ΘΕΜΑ: Η κοινωνικοποίηση του παιδιού στα πλαίσια του ολοήµερου σχολείου και της οικογένειας.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ: Ολοήµερο σχολείο ΘΕΜΑ: Η κοινωνικοποίηση του παιδιού στα πλαίσια του ολοήµερου σχολείου και της οικογένειας. ηµαράς Σεραφείµ Α.Μ. 3811 Θεοχάρης Θωµάς Α.Μ. 3818 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ Μάθηµα: Εκπαιδευτική Πολιτική Επιβλέπων: κ. Βεργίδης ΠΑΤΡΑ 2005

Περιεχόµενα Σελίδα Εισαγωγή...1 Κεφάλαιο 1 Προβληµατισµός.. 2 1.1 Ερευνητικό ερώτηµα 2 1.2 Υπόθεση 3 Κεφάλαιο 2 Εννοιολογικοί προσδιορισµοί... 4 Κεφάλαιο 3 Βιβλιογραφική ανασκόπηση. 8 Κεφάλαιο 4 Μεθοδολογία έρευνας.. 17 4.1 Ανάλυση ερωτηµατολογίου. 18 Κεφάλαιο 5 Παρουσίαση δεδοµένων... 20 5.1 Σχολιασµός δεδοµένων.39 Κεφάλαιο 6 Συµπέρασµα..43 Κεφάλαιο 7 Προτάσεις. 44 Βιβλιογραφία.45 Παράρτηµα 46 1

Εισαγωγή ύο από τους σηµαντικότερους θεσµούς της κοινωνίας µας είναι η οικογένεια και το σχολείο. Τα τελευταία χρόνια έκανε το «ντεµπούτο» του και το ολοήµερο δηµοτικό σχολείο. Τόσο η οικογένεια, όσο και το ολοήµερο σχολείο, επηρεάζουν την κοινωνικοποίηση του παιδιού καθένα µε τον τρόπο του. Όµως ο ένας θεσµός παρεµβαίνει στον τρόπο µε τον οποίο λειτουργεί ο άλλος; Η εργασία αυτή προσπαθεί να δώσει ένα στίγµα της κατάστασης αυτής και να µας κάνει να προβληµατιστούµε, τόσο τους συντάκτες, όσο και τους αναγνώστες γενικότερα, για το τι πραγµατικά συµβαίνει και πώς να το διορθώσουµε, σε περίπτωση που δεν λειτουργεί σωστά, ή πώς να το κάνουµε να λειτουργήσει ακόµα καλύτερα, σε περίπτωση που η λειτουργία του είναι απλά ικανοποιητική. Η συγκεκριµένη εργασία παραδίδεται στο µάθηµα της εκπαιδευτικής πολιτικής µε θεµατική το ολοήµερο δηµοτικό σχολείο. ιαπραγµατεύεται, όπως ήδη διατυπώθηκε, το κατά πόσο το ολοήµερο δηµοτικό σχολείο επηρεάζει την οικογένεια στην κοινωνικοποίηση του παιδιού. Στο κεφάλαιο 1 της παρούσας εργασίας αναφέρεται ο προβληµατισµός, το ερευνητικό ερώτηµα και η υπόθεση που κάναµε. Στη συνέχεια, στο κεφάλαιο 2, ακολουθούν οι εννοιολογικοί προσδιορισµοί, έτσι ώστε να µην υπάρξουν παρερµηνείες στις έννοιες που χρησιµοποιήθηκαν, κυρίως στο ερευνητικό ερώτηµα. Στο κεφάλαιο 3, που είναι η βιβλιογραφική ανασκόπηση, γίνεται ανάλυση του θέµατος που µας ενδιαφέρει σε σχέση µε παλαιότερες βιβλιογραφικές αναφορές και προσαρµογή αυτών στην εργασία µας. Στο 4 ο κεφάλαιο παρουσιάζεται η µεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την διεξαγωγή της έρευνας, αλλά και η ανάλυση του ερωτηµατολογίου. Στο επόµενο κεφάλαιο (στο κεφάλαιο 5) γίνεται η παρουσίαση, αλλά και ο σχολιασµός των δεδοµένων. Στο 6 ο κεφάλαιο παρατίθενται τα συµπεράσµατα από την διεξαγωγή της έρευνας και στο 7 ο οι προτάσεις πάνω στο θέµα µας. 2

Προβληµατισµός Το ολοήµερο σχολείο αποτελεί πλέον µια πραγµατικότητα στην ελληνική εκπαίδευση. Σύµφωνα µε το υπουργείο εθνικής παιδείας και θρησκευµάτων σκοπός του ολοήµερου σχολείου είναι η παιδαγωγική αξιοποίηση του απογευµατινού χρόνου παραµονής των παιδιών στο σχολείο, µε την πλήρη ευθύνη και εποπτεία των εκπαιδευτικών. Πρέπει να υπάρχει και η σύµφωνη γνώµη των γονέων, οι οποίοι βρίσκονται πάντα κοντά στο θεσµό και έχουν συµµετοχή σε αυτόν καθώς φροντίζουν να ενηµερώνονται για την πορεία του µαθητή. Ο θεσµός αυτός άλλωστε έχει ως σκοπό και την εξυπηρέτηση των ίδιων των γονιών, αφού τους «απαλλάσσει» από την ευθύνη του παιδιού, αφού αυτό θα παραµένει µέχρι το απόγευµα στο σχολείο. Έτσι έρχεται το σχολείο στη θέση της οικογένειας να διδάξει στο παιδί όσα στο αντίστοιχο χρονικό διάστηµα θα µάθαινε από τους γονείς του. Τίθεται το ερώτηµα λοιπόν εάν το σχολείο αντικαθιστά τρόπον τινά τη λειτουργία-ρόλο της οικογένειας και αναλαµβάνει αυτό την ευθύνη για την ανάπτυξη του παιδιού. Η οικογένεια ήταν, είναι και θα είναι πάντα δίπλα στο παιδί και θα του παρέχει τα όσα χρειάζεται για να µεγαλώσει σωστά. Από τη στιγµή όµως που το παιδί θα βρίσκεται περισσότερες ώρες στο σχολείο, ο χρόνος που θα βρίσκεται µε την οικογένεια θεωρητικά θα µειωθεί. Άρα το παιδί κάποια «µαθήµατα ζωής» που θα έπαιρνε από τους γονείς, πλέον θα τα πάρει στο σχολείο. Η κοινωνικοποίηση είναι µια διαδικασία που συντελείται επιµέρους από το σχολείο και την οικογένεια. Ήδη στα πλαίσια του σχολείου δηλαδή το παιδί µαθαίνει να συµµετέχει σταδιακά στην κοινωνική αλλαγή. (Πάπυρους Λάρους Μπριτάνικα). Ο Γερµανός Χέλµουτ Φεντ ορίζει την κοινωνικοποίηση ως διαδικασία διαµόρφωσης της συµπεριφοράς και ένταξης του ατόµου στην κοινωνία ή σε µια από τις οµάδες της µε την εκµάθηση κανόνων, αξιών, συµβόλων και επικοινωνιακών συστηµάτων της κοινωνίας ή της οµάδας. Η διαφορά λοιπόν που υπάρχει µετά την καθιέρωση του ολοήµερου σχολείου, είναι ότι ο ρόλος του σχολείου στην διαδικασία της κοινωνικοποίησης, ενισχύεται; Η οι µηχανισµοί που θα αναπτυχθούν από τους εµπλεκόµενους φορείς (οικογένεια, σχολείο, παιδί) θα επανέλθουν πάλι σε µια ισορροπία των σχέσεών τους και θα συνεχίσουν την αλληλεπίδραση µεταξύ τους σχεδόν όπως πριν το ολοήµερο; Έτσι το καταληκτικό ερώτηµα είναι το εξής: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ: «Επηρεάζει το ολοήµερο σχολείο το ρόλο της οικογένειας όσον αφορά την κοινωνικοποίηση του παιδιού;» 3

ΥΠΟΘΕΣΗ: Ξεκινώντας την έρευνα αυτή κάναµε την υπόθεση πως η οικογένεια επηρεάζεται από το ολοήµερο σχολείο, όσον αφορά την κοινωνικοποίηση του παιδιού. 4

Εννοιολογικοί προσδιορισµοί Μέσα από αυτή την εργασία επιχειρείται να διαπιστωθεί η µεταβολή στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης, ανάµεσα στο ολοήµερο σχολείο και την επίδραση από την οικογένεια. Θα πρέπει λοιπόν να προσδιοριστούν οι παρακάτω έννοιες: κοινωνικοποίηση, ολοήµερο σχολείο και ρόλος της οικογένειας. Ένας ορισµός για την κοινωνικοποίηση θα µπορούσε να είναι ο εξής: Η κοινωνικοποίηση αποτελεί µια διαδικασία µε την οποία ένα άτοµο εντάσσεται και ενσωµατώνεται σε ένα κοινωνικό σύνολο. (Μπαµπινιώτης, 2000) Είναι ένα είδος µάθησης χάρη στην οποία ο νέος άνθρωπος συµµετέχει σταδιακά στην κοινωνική αλλαγή. (Πάπυρους Λάρους Μπριτάνικα, τόµος 30) Ο όρος κοινωνικοποίηση χρησιµοποιείται στην ελληνική γλώσσα µε διπλή τουλάχιστον σηµασία. Πολιτικοοικονοµική και ψυχοκοινωνιολογική. Με την έννοια αυτή άλλωστε, η κοινωνικοποίηση παρουσιάζει αυξηµένο ενδιαφέρον στα τελευταία χρόνια και έχει γίνει αντικείµενο έρευνας πολλών επιστηµών όπως της Κοινωνιολογίας, της Ψυχολογίας, της Παιδαγωγικής, της Κοινωνικής Ψυχολογίας, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και άλλων επιστηµών. Ο πρώτος που χρησιµοποιεί τον όρο αυτόν είναι ο Εµίλ Ντιρκέµ. ίδαξε, όπως γνωρίζουµε, σ' όλη σχεδόν τη ζωή του Παιδαγωγική παράλληλα προς την Κοινωνιολογία. Όταν θέλησε κάποτε να εννοιολογήσει τον όρο της αγωγής, τη χαρακτήρισε ως µεθοδευµένη κοινωνικοποίηση. Και εννοούσε µε τον όρο αυτό, τις σκόπιµες και συστηµατικές επιδράσεις της παλιάς προς τη νέα γενιά, οι οποίες είχαν σκοπό να αναπτύξουν τα ψυχικά, τα πνευµατικά και τα ηθικά εκείνα χαρακτηριστικά των παιδιών, που η κοινωνία θεωρούσε απαραίτητα για την ένταξή τους στο κοινωνικό περιβάλλον.(καρακατσάνης, 1983) Τι είναι όµως αυτό που επηρεάζει τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης; Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Γουλντσµπάχερ, κυρίαρχη θέση στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης έχουν βασικά τρία στοιχεία. Άτοµο, κοινωνία, πολιτισµός. Απ τη µια πλευρά υπάρχει δηλαδή το άτοµο και από την άλλη η οργανωµένη κοινωνία. Για να µπορέσει το άτοµο να ενταχθεί αρµονικά στο κοινωνικό σύνολο είναι υποχρεωµένο να οικειοποιηθεί τον πολιτισµό της συγκεκριµένης κοινωνίας και να αναπτύξει την προσωπικότητά του σύµφωνα µε το αξιολογικό σύστηµα και το σύστηµα συµπεριφοράς που το κοινωνικό σύνολο αποδέχεται. Μέσα στο ίδιο πνεύµα κινήθηκε η πρώτη κιόλας αντίληψη για την κοινωνικοποίηση που διατυπώθηκε, απ τον Ντιρκέµ. Ακολούθησαν αρκετοί ορισµοί από Αµερικανούς και Ευρωπαίους µελετητές, που στο σύνολό τους ελάχιστα µόνο διαφέρουν ο ένας από 5

τον άλλον και που όλοι κινούνται στα ίδια πλαίσια, όπως τα είχε οριοθετήσει αρχικά ο Ντιρκέµ. Ας δούµε µερικούς άλλους ορισµούς: Ο Πάρσον ορίζει την κοινωνικοποίηση απλά ως την εσωτερίκευση της κουλτούρας µέσα στην οποία γεννήθηκε το παιδί. Ο Γερµανός Έλβιν Σόιχ δίδει τον ίδιο περίπου ορισµό. Κοινωνικοποίηση ονοµάζεται η µετάδοση τρόπων συµπεριφοράς, κανόνων και αξιών σ' ένα πρόσωπο, έτσι ώστε οι προσδοκίες που επικρατούν γενικά να γίνουν και δικές του προσδοκίες. Σύµφωνα µε τους δικούς µας, τον Τερλεξή, η κοινωνικοποίηση µπορεί να οριστεί ως διαδικασία µε την οποία: 1) Το άτοµο αναπτύσσει και διαµορφώνει την προσωπικότητά του διαµέσου των γνώσεων, των εµπειριών και γενικά της επαφής του µ' ένα µέρος του πολιτιστικού περιβάλλοντος µέσα στο οποίο γεννιέται και ανατρέφεται και 2) τα πολιτιστικά στοιχεία που συνθέτουν έναν πολιτισµό µεταβιβάζονται απ τη µια γενεά στην άλλη. Επηρεασµένος περισσότερο απ τη θεωρία των ρόλων, ο Μεταξάς, ορίζει την κοινωνικοποίηση ως διαδικασία µε την οποία οι άνθρωποι µαθαίνουν κοινωνικούς ρόλους. (Καρακατσάνης, 1983) Το ολοήµερο σχολείο εξυπηρετεί διπλό σκοπό, έχει δηλαδή έντονο εκπαιδευτικό και κοινωνικό περιεχόµενο. Σχεδιάστηκε για να εξυπηρετήσει υψηλούς παιδαγωγικούς στόχους και παράλληλα µε την αξιοποίηση του απογευµατινού χρόνου παραµονής των παιδιών στο σχολείο, εξυπηρετούνται και οι κοινωνικές ανάγκες των γονέων, ιδίως των εργαζοµένων, όπως διαµορφώνεται το σύγχρονο εργασιακό περιβάλλον. Σοφή, συνεπώς, η σύλληψη της ιδέας για την λειτουργία του ολοήµερου Σχολείου, στο πρόγραµµα του οποίου, µε την πλήρη ευθύνη και εποπτεία των εκπαιδευτικών, περιλαµβάνεται µελέτη και προετοιµασία των µαθητών για τα µαθήµατα της επόµενης ηµέρας και παράλληλα εντάσσεται σειρά µαθηµάτων επιλογής όπως η ξένη γλώσσα, η εισαγωγή στις νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση, ο αθλητισµός, ο χορός, η µουσική, η θεατρική αγωγή, τα εικαστικά. Όλα αυτά είναι αντικείµενα που διαµορφώνουν συνθήκες ελκυστικότερης µάθησης σε ένα ανοιχτό εκπαιδευτικό περιβάλλον. Εξυπακούεται ότι για την παιδαγωγικό και µαθησιακό χαρακτήρα του θεσµού, προβλέπεται η στελέχωση του µε υπεύθυνους δασκάλους. Οι δάσκαλοι αυτοί έχουν ως υπεύθυνο έργο την εµπέδωση των γνώσεων και δεξιοτήτων που οι µαθητές διδάσκονται στο πρωινό πρόγραµµα και τον εµπλουτισµό του προγράµµατος µε επιπλέον διδακτικά αντικείµενα. Η εµπέδωση επιδιώκεται µε την προετοιµασία των εργασιών µε τις οποίες οι µαθητές επιφορτίζονται από το πρωινό πρόγραµµα και µε επιπρόσθετες δραστηριότητες, αποβλέπουσες στην κάλυψη των ελλείψεων των µαθητών στη Γλώσσα και τα Μαθηµατικά. Ο δάσκαλος του ολοηµέρου, για την επίτευξη του καλύτερου αποτελέσµατος, πρέπει να συνεργάζεται 6

µε τους δασκάλους του σχολείου ώστε να σχεδιάζονται από κοινού οι παρεµβάσεις που θα γίνονται κυρίως όταν αυτές αναφέρονται σε µαθητές που παρουσιάζουν κενά. Κύριος σκοπός της παρέµβασης είναι η αυτόνοµη εργασία των µαθητών, κυρίως κατά την προετοιµασία της επόµενης ηµέρας υπό την καθοδήγηση του δασκάλου. Ο δάσκαλος δεν προσφέρει την έτοιµη λύση, αλλά µαθαίνει στα παιδιά να αναζητούν τα ίδια λύσεις και να εξαντλούν τα µέσα που έχουν στη διάθεση τους, ο ίδιος δε λύνει απορίες και δίνει γενικές κατευθύνσεις. Τα επιπρόσθετα µαθήµατα στοχεύουν στον εµπλουτισµό του προγράµµατος, ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντα των µαθητών και από αυτή την σκοπιά έχουν ιδιαίτερη πολιτιστική και κοινωνική σπουδαιότητα. Το ολοήµερο Σχολείο, φαίνεται ότι ικανοποιεί απόλυτα το αίτηµα των γονέων για ένα οργανωµένο και ευέλικτο σχολείο, που στηρίζει και µορφώνει τους µικρούς µαθητές και στέκεται αρωγός στην εργαζόµενη οικογένεια, στηρίζοντας το εισόδηµα της. Συµπληρωµατικά, το πρόγραµµα του ολοήµερου Σχολείου είναι έτσι σχεδιασµένο ώστε να µην καταπονούνται οι µαθητές. Αντίθετα, προβλέπεται οι απογευµατινές ώρες µάθησης να έχουν διάρκεια 35, το πρόγραµµα να είναι ευχάριστο και να µην στερούνται τα παιδιά τις βασικές ανάγκες της σίτισης και της ξεκούρασης.( Εφηµερίδα "ΗΜΕΡΗΣΙΑ" Νοµού Ηµαθίας 13-2-2005) Ποιος είναι ο ρόλος της οικογένειας; Η διαµόρφωση και η διαπαιδαγώγηση του χαρακτήρα - και συγκεκριµένα ενός παιδιού - είναι αρκετά σοβαρή αλλά και δύσκολη υπόθεση. Κυρίως είναι κάτι για το οποίο δεν υπάρχουν πρότυπα ν' ακολουθήσουν οι γονείς ούτε κάποιες ρητές συµβουλές να εφαρµόσουν. Για τον κάθε γονιό η στάση που θα ακολουθήσει για να διαπαιδαγωγήσει όσο το δυνατόν καλύτερα τα παιδιά του, εξαρτάται από τις ηθικές αρχές µε τις όποιες έχει µεγαλώσει και από τις ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα του και η στάση αυτή πρέπει να ελίσσεται και να εναλλάσσεται ανάλογα µε την προσωπικότητα του κάθε παιδιού καθώς και µε τις ανάγκες της ηλικίας του. Οι γονείς πρέπει να συνειδητοποιήσουν από τη στιγµή της γέννησης των παιδιών τους ότι ο ρόλος τους στην αγωγή τους είναι πολύ σηµαντικός για την µετέπειτα νοητική, συναισθηµατική, ηθική και ψυχολογική ανάπτυξη των παιδιών. Αυτό σηµαίνει ότι οι γονείς πρέπει µε υπευθυνότητα και σύνεση να αντιµετωπίζουν τα προβλήµατα αγωγής που παρουσιάζονται στις διάφορες περιόδους ανάπτυξης του παιδιού, εφαρµόζοντας κοινή πορεία διαπαιδαγώγησης µετά από ουσιαστικό διάλογο. Αυτή η κοινή πορεία διαπαιδαγώγησης θα 'ρθει όταν ανάµεσα στους γονείς υπάρχει ισοτιµία και ισοδυναµία ρόλων, όταν και οι δύο γονείς θεωρούν ισάξιους του εαυτούς τους ως προς την ανατροφή των παιδιών τους, όταν τα καθήκοντα µοιράζονται εξίσου στον πατέρα αλλά και στην µητέρα, χωρίς να υπάρχουν στερεότυπα ότι η µητέρα π.χ. είναι υπεύθυνη για την αγωγή των παιδιών ή ότι ο πατέρας είναι αυτός που θα φροντίσει την παροχή 7

υλικών αγαθών στην οικογένεια. Και οι δύο γονείς πρέπει να είναι παρόντες σ' όλες τις φάσεις ανάπτυξης των παιδιών τους, προσφέροντας σηµαντική καθοδήγηση και αγωγή, η οποία διέπεται από δηµοκρατισµό, φιλελευθερισµό και διάλογο, χωρίς να υπάρχει αυταρχισµός και έλλειψη ελευθερίας στην έκφραση του παιδιού. Από όλα αυτά βγαίνει το συµπέρασµα ότι οι σηµερινοί γονείς έχουν πολλές υποχρεώσεις κι ευθύνες έναντι των παιδιών τους. Η όσο γίνεται σωστή ανατροφή τους είναι πολύ δύσκολη και απαιτεί σωστούς χειρισµούς και ιδιαίτερη στάση απέναντι στα προβλήµατα των παιδιών. Ο γονιός παρέχει φροντίδα και αγάπη αλλά το παιδί χρειάζεται πολύ περισσότερα από αυτά. Χρειάζεται µια καλή βάση για την ανάπτυξή του, και ένα καλό στήριγµα για τα όσα προβλήµατά του και την οµαλή ένταξή του στην κοινωνία.(παρούτσας, 2000) 8

Βιβλιογραφική ανασκόπηση Πριν από µερικά χρόνια διαβάσαµε στις εφηµερίδες ότι µια δεκάχρονη µαθήτρια, η Σοφία Τσαχτουρίδου, από την Ανδριανή ράµας, τιµήθηκε από την πριγκίπισσα Νταϊάνα στα ανάκτορα του Μπάκιγχαµ, γιατί είχε αναλάβει και φρόντιζε επί µήνες µια ηλικιωµένη κατάκοιτη γειτόνισσά της. Όταν την ρώτησαν γιατί το έκανε αυτό η Σοφία είπε: "Οι γονείς µου και οι δάσκαλοί µου µ' έµαθαν να αγαπώ τους συνανθρώπους µου ". Όπως γίνεται λοιπόν σαφές η επίδραση που ασκείται πάνω στο παιδί τόσο από το οικογενειακό αρχικά, όσο και από το σχολικό περιβάλλον, είναι καταλυτική στη διαµόρφωση του χαρακτήρα του παιδιού. Αρχικά το παιδί µεγαλώνει στα πλαίσια της οικογένειας χωρίς να έχει πολλές επαφές µε τον έξω κόσµο οπότε τα αρχικά του ερεθίσµατα θα είναι µέσα στο χώρο του σπιτιού. Έχει παρατηρηθεί γενικότερα ότι τα παιδιά δρουν µιµητικά κι ταυτίζονται µε τους γονείς τους, καθώς στα πρώτα στάδια της ζωής τους ακολουθούν το παράδειγµά τους. Οι γονείς αποτελούν τα πρωταρχικά, εξιδανικευµένα, αποκλειστικά πρότυπα στα πρώτα χρόνια της ζωής. Η µύηση στη µητρική γλώσσα και ο βαθµός της κατάκτησης της, στη συνέχεια, σηµαδεύονται από την ποιότητα του λόγου που ακούγεται στην οικογένεια. Το παιχνίδι που παίζει το παιδί µέσα στην οικογένεια, οι οικογενειακές συγκεντρώσεις, η ηρεµία και η ησυχία του οικογενειακού ασύλου, αποτελούν στοιχεία της παιδαγωγικής επίδρασης του οικογενειακού περιβάλλοντος.(εφηµερίδα Λαός, 13.05.2001) «Κατά την περίοδο αυτή το άτοµο παραµένει κάτω από την αποκλειστική σχεδόν επίδραση της οικογένειας και της γειτονιάς. Το άµεσο λοιπόν αυτό περιβάλλον αποτελεί τη βασική πηγή των πρώτων εµπειριών του ατόµου. Έρευνες {J.McV. Hunt «Intelligence and experience»(έκδοση Ronald,1961) } έχουν τελεσίδικα πλέον δείξει ότι το οικογενειακό περιβάλλον, που δεν παρέχει πλούσια ερεθίσµατα και ευκαιρίες για ποικίλη µάθηση και δεν ενθαρρύνει τη γλωσσική παραγωγή και τις πνευµατικές ενασχολήσεις, προκαλεί σηµαντική ανάσχεση στην πορεία της ανάπτυξης» (Παρασκευόπουλος, 1985). Η κοινωνικοποίηση, όπως λαµβάνει χώρα µέσα στην οικογένεια, λέγεται και πρωτογενής κοινωνικοποίηση. Παρά τη λειτουργική απώλεια της οικογένειας, ο ρόλος της στη διαµόρφωση εξακολουθεί να είναι σηµαντικός, αφού το νεογέννητο δεν είναι σε θέση να διατηρηθεί στη ζωή, ούτε από απλή βιολογική άποψη, χωρίς τη δική της συµπαράσταση και φροντίδα. Ο άνθρωπος, ο τελειότερος αυτός οργανισµός του πλανήτη µας, έρχεται στον κόσµο µε πολλές ατέλειες. Πραγµατικά, ενώ τα νεογνά 9

των άλλων θηλαστικών είναι σε θέση αµέσως µετά τη γέννησή τους να αναζητήσουν τροφή και να αντεπεξέλθουν στις πρώτες ανάγκες τους, ο νεογέννητος άνθρωπος παραµένει για πολύ καιρό σε κατάσταση που δε διαφέρει ουσιαστικά απ' αυτή του εµβρύου. Μέσα από παρόµοιες συγκρίσεις ο Γερµανός ανθρωποβιολόγος Άντολφ Πόρκµαν καταλήγει στο συµπέρασµα ότι γεννιόµαστε ένα χρόνο νωρίτερα από τα άλλα θηλαστικά και κάνει λόγο για πρόωρη γέννηση του ανθρώπου. Στην οικογένεια, ως φορέα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης, λαµβάνουν χώρα δύο επίπεδα κοινωνικοποίησης, τα οποία είναι καθοριστικής σηµασίας για τον άνθρωπο, αφού ασκούν ρυθµιστικό ρόλο για την παραπέρα εξέλιξή του. Στο πρώτο επίπεδο επιδιώκεται η καλλιέργεια του κοινωνικού στοιχείου, και στο δεύτερο η πολιτιστική ένταξη. (Καρακατσάνης, 1983) Ποια είναι όµως τα πλεονεκτήµατα του ανθρώπου απέναντι στη φύση; Μια διαφορά που υπάρχει ανάµεσα στα ζώα και τον άνθρωπο είναι ότι η συµπεριφορά των πρώτων είναι προκαθορισµένη από τη φύση κι απ τα ένστικτά τους, ενώ για τον άνθρωπο δεν υπάρχουν µορφές συµπεριφοράς που να µεταβιβάζονται έτοιµες. Ως αντιστάθµισµα για την έλλειψή του αυτή ο άνθρωπος έχει µια µοναδική πλαστικότητα και ικανότητα για κοινωνική µάθηση. Τα στοιχεία αυτά του δίνουν τη δυνατότητα να εξελιχθεί σε κοινωνικό ον, αφού του επιτρέπουν να οικειοποιείται εύκολα µορφές συµπεριφοράς και να ενστερνίζεται κοινωνικούς κανόνες και ρόλους. Για να γίνει αυτό πρέπει να υπάρξει ένα περιβάλλον που θα προσφέρει κατάλληλη και σωστή κοινωνική µαθητεία, αφού ο νεογέννητος οργανισµός έχει ανάγκη, όχι µόνο από βιολογική ενίσχυση, αλλά και από κοινωνική επαφή. Αυτήν ακριβώς την ατµόσφαιρα προσφέρει η οικογένεια. Ιδιαίτερα ο στενός δεσµός που αναπτύσσεται ανάµεσα στο παιδί και τη µητέρα προκαλεί την αφύπνιση του κοινωνικού στοιχείου που φαίνεται να βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση. Η έντονη συναισθηµατική επικοινωνία της µητέρας µε το παιδί είναι εντελώς απαραίτητη για να του εµπνεύσει την πρώτη θετική προδιάθεση για κοινωνική επαφή και επικοινωνία. Η στοργική φροντίδα και η αδιάκοπη έγνοια της τού ενισχύουν το αίσθηµα της ασφάλειας και της σιγουριάς, το τροφοδοτούν µε κοινωνική αισιοδοξία και τού παρέχουν τη βεβαιότητα ότι είναι ευπρόσδεκτος σ αυτόν τον κόσµο έτσι ακριβώς όπως έχει ανάγκη και θέλει να αισθάνεται. Μέσα από τη θέρµη της αγάπης αρχίζουν να αναπτύσσονται τα πρώτα κοινωνικά συναισθήµατα και να καλλιεργούνται οι πρώτες κοινωνικές σχέσεις, γεγονός που εκδηλώνεται χαρακτηριστικά µε το πρώτο χαµόγελο του βρέφους που µε το δίκιο της εισπράττει γύρω στον 3ο µήνα η µητέρα. Αν δεν δηµιουργηθούν αυτές οι βασικές προϋποθέσεις, το κοινωνικό στοιχείο δεν θα εµφανιστεί και ο άνθρωπος δε θα εξελιχθεί τελικά σε κοινωνική οντότητα. 10

Σηµαντική πρέπει να θεωρηθεί η επίδραση που ασκεί στο σηµείο αυτό ο µητρικός θηλασµός. Με τον µητρικό θηλασµό δεν έχουµε µόνο απλή ικανοποίηση µιας βιολογικής ανάγκης του βρέφους, της πείνας δηλαδή, αλλά τη δηµιουργία µιας ιδιαίτερης ψυχοσυναισθηµατικής κατάστασης που είναι εντελώς απαραίτητη για την ψυχική υγεία και την οµαλή κοινωνικοποίηση του παιδιού. Η σηµασία της µητέρας στην ανάπτυξη του παιδιού στα πρώτα χρόνια της ζωής του τεκµηριώθηκε και από έρευνες που έκανε ο Σπιτς. Είναι γνωστή η έρευνά του, που µιλάει για ιδρυµατογενή καθυστέρηση, ιδρυµατισµό στα παιδιά τα οποία έχουν αυτό το hospitalismus, δηλαδή µένουν σε ιδρύµατα. Στα παιδιά αυτά εµφανίζονται συνήθως συµπτώµατα παθολογικής συµπεριφοράς και είναι δυνατόν να οδηγηθούν σε σωµατικό και ψυχικό µαρασµό, κυρίως, εξαιτίας της µητρικής αποστέρησης και ως ένα βαθµό καταλήγουν να ζουν στο περιθώριο (λιγότερο κοινωνικά άτοµα). Με τα παραπάνω τεκµηριώνεται η άποψη ότι η αφύπνιση, η καλλιέργεια και η πρώτη στερέωση του κοινωνικού στοιχείου επιτυγχάνεται µόνο µε τις ανθρώπινες σχέσεις και µέσα απ την κοινωνική συναναστροφή του νεογέννητου µε τα πρόσωπα του οικογενειακού περιβάλλοντος. Μόνο µέσα στην οικογένεια είναι δυνατόν να υπάρξουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις και να δηµιουργηθούν οι απαραίτητες συνθήκες για να αρχίσει η διαδικασία της κοινωνικοποίησης. (Καρακατσάνης, 2000) Η λειτουργία της κοινωνικοποίησης, που αναπτύξαµε παραπάνω, αποτελεί το πρώτο βήµα και προσδίδει στο άτοµο τα βασικά εκείνα χαρακτηριστικά, που το εντάσσουν στην ευρύτερη οµάδα του ανθρώπινου είδους. Με την πολιτιστική ένταξη που ακολουθεί το άτοµο αποκτά τα ιδιαίτερα κοινωνικοπολιτιστικά χαρακτηριστικά της ανώτερης ανθρώπινης οµάδας µέσα στην οποία ζει και αναπτύσσεται. Απ τη στιγµή δηλαδή που συντελεστεί η πρώτη καλλιέργεια του κοινωνικού στοιχείου, το παιδί ανταποκρίνεται στα κοινωνικά ερεθίσµατα και τις επιδράσεις του περιβάλλοντος, αφοµοιώνει βαθµιαία τα πολιτιστικά στοιχεία που του προσφέρουµε και διαµορφώνει την πολιτιστική του ταυτότητα. Σ' όλο σχεδόν το στάδιο εκείνο της ζωής του παιδιού, που ο Πιαζέ ονόµασε αισθησιοκινητικό και καλύπτει τα δύο πρώτα χρόνια, η κοινωνική µάθηση συντελείται σύµφωνα µε τα πρότυπα της θεωρίας του εξαρτηµένου αντανακλαστικού, στο βαθµό που η θεωρία αυτή µπορεί να µεταφερθεί στο χώρο των διαπροσωπικών σχέσεων. Έτσι, διαµορφώνει το παιδί µια συγκεχυµένη αρχικά εικόνα εκείνου που επιτρέπεται και εκείνου που δεν επιτρέπεται, εδώ εννοούµε ό,τι επιτρέπεται και ό,τι απαγορεύεται. Έτσι λοιπόν, διαµορφώνει µε τις απαγορεύσεις και µε το επιτρέπω και απαγορεύω, εκείνο που επιτρέπεται και εκείνο που δεν 11

επιτρέπεται, το κοινωνικά αποδεκτό και το κοινωνικά απαράδεκτο. Με τον τρόπο αυτό, η συµπεριφορά της οικογένειας ασκεί ρυθµιστικό ρόλο στη συµπεριφορά του παιδιού που αρχίζει έτσι να σχηµατίζει τους πρώτους κοινωνικούς κανόνες και να διαµορφώνει τη δική του ηθική σε αντιστοιχία µε την ηθική της οικογένειας. Οι πράξεις του αρχίζουν τώρα να αποκτούν συνέπεια και ακολουθία. Αυτό µας λέει άλλωστε και η θεωρία που διδάσκει ότι ο εαυτός δεν υπάρχει, αλλά διαµορφώνεται µέσα από την κοινωνική επικοινωνία και την αλληλεπίδραση. Σ' όλο το διάστηµα της παιδικής ηλικίας οι γονείς θα συνεχίσουν να αµείβουν και να ενισχύουν τη συµπεριφορά που ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους και να αποθαρρύνουν την ανεπιθύµητη συµπεριφορά. Γνωστοί είναι, στο σηµείο αυτό, οι χαρακτηρισµοί καλό ή κακό παιδί που απονέµονται κατά περίπτωση και ασκούν ενισχυτική ή αποθαρρυντική επίδραση. Μέσα λοιπόν από τη διαδικασία αυτή, το παιδί ενστερνίζεται αρχικά το ρόλο του, µαθαίνει δηλαδή να δρα σύµφωνα µε τις προσδοκίες της οµάδας, πρωτογενής, πρωταρχική κοινωνική στερέωση και αρχίζει αργότερα να σχηµατίζει προσδοκίες για τους άλλους και για τον ίδιο τον εαυτό του, δευτερογενής κοινωνική στερέωση. Όπως είναι φυσικό, ο ρόλος του παιδιού δεν είναι ανεξάρτητος και αποκοµµένος απ τους ρόλους των µελών της οικογένειας. Κάθε στιγµή έρχεται σε επαφή µε τους ρόλους των άλλων, όπως του πατέρα, της µητέρας, του αδελφού ή της αδελφής. Όλοι αυτοί οι ρόλοι αποτελούν ενιαίο σύνολο, δέσµη ρόλων που ρυθµίζει τις κοινωνικές σχέσεις της οµάδας. Το παιδί λοιπόν και κάθε άλλο µέλος της οικογένειας, για να ερµηνεύσει σωστά το ρόλο του, υποχρεώνεται συχνά να µεταφέρεται στη θέση του πατέρα ή της µητέρας για να προβλέψει τις σχετικές αντιδράσεις τους. Με τον τρόπο όµως αυτό έρχεται σ' επαφή µε άλλους ρόλους και αποκτά µια γενική εικόνα, όχι µόνο για το δικό του αλλά και τους ρόλους των άλλων µελών της οµάδας. Οι γονείς λοιπόν, µε τη δράση τους µέσα κι έξω απ την οικογένεια, δε µεταβιβάζουν απλώς µορφές συµπεριφοράς αλλά πίσω απ αυτές κάτι βαθύτερο και ουσιαστικότερο, τις αξίες και τις στάσεις τους. Οι στάσεις αποτελούν όπως είναι γνωστό ένα υποκρυπτόµενο παράγοντα, ο οποίος µεταβάλλεται πολύ δύσκολα και απ τον οποίο εξαρτάται ένας µεγάλος αριθµός γνωµών και µορφών συµπεριφοράς. Ο σοβαρός αυτός ρυθµιστικός παράγοντας συµπεριφοράς µεταδίδεται λοιπόν µέσα απ την απλή συµβίωση και συναναστροφή, αβίαστα και αυθόρµητα, µε µια ανεπίσηµη και ανυποψίαστη διαδικασία σε χρόνο εντελώς ανύποπτο. Μέσα απ τη διαδικασία αυτή το παιδί παύει να αποτελεί απλή βιολογική ύπαρξη, αποκτά κοινωνικοπολιτιστική ταυτότητα και αναπτύσσεται ως πνευµατικό ον. Μεγάλη επίδραση ασκούν οι γονείς επίσης µε τα µηνύµατα που µεταβιβάζουν στα παιδιά τους µέσα απ τα παραµύθια που τους 12

διηγούνται, τις λαϊκές και τις θρησκευτικές παραδόσεις που τους µεταβιβάζουν, τα ήθη και τα έθιµα. Σηµαντική είναι στο σηµείο αυτό η συµπεριφορά της γιαγιάς και του παππού, στις περιπτώσεις κυρίως που τα άτοµα αυτά αποτελούν µόνιµα µέλη της οικογένειας, όταν υπάρχει µεγάλη οικογένεια. Τώρα που τους διώχνουµε ή τους βάζουµε στα ιδρύµατα, αυτά βέβαια τα στερούνται τα παιδιά. Σηµαντική είναι η προσφορά τους, ειδικά για την ελληνική οικογένεια, αφού η γιαγιά παίζει σηµαντικό ρόλο στη θρησκευτική κοινωνικοποίηση του παιδιού και ο παππούς αρέσκεται να διηγείται κατορθώµατα και ανδραγαθίες, αναλαµβάνοντας περισσότερο την εθνικοπατριωτική κοινωνικοποίηση. Απ όσα αναπτύξαµε προκύπτει ότι η οικογένεια αποτελεί ένα βασικό φίλτρο, µέσα απ το οποίο φιλτράρονται οι αξίες και τα πολιτιστικά αγαθά προτού µεταβιβαστούν στα νέα µέλη της και οι γονείς µεταβιβάζουν στα παιδιά τις αξίες και τις στάσεις, το γλωσσικό ιδίωµα και τις συνήθειές τους, τον τρόπο µε τον οποίο οµιλούν, αστειεύονται, επαινούν ή βρίζουν. Μέσα απ τις επιδράσεις αυτές τα παιδιά αναπτύσσουν τους αντίστοιχους µηχανισµούς σκέψης και δράσης και αποκτούν την πολιτιστική ταυτότητα που τους χορηγεί η οικογένεια. Για το λόγο αυτό η οικογένεια θεωρείται σοβαρός παράγοντας της κοινωνικοποίησης, της συνοχής ή διατήρησης του κοινωνικού συστήµατος. (Παρούτσας, 1985) Εξίσου σηµαντική είναι και η κοινωνικοποίηση στο σχολείο. Σύµφωνα µε το Σύνταγµα και τους νόµους του κράτους, κύριος σκοπός του σχολείου από το νηπιαγωγείο µέχρι και το λύκειο είναι να συµβάλει "στην ολοκλήρωση, στην αρµονική και ισόρροπη ανάπτυξη των δυνατοτήτων και των ψυχοσωµατικών δυνάµεων των µαθητών ώστε, ανεξάρτητα από φύλο και καταγωγή, να έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε ολοκληρωµένες προσωπικότητες και να ζήσουν δηµιουργικά". Με πιο απλά λόγια, ο σκοπός της εκπαίδευσης, όπως αναφέρεται στην εισηγητική έκθεση του νόµου 1566/85, είναι η "διαµόρφωση του ολοκληρωµένου και καθολικού ανθρώπου σε σχέση µε τον εαυτό του, µε την κοινωνία, µε τη γνώση, µε το έθνος, µε τη θρησκεία και µε τους ανθρώπους όλου του κόσµου". Με τα δεδοµένα αυτά το σχολείο δεν µπορεί παρά να αποτελεί βασική κοινωνική λειτουργία, µε διάφορες επιδιώξεις ανάµεσα στις οποίες και η κοινωνικοποίηση του παιδιού και του νέου. (Παρούτσας, 2000) Τα παιδιά περνούν πολλές ώρες στο σχολείο. Όπως τονίζει ο Ίλιτς, τα παιδιά µαθαίνουν πολύ περισσότερα εκεί από όσα στην πραγµατικότητα πιστεύουν. Μέσα από τις πολιτιστικές συγκρούσεις, την επαφή µε µειονοτικές οµάδες, γνωρίζουν νέους θεσµούς, πρότυπα και συνήθειες και έτσι παίρνουν µία πρώτη γεύση για τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας. (Webb and Westengaard, 1991) 13

Οι ώρες διδασκαλίας πλέον αυξάνονται καθώς ο θεσµός των ολοήµερων σχολείων έχει αρχίσει να εφαρµόζεται παντού σε όλη την Ελλάδα. Ανάµεσα στους σκοπούς που αυτό θα εξυπηρετεί είναι και οι παρακάτω: Η βελτίωση της ποιότητας της παρεχόµενης εκπαίδευσης, η µεγιστοποίηση της αποτελεσµατικότητας του εκπαιδευτικού έργου και η µεταστροφή της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας ώστε, αφενός, η εκπαίδευση να βασίζεται στις ανάγκες του µαθητή και αφετέρου, να υπάρχει ευελιξία στη διαµόρφωση του µαθησιακού περιβάλλοντος. Η υποστήριξη των µαθητών µε εναλλακτικές µορφές µάθησης, ο περιορισµός της σχολικής αποτυχίας και διαρροής, η ενίσχυση του µορφωτικού, πολιτιστικού και κοινωνικού ρόλου του σχολείου και το «άνοιγµα του σχολείου στην κοινωνία». Αντικείµενο του έργου είναι: Ο πειραµατισµός σε νέες µορφές και τρόπους οργάνωσης και λειτουργίας του σχολείου, ο εµπλουτισµός του προγράµµατος σπουδών, η διεύρυνση του ωρολογίου προγράµµατος και η ορθολογικότερη διαχείριση του σχολικού χρόνου, ώστε το προσφερόµενο µορφωτικό αγαθό να µην περιορίζεται µόνο στο γνωσιολογικό τοµέα αλλά να καλύπτει, κατά το δυνατόν, τις ποικίλες εσωτερικές ανάγκες, απαιτήσεις και ιδιαιτερότητες των παιδιών. Η αξιοποίηση των θετικών στοιχείων που έχουν προκύψει από την εφαρµογή της Πράξης «Ολοήµερα ηµοτικά Σχολεία» στα 28 Πιλοτικά Ολοήµερα Σχολεία, τα οποία έχουν καταξιωθεί στη µαθητική και εκπαιδευτική κοινότητα, έχουν υψηλό βαθµό αναγνωρισιµότητας και αποδοχής της κοινωνίας και, στα οποία, έχει αναπτυχθεί ένα ώριµο, σύγχρονο και καινοτόµο εκπαιδευτικό περιβάλλον. Τέλος, αντικείµενο του έργου είναι τα σχολεία αυτά να γίνουν «νησίδες» (εστίες) προώθησης της καινοτοµίας του «Ολοήµερου Σχολείου», πειραµατισµού και εφαρµογής καινοτόµων εκπαιδευτικών δράσεων, παιδαγωγικών, διδακτικών και επιµορφωτικών µεθόδων καθώς και µεθόδων οργάνωσης και διοίκησης. Στόχοι του έργου είναι : α) Παιδαγωγικοί β) Κοινωνικοί Οι βασικότεροι από τους κοινωνικούς στόχους είναι οι εξής: - Περιορισµός της παραπαιδείας και οικονοµική ανακούφιση ιδιαίτερα των ασθενέστερων οικονοµικά στρωµάτων. - Ισότιµη προσφορά γνωστικών αντικειµένων στους µαθητές και δραστηριοποίησή τους ανεξάρτητα από την κοινωνική ή τη γεωγραφική τους προέλευση. - Κάλυψη των αναγκών των εργαζόµενων γονέων που, συνήθως, το ωράριο εργασίας τους εκτείνεται πέραν του σηµερινού σχολικού χρόνου. 14

- ιαµόρφωση ενός µορφωσιογόνου περιβάλλοντος µε ευνοϊκές ψυχοπαιδαγωγικές συνθήκες, για τις επιπλέον ώρες παραµονής των παιδιών στο σχολείο. - Ανάπτυξη ουσιαστικής διαπροσωπικής επικοινωνίας µεταξύ των µαθητών και αποδοχή της ετερότητας µέσα από τη βαθύτερη γνωριµία της κουλτούρας του άλλου. - Περιορισµός της µαθητικής παραβατικότητας. - Ενεργοποίηση των γονέων και της τοπικής αυτοδιοίκησης ώστε το σχολείο να τεθεί στο επίκεντρο της ζωής των τοπικών κοινωνιών. Οι στόχοι που έχουν τεθεί για την εξυπηρέτηση του κύριου και των ειδικών σκοπών αποτελούν την κατευθυντήρια γραµµή για το σχεδιασµό και την υλοποίηση του προγράµµατος. Έτσι, το «Ολοήµερο Σχολείο» στοχεύει: - Να είναι ένας χώρος, όπου οι µαθητές θα αναπτύσσουν δεξιότητες ερευνητικές, κατασκευαστικές, επικοινωνιακές και πολιτιστικές - Να εξασφαλίσει την προστασία των µαθητών από "παραµέληση", κακή µεταχείριση και ενδεχόµενους "κινδύνους" που µπορεί να ελλοχεύουν στο κοινωνικό περιβάλλον, εµπλέκοντάς τους σε δηµιουργικές και κοινωνικοποιητικές δραστηριότητες. - Να συµβάλλει, µε τη συνεχή ενισχυτική διδακτική παρέµβαση, την παιδαγωγική φροντίδα και την αµφίδροµη διαδικασία αξιολόγησης, στην ενίσχυση του µαθησιακού αποτελέσµατος, στην άµβλυνση των υπαρχουσών εκπαιδευτικών ανισοτήτων και στην καταπολέµηση της σχολικής αποτυχίας και διαρροής. - Να συνεισφέρει στην ανακούφιση της οικογένειας του µαθητή, όταν και οι δύο γονείς είναι εργαζόµενοι ή όταν ο µαθητής προέρχεται από µονογονεϊκή οικογένεια και, ιδιαίτερα, να απελευθερώσει τη µητέρα από το άγχος της φροντίδας και της υποβοήθησης της µελέτης των παιδιών. - Να ευαισθητοποιήσει τους γονείς και να ενεργοποιήσει τους φορείς της τοπικής κοινωνίας επιδιώκοντας το "άνοιγµα του σχολείου στην κοινωνία. (3ο Κ.Π.Σ.\2ο Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ.\Α.Π. Α1 Μέτρο 1.2\Ενέργεια 1.2.3) Το κρίσιµο ερώτηµα που µπαίνει στο σηµείο αυτό είναι: - Μπορεί το σχολείο και ο εκπαιδευτικός να επηρεάσουν θετικά την ποιότητα του ανθρώπου και της κοινωνίας ή αµφισβητείται ο ρόλος τους και η αποτελεσµατικότητα τους; Η εκπαίδευση είναι µια δυναµική λειτουργία. Κάποιες αλλαγές και εξελίξεις σ' ότι αφορά το περιεχόµενο, τις διαδικασίες και τα αποτελέσµατα της πρέπει να θεωρούνται αυτονόητα. 15

Μια συνοπτική όµως παρατήρηση, που από τα πράγµατα δεν µπορούµε να αποφύγουµε είναι η εξής: Αφού, καθώς κυλούν τα χρόνια και οι εξελίξεις που σηµειώνονται στον τοµέα της τεχνογνωσίας και της ψυχοπαιδαγωγικής έρευνας επηρεάζουν θετικά την οργάνωση, τα προγράµµατα, τη µεθοδολογία, τη σχέση εκπαιδευτικών και µαθητών και το κοινωνικοψυχολογικό κλίµα στα σχολεία, θα έπρεπε, λογικά, να αναµένουµε βελτίωση της ποιότητας της ατοµικής και κοινωνικής µας ζωής. Κι όµως παρατηρείται κοινωνική αποσύνθεση και έκπτωση στις αξίες και την ποιότητα της ζωής του ανθρώπου. Μια πρώτη εκτίµηση αυτών των δεδοµένων οδηγεί στην υπόθεση, ότι το σχολείο και ο εκπαιδευτικός έπαυσαν να ασκούν σήµερα καθοριστική επίδραση στη διαµόρφωση του ανθρώπου και της κοινωνίας που ασκούσαν παλιότερα. Είναι γνωστό, ότι µέχρι και λίγα χρόνια πριν ο απλός άνθρωπος έλεγε στο παιδί του ότι θα πάει στο σχολείο "να µάθει γράµµατα και καλούς τρόπους, να γίνει καλός και χρήσιµος άνθρωπος". Αυτό σηµαίνει ότι ο ενήλικας σεβόταν τον θεσµό του σχολείου και απέδιδε µεγάλη σηµασία στο ρόλο του εκπαιδευτικού. Κι όσο αποµακρυνόµαστε προς τα πίσω τόσο η αίσθηση της αξίας του σχολείου και του εκπαιδευτικού αυξάνεται. Τόσο, ώστε να λέει ο Λάιµπνιτς: "εµπιστευτείτε µου την παιδεία και σας υπόσχοµαι να αλλάξω την όψη της Ευρώπης σε διάστηµα ολιγότερο του αιώνος". Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αργότερα οι Έλληνες διαφωτιστές (Κοραής κ.α.) συνιστούν παιδεία και µόρφωση, για να ανορθωθούν οι Έλληνες από το σκοτάδι και τη µιζέρια της τετρακοσιάχρονης σκλαβιάς. Σήµερα τα πράγµατα έχουν αλλάξει. Από τις αρχές της δεκαετίας του '70 επίσηµες φωνές πνευµατικών ανθρώπων και από τα δύο παράλια του Ατλαντικού, φωνές αγωνίας ρωτούν για το µέλλον των λαών του πλανήτη µας, για το αβέβαιο µέλλον του ανθρώπου. Και όταν επιχειρείται ανάλυση προβληµάτων του ανθρώπου από τα πιο µεγάλα, όπως είναι το πρόβληµα της πείνας, το πρόβληµα της ειρήνης, το πρόβληµα ενός ενδεχόµενου πυρηνικού εξολοθρεµού, µέχρι τα µικρότερα, όπως είναι οι εύκολες δολοφονίες, οι ληστείες, οι βιασµοί, τα ναρκωτικά κ.α. πάντα καταλήγουµε στην εκπαίδευση. Να φταίει άραγε το σχολείο και ο εκπαιδευτικός; Μήπως δεν ανταποκρίνονται στο ρόλο τους µε δική τους ευθύνη; Η αλήθεια είναι ότι οι εκπαιδευτικοί πασχίζουν να διδάξουν όχι µόνο γνώσεις στη νέα γενιά αλλά και φρόνηµα και αρετή. Αν όλο και πιο λίγο πετυχαίνουν τους στόχους τους, είναι γιατί δίπλα τους λειτουργούν "διδακτικά" αντίρροπες δυνάµεις, που διαθέτουν και χρησιµοποιούν πολύ ισχυρότερα όπλα (Χρηστάκης Κωνσταντίνος, Π.Ι.) Γενικά λοιπόν κλείνοντας θα µπορούσε κανείς να πει πως µέσα στο χώρο του σχολείο τα ερεθίσµατα που δέχονται οι µαθητές καθώς και οι 16

εµπειρίες που αποκτούν είναι µοναδικές και αναντικατάστατες. Μέσα στο χώρο αυτό όπου για πρώτη φορά στη ζωή του, φεύγει ουσιαστικά από την οικογένεια και αποκόπτει τον οµφάλιο λώρο που το συνδέει µε αυτήν. Θα δεχτεί στο περιβάλλον αυτό την ισχυρότερη επίδραση µετά τους γονείς, σε ότι αφορά το ποιόν του. Εδώ θα µάθει για πρώτη φορά πώς να διαλέγεται µε τους συνανθρώπους του, να σέβεται τον κόπο των άλλων, να σέβεται τους συµµαθητές του, να παρέχει και να δέχεται βοήθεια όταν αυτό χρειάζεται. Θα αναπτύξει έναν νέο κόσµο µέσα στον οποίο θα γνωρίσει καινούργια πράγµατα, νέους ανθρώπους και έννοιες που πρώτη φορά προσπαθεί να κατανοήσει. Το σχολείο αποτελεί τη µικρογραφία της κοινωνίας, άρα το παιδί που δεν θα φοιτήσει στο σχολείο δεν θα µείνει µόνο λειτουργικά ή και οργανικά αναλφάβητο, όσον αφορά της γνώσεις, αλλά θα είναι και ηµιτελής άνθρωπος, καθώς οι υπόλοιποι συνοµήλικοί του θα βρίσκονται σε ποιο «προχωρηµένο στάδιο κοινωνικοποίησης». Άρα στα πλαίσια του ολοήµερου σχολείου το παιδί χάρη στο γεγονός ότι θα βρίσκεται πλέον περισσότερες ώρες στο σχολείο, θα µπορεί να εκµεταλλευτεί ουσιαστικά το χρόνο αυτό και να µάθει περισσότερα για τους τρόπους συµπεριφοράς µέσα σε µία κοινωνία, να κατανοήσει τους ρόλους των θεσµών, των κανόνων και των συνανθρώπων του. Με άλλα λόγια µπορεί αυτός ο χρόνος να αξιοποιηθεί θετικά και να βοηθήσει το παιδί στην οµαλότερη ένταξή του στο κοινωνικό σύνολο. 17

Μεθοδολογία Για την διεξαγωγή της έρευνας αυτής χρησιµοποιήθηκαν ερωτηµατολόγια. Κάποια από τα ερωτηµατολόγια αυτά αφορούσαν τους γονείς των µαθητών και κάποια άλλα τους δασκάλους (του ολοήµερου σχολείου) των παιδιών αυτών. Όσον αφορά το δείγµα που προαναφέρθηκε δεν επιλέχθηκε τυχαία, αλλά ήταν το πλέον εύκαιρο για τη χρησιµοποίησή του στα πλαίσια της συγκεκριµένης εργασίας. Τα ερωτηµατολόγια που χρησιµοποιήθηκαν, τόσο αυτά που απευθύνονταν στους γονείς, όσο και αυτά που απευθύνονταν στους δασκάλους, περιείχαν ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής και ερωτήσεις σύντοµης απάντησης. Κάποιες από τις ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής ήταν του τύπου: κλίµακα Likert. Η επιλογή του συγκεκριµένου τύπου ερωτήσεων δεν ήταν τυχαία. Χρησιµοποιήσαµε ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής για την διευκόλυνση της έρευνά µας. Οι ερωτήσεις αυτού του τύπου προσφέρουν ταχύτητα στην απάντησή τους. Αυτό είναι αρκετά θετικό όσον αφορά τα υποκείµενα, αφού δεν πλήττουν. Σε περιπτώσεις που κρίναµε ότι η απάντηση έπρεπε να περιλαµβάνει την άποψη του υποκειµένου, πέρα από τις de facto απαντήσεις που υπάρχουν στις ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής, χρησιµοποιήσαµε ερωτήσεις σύντοµης απάντησης. Ας µην ξεχνάµε ότι είναι ο απλούστερος τύπος ερώτησης και ότι έχει την υψηλότερη αξιοπιστία και εγκυρότητα. Κατά συνέπεια θα είχαµε µία πιο έγκυρη έρευνα. Αναλυτικότερα, µετά τη σύνταξη του ερωτηµατολογίου σου ζητήσαµε καταρχήν την άδεια από τους διευθυντές των σχολείων για να διανείµουµε τα ερωτηµατολόγια και σε δεύτερη φάση την άδεια του δασκάλου που διδάσκει στο ολοήµερο σχολείο. Για να συναντήσουµε ταυτόχρονα το διευθυντή και το δάσκαλο του ολοήµερου έπρεπε να περιµένουµε µέχρι τις 12:00 που πάνε στο σχολείο οι δάσκαλοι του ολοήµερου. Τόσο οι διευθυντές όσο και οι δάσκαλοι ήταν απόλυτα συνεργάσιµοι µαζί µας. Το δείγµα των δασκάλων ανταποκρίθηκε πλήρως, ενώ από το δείγµα των γονέων απάντησε το 60% (30/50). Η έρευνα έλαβε χώρα κατά την χρονική περίοδο Μαρτίου-Απριλίου 2005. Αναγνωρίζουµε το γεγονός, ότι ανάλογα µε την περίοδο κατά την οποία πραγµατοποιείται µια έρευνα, τα αποτελέσµατα που θα προκύπτουν µπορεί να διαφέρουν, καθώς αλλάζουν τα κοινωνικοπολιτικά κριτήρια και οι συνθήκες που διέπουν την κάθε κοινωνία. Στο σηµείο αυτό πρέπει να επισηµάνουµε πως διανεµήθηκαν ερωτηµατολόγια στην περιοχή Πάτρας αλλά και σε χωριά των Τρικάλων. Ακολουθούν τα ερωτηµατολόγια, µε τη µορφή που αυτά µοιράστηκαν σε γονείς και δασκάλους: 18

Ανάλυση ερωτηµατολογίων I) Ανάλυση ερωτηµατολογίου που απευθύνεται στους δασκάλους Οι ερωτήσεις 1-3 αφορούν κάποια γενικά χαρακτηριστικά των δασκάλων, δηλαδή αναφέρονται στο φύλο τους, τα χρόνια υπηρεσίας τους και το χρονικό διάστηµα που έχουν διδάξει σε ολοήµερο σχολείο. Η ερώτηση 4 αφορά τις εξωσχολικές δραστηριότητες που µπορεί να έχει το παιδί σε σύγκριση µε τις δραστηριότητες που είχε πριν την εφαρµογή του ολοήµερου, όπως: φροντιστήρια, ζωγραφική, µουσική, αθλητισµός, κτλ. Η ερώτηση 5 αναφέρεται στα προβλήµατα συµπεριφοράς που τυχόν εµφάνιζε το παιδί στο σχολείο. Θεωρήσαµε σηµαντικότερα τα εξής: επιθετικότητα και νευρικότητα (τόσο απέναντι στα άλλα παιδιά, όσο και στους µεγαλύτερους), ζήλια απέναντι στα άλλα παιδιά, αταξία (όσον αφορά τη συµπεριφορά του παιδιού µέσα στην τάξη), µαθησιακές δυσκολίες, εσωστρέφεια (εάν η συµπεριφορά του είναι εγωκεντρική). Τέλος αφήνουνε στους δασκάλους µία απάντηση ανοιχτή ώστε να συµπληρώσουν οι ίδιοι τυχόν συµπεριφορές του παιδιού που δεν αναφέρονται. Οι ερωτήσεις 6-12 αναφέρονται στην ύπαρξη οµαδικότητας των παιδιών στο ολοήµερο σχολείο και στο κατά πόσο αυτή συντελείται σωστά. Σκοπός µας είναι να αξιολογήσουµε την συνεργασία και την κοινωνικότητα των παιδιών µέσα σε αυτές τις οµάδες. Η ερώτηση 13 είναι µία ερώτηση σύντοµης απάντησης και έγκειται στην κρίση του δασκάλου, µε βάση την παρατήρηση της συµπεριφοράς του παιδιού στο ολοήµερο σχολείο, και αφορά τη διαφορά στον παράγοντα κοινωνικοποίηση µεταξύ οικογένειας και ολοήµερου σχολείου. ΙΙ) Ανάλυση ερωτηµατολογίου που απευθύνεται στους γονείς Οι ερωτήσεις 1 και 2 αφορούν το φύλο και την ηλικία των γονέων. Αποσκοπούν στην στατιστική ανάλυση των δεδοµένων. Στην ερώτηση 3 θέλουµε να διερευνήσουµε τη συνεργασία και την επικοινωνία, µεταξύ των γονέων και του παιδιού, καθώς και το κατά πόσο συµβάλουν στη διεύρυνση του πνευµατικού και πολιτιστικού ορίζοντα του παιδιού µέσα από επισκέψεις σε ιστορικούς χώρους και µουσεία, µε τη συζήτηση ή και τη βοήθεια που του προσφέρουν για τα µαθήµατά του. Οι ερωτήσεις 4 και 5 ερευνούν τυχόν µεταβολή του χρόνου που οι γονείς αφιερώνουν στο παιδί. 19

Οι ερωτήσεις 6-9 αφορούν τα άτοµα µε τα οποία συναναστρέφεται συνήθως το παιδί, τόσο έξω όσο και µέσα στην οικογένεια. Συγκεκριµένα µε ποιους παίζει ως επί των πλείστον το παιδί, µε ποιους περνάει το χρόνο όταν οι γονείς λείπουν και που και µε ποιον περνούσε το χρόνο πριν την εφαρµογή του ολοήµερου. Η ερώτηση 10 αναφέρεται καθαρά στην επικοινωνία µεταξύ του παιδιού και των γονέων, τόσο πριν όσο και µετά την παρακολούθηση στο ολοήµερου σχολείο. Οι ερωτήσεις 11 και 12 είναι οι αντίστοιχες µε τις ερωτήσεις 4 και 5 του ερωτηµατολογίου των δασκάλων, δηλαδή: Η ερώτηση 11 αφορά τις εξωσχολικές δραστηριότητες που µπορεί να έχει το παιδί σε σύγκριση µε τις δραστηριότητες που είχε πριν την εφαρµογή του ολοήµερου, όπως: φροντιστήρια, ζωγραφική, µουσική, αθλητισµός, κτλ. Η ερώτηση 12 αναφέρεται στα προβλήµατα συµπεριφοράς που τυχόν εµφάνιζε το παιδί στο σχολείο. Θεωρήσαµε σηµαντικότερα τα εξής: επιθετικότητα και νευρικότητα (τόσο απέναντι στα άλλα παιδιά, όσο και στους µεγαλύτερους), ζήλια απέναντι στα άλλα παιδιά, αταξία (όσον αφορά τη συµπεριφορά του παιδιού µέσα στην τάξη), µαθησιακές δυσκολίες, εσωστρέφεια (εάν η συµπεριφορά του είναι εγωκεντρική). Τέλος αφήνουνε στους δασκάλους µία απάντηση ανοιχτή ώστε να συµπληρώσουν οι ίδιοι τυχόν συµπεριφορές του παιδιού που δεν αναφέρονται. Στην ερώτηση 13 ρωτάται εάν υπήρξε βελτίωση στη συµπεριφορά του παιδιού µετά την εφαρµογή του ολοήµερου σχολείου, εάν δηλαδή αυξήθηκε η συνεργασία (οµαδικότητα, αλληλοβοήθεια, κτλ) µεταξύ των παιδιών, εάν οι αποκλίνουσες συµπεριφορές (ερώτηση 12) µειώθηκαν και εάν οι αλλαγές αυτές ήταν θετικές. Η ερώτηση 14 ερευνά την οµαδικότητα του παιδιού µέσα από το οµαδικό παιχνίδι θέλοντας να µελετήσει την κοινωνικοποίησή του. Η ερώτηση 15 είναι µία ερώτηση σύντοµης απάντησης και έγκειται στην κρίση των γονέων, µε βάση την παρατήρηση της συµπεριφοράς του παιδιού στο περιβάλλον της οικογένειας, και αφορά τη διαφορά στον παράγοντα κοινωνικοποίηση µεταξύ οικογένειας και ολοήµερου σχολείου. 20

Παρουσίαση εδοµένων Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται η παρουσίαση των αποτελεσµάτων της έρευνας. Στην αρχή γίνεται η παρουσίαση των πινάκων και των ραβδογραµµάτων που απευθύνονταν στους δασκάλους και στη συνέχεια αυτών που απευθύνονταν στους γονείς. Ι) Παρουσίαση αποτελεσµάτων των ερωτηµατολογίων που απευθύνονταν στους δασκάλους Ερώτηση 1: Ποιο είναι το φύλο σας; Στην ερώτηση αυτή οι 4 από τους 7 δασκάλους που απάντησαν ήταν άνδρες ενώ οι 3 γυναίκες. Το 57% ήταν, λοιπόν, άνδρες, ενώ το 43% γυναίκες. Τα ποσοστά αυτά φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: II) Φύλο Συχνότητα Ποσοστό % Άντρας 4 57% Γυναίκα 3 43% 60% 50% 40% 30% 20% άντρας γυναίκα 10% 0% άντρας γυναίκα Ερώτηση 2: Πόσα είναι τα χρόνια υπηρεσίας σας; Από τις απαντήσεις των δασκάλων στην ερώτηση αυτή παρατηρούµε πως από τους δασκάλους που ρωτήσαµε δεν είχε κανείς (0%) 0-5 χρόνια υπηρεσίας. Από 6-10 χρόνια υπηρεσίας είχε 1 δάσκαλος (14,3%). Το ίδιο ποσοστό παρατηρείται και στα χρόνια υπηρεσίας 11-15, 16-20, 26-30 και 30-Συνταξιοδότηση. Ένα µεγαλύτερο ποσοστό (28,5%) απάντησε πως τα χρόνια υπηρεσίας τους είναι 21-25. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 2 δασκάλους. Έτσι έχουµε: 21

Χρόνια υπηρεσίας Συχνότητα Ποσοστό % 0-5 0 0% 6-10 1 14,3% 11-15 1 14,3% 16-20 1 14,3% 21-25 2 28,5% 26-30 1 14,3% 30-Συνταξιοδότηση 1 14,3% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 0_5 6_10 11_15 16_20 21_25 26_30 30_Συνταξιοδότη ση Ερώτηση 3: Πόσα χρόνια συνολικά διδάξατε σε ολοήµερο σχολείο; Στην ερώτηση αυτή και οι 7 δάσκαλοι (100%) που ρωτήθηκαν απάντησαν πως έχουν διδάξει σε ολοήµερο σχολείο µόνο 1 χρόνο. Ερώτηση 4: Πιστεύετε πως το παιδί συνεχίζει να έχει εξωσχολικές δραστηριότητες (φροντιστήριο, εικαστικά, κτλ.) µετά την εφαρµογή του ολοήµερου σχολείου; Σύµφωνα µε τις απαντήσεις που πήραµε από τους δασκάλους, αυτοί πιστεύουν σε ποσοστό 14,4% (1 δάσκαλος) πως τα παιδιά συνεχίζουν να έχουν εξωσχολικές δραστηριότητες µετά το ολοήµερο σχολείο και µάλιστα περισσότερες σε σχέση µε τα προηγούµενα χρόνια που δεν είχε εφαρµοστεί το ολοήµερο σχολείο. Το 42,8% (3 δάσκαλοι) πιστεύει πως τα παιδιά έχουν µεν εξωσχολικές δραστηριότητες αλλά λιγότερες. Οι υπόλοιποι 3 δάσκαλοι (42,8%) απάντησαν πως τα παιδιά συνεχίζουν να έχουν τις ίδιες εξωσχολικές δραστηριότητες όπως και στα χρόνια πριν από την καθιέρωση του ολοήµερου σχολείου. Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει τα συγκεκριµένα ποσοστά. 22

ραστηριότητες Συχνότητα Ποσοστό % Περισσότερες 1 14,4% Λιγότερες 3 42,8% Ίδιες 3 42,8% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Περισσότερες Λιγότερες Ίδιες Ερώτηση 5: Ποιες από τις παρακάτω συµπεριφορές νοµίζετε πως παρουσίαζαν τα παιδιά πριν την εφαρµογή του ολοήµερου σχολείου; Στην ερώτηση αυτή το 14,3% των δασκάλων (1 δάσκαλος) πιστεύουν πως τα παιδιά πριν την εφαρµογή του ολοήµερου σχολείου παρουσίαζαν επιθετικότητα. Κανένας δάσκαλος (0%) δεν πίστευε πως τα παιδιά παρουσίαζαν νευρικότητα, ενώ το 42,8% (3 δάσκαλοι) πιστεύουν ότι οι µαθητές τους ζήλευαν τα άλλα παιδιά. Η πλειοψηφία (85,7%) είναι της άποψης ότι τα παιδιά πριν την εφαρµογή του ολοήµερου σχολείου παρουσίαζαν κάποιου είδους αταξία. Ένα µικρότερο, αλλά και πάλι µεγάλο, ποσοστό των δασκάλων (71,4%) υποστηρίζει πως τα παιδιά παρουσίαζαν µαθησιακές δυσκολίες. Τέλος, το 42,8% των δασκάλων πιστεύουν πως τα παιδιά παρουσίαζαν εσωστρέφεια. Συµπεριφορές Συχνότητα Ποσοστό % Επιθετικότητα 1 14,3% Νευρικότητα 0 0% Ζήλια για τα άλλα παιδιά 3 42,8% Αταξία 6 85,7% Μαθησιακές δυσκολίες 5 71,4% Εσωστρέφεια 3 42,8% Άλλο 0 0% 23

90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Ερώτηση 6: Πόσο καλά συντελείται η συνεργασία των παιδιών στα πλαίσια του ολοήµερου σχολείου; Το 42,8% των δασκάλων πιστεύουν πως τα παιδιά στα πλαίσια του ολοήµερου σχολείου συντελείται καλά. Το ίδιο ποσοστό πιστεύει πως η συνεργασία των παιδιών είναι µέτρια και το 14,4% είναι της άποψης ότι η συνεργασία δεν συντελείται καθόλου καλά. Πόσο καλά Συχνότητα Ποσοστό % συντελείται η συνεργασία στα παιδιά; Καλά 3 42,8% Μέτρια 3 42,8% Καθόλου καλά 1 14,4% 45,00% 40,00% 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% Καλά Μέτρια Καθόλου καλά 24

Ερώτηση 7: Τα παιδιά αποδίδουν καλύτερα όταν εργάζονται σε οµάδες στα πλαίσια του ολοήµερου σχολείου; Θέτοντας την ερώτηση αυτή στους δασκάλους πήραµε τις παρακάτω απαντήσεις. Αξίζει να σηµειώσουµε πως όλες ήταν θετικές. Ναι γιατί δηµιουργείται πιο ευχάριστο κλίµα και προϋποθέσεις για την καλύτερη απόδοσή τους στα µαθήµατα και για την κοινωνική τους ζωή γενικότερα. Αποδίδουν καλύτερα λόγω της επαφής µε τους υπόλοιπους µαθητές και του οµαδικού κλίµατος στην τάξη. Ναι Φυσικά τα παιδιά µαθαίνουν να συνεργάζονται και δηµιουργείται µεταξύ τους ευγενής άµυλα. Επίσης ανταλλάσσουν ιδέες και εµπλουτίζουν το λεξιλόγιό τους. Γενικά ναι! Η αλήθεια είναι πως αυτό συµβαίνει. Ας µην ξεχνάµε πως τα παιδιά µπορούν να συνεργάζονται µεταξύ τους αρκετά καλά αρκεί να τους το δείξουµε. Επίσης µπορούν να ανταλλάσσουν ιδέες και έτσι να βοηθιούνται. Ναι, γιατί µέσα από την αλληλοβοήθεια και την υποστήριξη που υπάρχει µεταξύ τους, µαθαίνουν να δουλεύουν οµαδικά έχοντας στόχους και σκοπούς, δουλεύοντας µε µία τάξη και όχι άναρχα. Ερώτηση 8: Στις οµάδες αυτές συµµετέχουν παιδιά και των δύο φύλων; Το 100% των ερωτώµενων στην ερώτηση αυτή απάντησαν πως στις οµάδες στο ολοήµερο σχολείο συµµετέχουν παιδιά και των δύο φύλων. Απαντήσεις Συχνότητα Ποσοστό % Ναι 7 100% Όχι 0 0% 120,00% 100,00% 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% Ναι 25 Όχι

Ερώτηση 9: Τα παιδιά επιθυµούν από µόνα τους να συµµετέχουν σε οµαδικές δραστηριότητες; Στην ερώτηση αυτή η πλειοψηφία των δασκάλων, το 71,4% δηλαδή, απάντησε πως τα παιδιά επιθυµούν από µόνα τους να συµµετέχουν σε οµαδικές δραστηριότητες. Το υπόλοιπο 28,6% ήταν αρνητικό στη συγκεκριµένη ερώτηση. Απαντήσεις Συχνότητα Ποσοστό % Ναι 5 71,4% Όχι 2 28,6% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Ναι Όχι Ερώτηση 10: ηµιουργούνται οµάδες µεταξύ µαθητών διαφορετικών τάξεων του ολοήµερου σχολείου; Η απόλυτη πλειοψηφία των δασκάλων συµφώνησε στο ότι δηµιουργούνται οµάδες µεταξύ διαφορετικών τάξεων του ολοήµερου δηµοτικού σχολείου. Απαντήσεις Συχνότητα Ποσοστό % Ναι 7 100% Όχι 0 0% 120,00% 100,00% 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% Ναι Όχι 26

Ερώτηση 11: Πιστεύετε πως τα παιδιά διατηρούν αυτές τις οµάδες και εκτός τάξης; Στο ερώτηµα αυτό οι εκπαιδευτικοί δεν συµφώνησαν απόλυτα. Το µεγαλύτερο ποσοστό (71,4%) υποστηρίζει πως οι µαθητές διατηρούν τις οµάδες αυτές και εκτός τάξης. Το υπόλοιπο 28,6% πιστεύει το άκρος αντίθετο. Απαντήσεις Συχνότητα Ποσοστό % Ναι 5 71,4% Όχι 2 28,6% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Ναι Όχι Ερώτηση 12: Πιστεύετε πως τα παιδιά παρουσίασαν αλλαγή στις προτιµήσεις του όσον αφορά το οµαδικό παιχνίδι µετά την εφαρµογή του ολοήµερου σχολείου; Το µεγαλύτερο ποσοστό των δασκάλων που ρωτήθηκαν, και συγκεκριµένα το 57,1%, πιστεύει πως τα παιδιά προτιµούν να παίζουν περισσότερο σε οµαδικά παιχνίδια µετά την ένταξή τους στο ολοήµερο σχολείο. Το µικρότερο ποσοστό (14,3%) πιστεύει ότι τα παιδιά δεν προτιµούν να παίζουν περισσότερο σε οµαδικά παιχνίδια. Τέλος, το 28,6% των δασκάλων πιστεύει πως οι προτιµήσεις των παιδιών παρέµειναν οι ίδιες. Απαντήσεις Συχνότητα Ποσοστό % Περισσότερο 4 57,1% Λιγότερο 1 14,3% Το ίδιο 2 28,6% 27

60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Περισσότερο Λιγότερο Το ίδιο Ερώτηση 13: Πιστεύετε πως το ολοήµερο σχολείο θα βοηθήσει το παιδί στην κοινωνικοποίησή του σε αντίθεση µε την παραµονή του στο χώρο της οικογένειας; Οι απαντήσεις των εκπαιδευτικών στην ερώτηση αυτή ήταν κυρίως θετικές. Μία µόνο είναι αρνητική και µία παρουσιάζει ουδετερότητα. Οι απαντήσεις είναι οι παρακάτω: Ναι, γιατί συναναστρέφεται µε άτοµα της ίδιας ηλικίας για περισσότερες ώρες την ηµέρα. Σίγουρα βοηθά στην κοινωνικοποίησή τους όµως και η παραµονή στο χώρο της οικογένειας δεν σηµαίνει απαραίτητα πως δεν θα έχει κοινωνικότητα απλώς µε το κανονικό ωράριο του σχολείου. Ναι Κατά τη γνώµη µου θα βοηθήσει στην κοινωνικοποίησή του. Το παιδί µεγαλώνοντας θα γίνει ένας υγιής πολίτης που θα έχει την ικανότητα να σκέφτεται ορθά και να παίρνει σηµαντικές αποφάσεις για τη ζωή του. Θα βοηθήσει αλλά δεν ξέρω πόσο Αυτό είναι το µόνο σίγουρο. Γενικά, πιστεύω πως όχι, µιας και η οικογένεια είναι σηµαντικότερος παράγοντας στη διαµόρφωση του χαρακτήρα, της συµπεριφοράς και του ήθους του παιδιού και ο ρόλος της αναντικατάστατος. II) Παρουσίαση αποτελεσµάτων των ερωτηµατολογίων που απευθύνονταν στους γονείς Ερώτηση 1: Ποιο είναι το φύλο σας; Από τα ερωτηµατολόγια που µοιράστηκαν στους γονείς παρατηρήθηκε πως το µεγαλύτερο ποσοστό (63,3%) συµπληρώθηκε από 28