/25