ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΩ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΩ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ Το νοµα της περιοχής της Άνω Μακεδονίας αναφέρει πρώτη φορά ο Ηρ δοτος στις περιγραφές της εισβολής του Ξέρξη στη Θεσσαλία και των περιπλανήσεων του Περδίκκα 1. Στον διαχωρισµ Άνω και Κάτω Μακεδονίας αναφέρεται µε σαφήνεια ο Θουκυδίδης 2 και στα γεωγραφικά ρια τεσσάρων επιµέρους τµηµάτων της Άνω Μακεδονίας ο Στράβων 3.Ο Λίβιος κάνοντας λ γο για τη διαίρεση της Μακεδονίας σε τέσσερις µερίδες, ορίζει ως Τέταρτη Μερίδα την Άνω Μακεδονία µε έδρα την Πελαγονία 4. Οι πηγές και η παλαι τερη έρευνα που παραδίδουν πληροφορίες για την περιοχή δεν προσδιορίζουν τα γεωγραφικά της ρια µε σαφήνεια. Σχετική οµοφωνία υπάρχει µ νο για τις τέσσερις περιοχές Ελίµεια, Ορεστίδα, Λυγκηστίδα και Πελαγονία, ενώ η Εορδαία, που ανήκε γεωγραφικά στην Άνω Μακεδονία, αρχικά υπαγ ταν διοικητικά στην Κάτω. Η νεώτερη έρευνα 5 έχει προσθέσει στις πιο πάνω περιοχές και τις ασσαρήτιδα, ερρίοπο, Τυµφαία και Ατιντανία, κυρίως κάνοντας λ γο για τη ρωµαϊκή επαρχία Μακεδονία. Ελίµεια (Χάρτης 1): Το νοµα της Ελίµειας 6, περιοχής που κατοικο σε Ζητήµατα που αφορο ν στην ιστορική γεωγραφία και τοπογραφία της περιοχής µε απασχ λησαν κατά τη διάρκεια της εκπ νησης της διδακτορικής µου διατριβής µε θέµα «Οι λατρείες των θεών και των ηρώων στην Άνω Μακεδονία κατά την αρχαι τητα», η ο- ποία εγκρίθηκε απ το τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστη- µίου Θεσσαλονίκης. 1. Ηρ δοτος, 7. 173.4: σβολ ν ς Θεσσαλο ς κατ τ ν νω µακεδονίην, δι Περραιβ ν κατ Γ ννων π λιν στρατι Ξέρξεω,8,137-139: ξ Aργεως φυγον... περβαλ ντες ς τ ν νω µακεδονίην. 2. Θουκυδίδης, 2.99.1-2. 3. Στράβων, 7 C326. 4. Livius, 45. 29.9. 5. Γ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, Β ϊον Ν τια Ορεστίς. Αρχαιολογική Έρευνα και Ιστορική Τοπογραφία, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 58 και σηµ. 56, µε την παλαι τερη έρευνα (στο εξής: B ϊον N τια Oρεστίς) δέχεται τα διευρυµένα ρια. Βλ. επίσης Γ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, «Αιανή. Η έκθεση στο Αρχαιολογικ Μουσείο», ΑΕΜΘ 16/2002 (2004) 605 κ.ε. (στο εξής: «Aιανή. H έκθεση») Η. Κ. Σβέρκος, Συµβολή στην ιστορία της Άνω Μακεδονίας των ρωµαϊκών χρ νων (Πολιτική. Οργάνωση Κοινωνία Ανθρωπωνυµία), (διδ. διατρ.), Θεσσαλονίκη 2000, ο οποίος επίσης δέχεται τα διευρυµένα ρια (στο εξής: Συµβολή). 6. Για την πραγµάτευση του θέµατος και την κριτική των πηγών βλ. F. Papazoglou,

2 Kαλλι πη Γ. Xατζηνικολάου το θνος τ ν Eλιµιωτ ν 7 απαντάται στις πηγές ως Eλιµι τις 8 ή Eλίµεια 9 ή Eλίµια 10 ή Eληµία 11 και σε επιγραφή του 216 µ.χ. µε τον εξελληνισµένο λατινικ ρο ρεγι ν Eλιµιωτ ν 12. Η περιοχή κατείχε το νοτι τερο-νοτιοδυτικ τερο τµήµα της Άνω Μακεδονίας, εκτειν µενο και απ τις δ ο πλευρές του µέσου ρου του Αλιάκµονα και ο- ριζ µενο στα δυτικά-βορειοδυτικά στα ρια µε την Ορεστίδα απ το Άσκιο, στα β ρεια απ τα στενά της Σιάτιστας και τη χαµηλή περιοχή της Κίτρινης Λί- µνης (πρώην «Σαριγκι λ») απ την πλευρά της Εορδαίας 13.Τα Πιέρια ρη, ως τον αυχένα του Σαραντάπορου (Βολουστάνας), τη χωρίζουν απ την Πιερία στα ανατολικά και τα χαµηλ τερα υψώµατα του Βερµίου απ τη Βοττιαία στα βορειοανατολικά. Ως ν τια-νοτιοανατολικά ρια 14 οι περισσ τεροι 15 Les villes de Macédoine à l époque Romaine [BCH Suppl. XIV], Paris 1988, σ. 245 σηµ. 1 (στο εξής: Les villes de Macédoine). Αναφέρεται εκτ ς των άλλων και η αναγραφή Eλ - µαι ή Eλυµία που αποδίδεται στον επώνυµο ήρωα του γένους των Ελιµιωτών Έλυµο ή Ελ µα. Σχετικά βλ. και N. G. L. Hammond, Ιστορία της Μακεδονίας, τ. Α, Θ. Γεωργιάδης (γενική επιµ.), Μ. Χαλκιοπο λου Γ. Φωτιάδης Θ. Γεωργιάδης (µτφρ.), Θεσσαλονίκη 1995, σ. 139. 7. Θουκυδίδης, 2.99.2 Σχετικά βλ. K. Liampi, «The Coinage of King Derdas and the History of the Elimiote Dynasty», A. Burnett U. Wartenberg R. Witschonke (επιµ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersh, London, SPINK, 1998, σ. 5 κ.ε., κυρίως σηµ. 5 (για το Κοιν των Ελιµιωτών µε την παλαι τερη βιβλιογραφία). Για την ιστορία της περιοχής κατά την περίοδο του µακεδονικο βασιλείου βλ. Η. Κ. Σβέρκος, «Η περίοδος του Μακεδονικο Βασιλείου», Ν. Καλογερ πουλος (επιµ.), Κοζάνη και Γρεβενά. Ο χώρος και οι Άνθρωποι, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 150-154, και για τη ρω- µαϊκή περίοδο βλ. Π. Μ. Νίγδελης, «Η περίοδος της ρωµαϊκής κυριαρχίας», Ν. Καλογερ πουλος (επιµ.), Κοζάνη και Γρεβενά. Ο χώρος και οι άνθρωποι, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 155-157. 8. Αρριαν ς, Ανάβ. 1.7.5 Livius, 45. 30.7. 9. Αριστοτέλης, Πολιτ. Ε.8.11 Στράβων, 7.7.8 Livius, 42. 53.5. 10. Ξενοφών, Ελλην. E.2.38 Livius, 31. 40.1. 11. Πρβλ. Φ. Πέτσας, «Οι χρονολογηµένες επιγραφές απ το ιερ της Μητρ ς των Θεών Αυτ χθονος στη Λευκ πετρα», Πρακτικά του Η ιεθνο ς Συνεδρίου Ελληνικής και Ρωµαϊκής Επιγραφικής, Αθήνα 3-9 Οκτωβρίου 1982, τ. Ι, Αθήνα 1984, σσ. 301-302. 12. Βλ. Πέτσας,.π., σ. 304: ο κο ντες ρεγι νι Eλιµιωτ ν... 13. Για τα ρια αυτά βλ. παρο σα εργασία, σηµ. 31. 14. Για τα ρια αυτά υπάρχουν σαφείς πληροφορίες στη λατινική οροθετική επιγραφή απ την περραιβική ολίχη (η επιγραφή βρέθηκε στην Ελασσ να), σ µφωνα µε την ο- ποία ο αυτοκράτορας Τραϊαν ς, το 101 µ.χ., καθορίζει τα σ νορα µεταξ Ελιµιωτών και ολιχινών. Σχετικά: A. J. Wace S. Thompson, BSA 17 (1910-11) 193-204 Α. Αρβανιτ πουλος, ΑΕ (1923) 161-162. Για τις αρχαίες διαβάσεις της περιοχής βλ. Γ. Καραµήτρου- Μεντεσίδη, «Απ την Ελιµειώτιδα στην Κάτω Μακεδονία. Σ γχρονες πορείες και αρχαίες διαβάσεις», ΜΝΕΙΑΣ ΧΑΡΙΝ. Τ µος στη µνήµη Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 103-114. 15. Hammond,.π., σ. 137. Σαµσάρης, «Απ την έρευνα της ιστορικής γεωγραφίας της υτικής Μακεδονίας κατά την ελληνική και ρωµαϊκή αρχαι τητα», Πανελλήνιο Ιστορικ Συνέδριο, Θεσσαλονίκη 28-29 Μα ου 1983, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 8 Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 245. Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία της ρωµαϊκής

Συµβολή στη µελέτη της ιστορικής γεωγραφίας της Άνω Mακεδονίας 3 δέχονται την οροσειρά των Καµβουνίων και σ νορα µε τη θεσσαλική Περραιβία, ενώ τα δυτικά-νοτιοδυτικά ρια είναι µάλλον ασαφή. Σίγουρα περιλάµβανε, εκτ ς απ το µεγαλ τερο τµήµα του νοµο Κοζάνης, και ένα τµή- µα του Νοµο Γρεβενών, ίσως αυτ που αποδίδεται απ ορισµένους στην Τυµφαία 16, ενώ άλλοι υποστηρίζουν την άποψη τι οι δ ο περιοχές ταυτίζονται κυρίως κατά τους ελληνιστικο ς χρ νους 17.Το ίδιο παρατηρείται και για την επαρχία Βο ου 18 που η νεώτερη έρευνα 19 την εντάσσει κατά το µεγαλ τερο τµήµα της στην Ορεστίδα. Εκτ ς της Αιανής 20, κέντρου της περιοχής, γνωστο απ τις πηγές και τα αρχαιολογικά δεδοµένα 21, ανάλογες αναφορές υπάρχουν για την Καισάρεια 22, επαρχίας Μακεδονίας. Το τµήµα της σηµερινής υτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 44 (στο εξής: Ιστορική Γεωγραφία). 16. A. Philippson, Die griechischen Landschaften, Bd. II, 1, Frankfurt am Main 1956, σ. 216 και χάρτης Hammond,.π., σ. 139 Καραµήτρου-Μεντεσίδη, Β ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 61 κ.ε. 17. Μ. ήµιτσας, Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας συνταχθείσα κατά τας πηγάς και τα βοηθήµατα. Μέρος ε τερον, Τοπογραφία, Αθήνα 1870-1874, (φωτοµ. ανατ πωση, Θεσσαλονίκη 1988), σ. 69 Θ. Ριζάκης Ι. Τουράτσογλου, Επιγραφές Άνω Μακεδονίας, τ. Α, Αθήνα 1985, χάρτης στο τέλος του τ µου Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 229-230, 245, 246 χάρτης 8 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σ. 47 Γ. Καρα- µήτρου-μεντεσίδη, Αιανή Κοζάνης (Αρχαιολογικ ς οδηγ ς), Θεσσαλονίκη 1989, σ. 13 Γ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, Κοζάνη, π λη Ελιµιώτιδος (Αρχαιολογικ ς οδηγ ς), Θεσσαλονίκη 1993, σ. 15 κ.ε. Γ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, Αιανή (Αρχαιολογικ ς οδηγ ς), Αθήνα 1996, σ. 7 κ.ε. (στο εξής: Aιανή). Για την Τυµφαία βλ. πρ σφατα: Χ. Καλλίνη, «Τυµφαία χώρα», Εγνατία 6 (2001-2002) 33-39, µε την παλαι τερη βιβλιογραφία. Τα ρια της Τυµφαίας δεν είναι ιδιαίτερα σαφή. 18. Βλ. παρο σα εργασία, σηµ. 17. 19. Σχετικά βλ. παρο σα εργασία, Ορεστίς. 20. Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, λ. Αιανή. 21. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 247-248, µε την παλαι τερη βιβλιογραφία Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 69-71 M. B. Hatzopoulos, Macedonian Institutions under the Kings, I: A Historical and Epigraphical Study, II: Epigraphic Appendix [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 22 (I-II)], Athens 1996, σσ. 89-91. Για την ανασκαφική έρευνα στην Αιανή βλ. Γ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, «Η αρχαία Αιανή», Αρχαία Μακεδονία V. Ανακοινώσεις κατά το Πέµπτο ιεθνές Συµπ σιο, Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη, Ίδρυµα Μελετών Χερσονήσου του Αίµου, 1993, σσ. 653-667, µε συζήτηση για τη θέση της αρχαίας π λης (στο εξής: «Η αρχαία Αιανή») Γ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, «Αιανή 1983-1997», ΑΕΜΘ 10Α/1996 (1997) 23-40, ειδικ τερα σ. 25 σηµ. 7, µε την παλαι τερη βιβλιογραφία συνοπτικά Καραµήτρου-Μεντεσίδη, Αιανή,.π. Γ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη Κ. Παπαγιαννάκης, «Αιανή. Σωστικές ανασκαφές προϊστορικών χρ νων», AEMΘ 11/1997 (1999) 67-80 Καραµήτρου-Μεντεσίδη, «Αιανή. Η έκθεση»,.π., σ. 602 κ.ε. Η Αιανή είχε ταυτιστεί µε τη σηµερινή οµώνυµη περιοχή (πρώην «Κάλλιανη»). Η νεώτερη µως ανασκαφική έρευνα παρέχει ισχυρές ενδείξεις για την τα τισή της µε τη θέση «Μεγάλη Ράχη». Σχετικά βλ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, «Η αρχαία Αιανή»,.π., σ. 657 κ.ε. 22. Ιεροκλής, Συνέκδ. 642.11. Σχετικά βλ. και Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 248-249 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 75-77. 2

4 Kαλλι πη Γ. Xατζηνικολάου την οµώνυµη Ελίµεια 23, την κώµη Γρήια 24 και την Oβλοστίων πολιτεία 25. Θέσεις 26 ταυτ σηµες ή παρακείµενες των σ γχρονων οικισµών: Αγία Παρασκευή, Ανθ τοπος (πρώην «Καλπουτζιλάρ»), Βελβεντ, Βέρβερη, Ελάτη (πρώην «Λοζανή»), Κερασιά, π λη Κοζάνης, Κρ κος (πρώην «Γκ βλιτσα»), Κτένι, Άνω και Κάτω Κώµη (πρώην «Άνω και Κάτω Μπάνιτσα»), Λευκοπηγή (πρώην «Βελίστι» «Ασπρονέρι»;), Νεράιδα, Ξηρολίµνη, Οιν η (πρώην «Ινεσλί»), Παλαιογράτσιανο, Πολ µυλος, Ροδιανή (πρώην «Ραδουβίτσα»), Τραν βαλτο, Φρο ριο (πρώην «Νιζίσκο») έδωσαν αρχαι τητες διεκδικώντας την τα τιση µε κάποιο αρχαίο π λισµα της περιοχής, χωρίς αυτ να επιβεβαιώνεται µέχρι στιγµής απ τις πηγές. Το βορει τερο τµήµα του σηµερινο Νοµο Γρεβενών, που ίσως ανήκε στην αρχαία Τυµφαία, µε θέσεις πως ο Άγιος Γεώργιος (πρώην «Τσο ρχλι») και το Σ δενδρο, θα µπορο σε να συµπεριλαµβάνεται στην Ελίµεια (Χάρτης 2). Εορδαία (Χάρτης 1) : Η περιοχή της Εορδαίας αναφέρεται ως Eορδία απ τον Θουκυδίδη 27, ενώ οι περισσ τερες πηγές 28 την αποκαλο ν Eορδαία. Πρ κειται για την περιοχή 29 που ορίζεται απ το ρος Βέρµιο ανατολικά και νοτιοανατολικά, συνορε οντας µε τη Βοττιαία και την Ελίµεια, το Άσκιο, το Μουρίκι και τους ανατολικο ς πρ ποδες του Βέρνου ( που και οι λίµνες) στα νοτιοδυτικά, δυτικά και βορειοδυτικά αντίστοιχα, µε σ νορα µε τις περιοχές Ελίµειας, Ορεστίδας και Λυγκηστίδας και απ τον Β ρα στα β ρεια, που η Λυγκηστίδα και η Αλµωπία 30. 23. Ο Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 75-77, δέχεται την παρξη π λης Ελί- µειας, ενώ η Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 249 κ.ε., µε κριτική των πηγών και την παλαι τερη βιβλιογραφία, το αµφισβητεί. Ο Hatzopoulos,.π., συµφωνώντας µε την Papazoglou, θεωρεί τι πρ κειται για το νοµα της περιοχής περισσ τερο και χι για το νοµα της π λης. Με αφορµή την αναφορά του εθνικο Eλιµηώτης σε επιγραφή του 3ου αι. π.χ. απ τη Μ. Ασία, ο Π. Νίγδελης, «Μακεδονικά Σ µµεικτα», Τεκµήρια Α (1995) 173-179, πιθανολογεί την παρξη άγνωστης π λης ( Ε)ΤΕΛΑΣ) στην περιοχή. Σχετικά βλ. και Σβέρκος, Συµβολή,.π., σ. 33 και σηµ. 27. 24. Βλ. παρο σα εργασία, Εορδαία, σηµ. 31. 25. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 255 Ριζάκης Τουράτσογλου,.π., σσ. 51-52, αρ. 37 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 77-79, µε ανάγνωση Oβλοστένων και τα τιση µε τα στενά της Βολουστάνας. 26. Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 141-148 Α. Χονδρογιάννη-Μετ κη Ε. Μαγγουρέτσιου, «Αλιάκµων 1997. Απ την ανασκαφική έρευνα ελληνιστικών λειψάνων στη θέση Κάτω Μπράβας Βελβεντο», AEMΘ 11/1997 (1999) 57-66 Γ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη Μ. Βατάλη, «Πολ µυλος Κοζάνης», AEΜΘ 11/1997 (1999) 81-92 (για τον Πολ µυλο). 27. Θουκυδίδης, 2.99.5. 28. Πολ βιος, Ιστορ. 18.23.3 Αρριαν ς, Ανάβ. 1.7.5 Livius, 31. 39.7, 31. 40.1, 42. 53.5 Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, λ. Eορδαία. Υπάρχει επίσης η αναφορά Oρδαία. Βλ. παρο σα εργασία, σηµ. 39, 8. 29. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, Β ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σσ. 58-59. 30. Για τη γεωγραφική θέση της περιοχής και τη γειτνίασή της µε τις Λυγκηστίδα,

Συµβολή στη µελέτη της ιστορικής γεωγραφίας της Άνω Mακεδονίας 5 Περιλαµβάνει το σ γχρονο τµήµα του Νοµο Κοζάνης, µε κέντρο την Πτολεµα δα, µικρ τµήµα (το ανατολικ ) του Νοµο Φλώρινας έως τις Πέτρες και την Κέλλη και πολ µικρ τµήµα (το νοτιοδυτικ ) του Νοµο Πέλλας. Για ένα νοτι τερο τµήµα, ν τια του αποξηραµένου έλους της Κίτρινης Λίµνης (Σαριγκι λ), υπάρχουν αµφιβολίες αν ανήκει στην Εορδαία ή στην Ελίµεια 31. Ορεινοί γκοι πλαισιώνουν το λεκανοπέδιο της χώρας παρέχοντας φυσική προστασία, ενώ η ετυµολογία του ον µατος δεν θεωρείται άσχετη µε την παρξη πλο σιων υδροφ ρων στρωµάτων στο λεκανοπέδιο: πέντε λί- µνες: Βεγορίτιδα (Οστρ βου), Πετρών (πρώην «Πέτερσκο»), Χειµαδίτιδα (πρώην «Ρο ντνικ»), Ζάζαρη και στο ν τιο άκρο η αποξηραµένη σήµερα Κίτρινη Λίµνη (πρώην «Σαριγκι λ») και ο Εορδαϊκ ς ποταµ ς, που διαρρέει την περιοχή απ ν το προς βορρά 32. Οι πληροφορίες για την ιστορία της Εορδαίας είναι λίγες 33.Η περιοχή παρουσιάζει ενδιαφέρον κυρίως λ γω των σηµαντικών διαβάσεων που περιλάµβανε και που αργ τερα έγιναν διακλαδώσεις της Εγνατίας οδο 34. Αντίστοιχα οι πληροφορίες που διαθέτουµε για τους οικισµο ς της περιο- Ελιµιώτιδα, Βοττιαία: Στράβων, 7.7.4: Eκε θεν στ παρ Βαρνο ντα κα δι Hρακλείας, Λυγκηστ ν κα Eορδ ν ε ς Eδεσσαν κα Πέλλαν Livius, 31. 39.40, που ο πατος Gaius Sulpicius Galba, αφο λεηλάτησε την Εορδαία, πέρασε στην Ελιµιώτιδα. Πρβλ. επίσης Livius, 42. 53.5 για την πορεία του Περσέα, ο οποίος έφτασε στην Ελιµιώτιδα, αφο πρώτα διέσχισε την Εορδαία. Ειδικ τερα, για τα ανατολικά ρια, που συµπίπτουν µε τα ση- µερινά ρια υτικής και Κεντρικής Μακεδονίας και ταυτίζονται µε την οροσειρά του Βερµίου, η επικοινωνία της περιοχής µε την µορή της Βοττιαία γιν ταν µέσω της διάβασης Καστανιάς (Χάδοβας) στο ν τιο άκρο του Βερµίου και Γραµµατικο στο αντίστοιχο β ρειο και µέσω της διάβασης της Έδεσσας µεταξ Βερµίου και Β ρα. Η τελευταία αυτή οροσειρά µαζί µε το Βέρνο αποτελο ν τα φυσικά ρια της Εορδαίας µε τη Λυγκηστίδα µε επικοινωνία µέσω των στενών του Κλειδιο (Κιρλί Ντερβέν) απ που περνο σε η Εγνατία οδ ς. Σχετικά: Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 159 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σ. 54 Καραµήτρου-Μεντεσίδη, B ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 59 και σηµ. 58. 31. Ο Χατζ πουλος διερωτάται µήπως το ν τιο αυτ τµήµα ανήκει στην Ελιµιώτιδα. Σχετικά: Μ. Β. Χατζ πουλος, «Χώρα και κώµες της Βέροιας», «Μνήµη. Λαζαρίδη. Π λις και χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη», Πρακτικά Αρχαιολογικο Συνεδρίου, Καβάλα 9-11 Μαϊου 1986, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 61 σηµ. 49. Πρβλ. και Πέτσας,.π., σ. 305. H Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 254, εντάσσει στην Ελιµιώτιδα την Κοιλάδα, χώρο ε ρεσης της επιγραφής µε την επιστολή του Φιλίππου Ε και την π λη ή κώµη Γρήια που µαρτυρείται στην επιστολή. Οι Ριζάκης Τουράτσογλου,.π., σσ. 85-87, αρ. 87 εντάσσουν την επιστολή στις επιγραφές απ την Εορδαία, τοποθετώντας κατά συνέπεια την Κοιλάδα στην Εορδαία. Η Καραµήτρου-Μεντεσίδη, B ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 59 και σηµ. 59, θεωρεί την περιοχή τµήµα της Ελιµιώτιδας. 32. Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σ. 53. Ταυτίζει τον Εορδαϊκ µε το σηµεριν ρέµα Πενταβρ σου. 33. Hammond,.π., σ. 129 κ.ε. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 159. 34. Βλ. παρο σα εργασία, σηµ. 30.

6 Kαλλι πη Γ. Xατζηνικολάου χής, τους τοποθετο ν µε τον ένα ή τον άλλο τρ πο πάνω ή κοντά σ αυτήν την πορεία. Σηµαντική µπορεί να θεωρηθεί επίσης η παρξη λειψάνων βυζαντινών οχυρώσεων πιθαν τατα στη θέση αρχαίων κυρίως κοντά στις ο- ρεινές διαβάσεις, για τον έλεγχ τους ή την απ κρουση εχθρικών στρατευ- µάτων 35. Παρ λο που η περιοχή ανήκε γεωγραφικά στην Άνω Μακεδονία, διοικητικά υπαγ ταν στην Κάτω 36. Ιδιαίτερα φαίνεται τι απασχ λησε την έρευνα η διπλή ή και τριπλή α- ναφορά του ον µατος της Εορδαίας για διαφορετικές τοπογραφικές επιση- µάνσεις. Η παλαι τερη έρευνα θεωρο σε την παρξη π λης µε το νοµα Εορδαία επιβεβαιωµένη 37, παρ λο που η ερµηνεία των πηγών έχει δώσει συγκεχυµένα συµπεράσµατα. Ο Πλίνιος 38 αναφέρει το νοµα της π λης µαζί µε άλλων στο εσωτερικ της Μακεδονίας και δυτικά του Αξιο, πιθαν τατα στον γεωγραφικ χώρο που εκτοπίστηκαν οι Εορδαίοι απ τους επήλυδες Μακεδ νες. Ο Στέφανος Βυζάντιος 39 δίνει δ ο λήµµατα για την ίδια κοιν τητα: Eορδα αι δ ο χ ραι, Μυγδονίας κα Μακεδονίας. Ε σ κα λλαι δ ο µ ν Iβηρίας δ Θράκης, π Eορδο τιν ς. ο κήτωρ Eορδα ος. ξ νεται δ τ Eορδ ς ς Hρωδιαν ς κτη. Eκκλήθησαν κα Eορδιστα π το ορδίζω, ς Λυδ ς λυδίζω επίσης Oρδαία π λις Μακεδονίας, τ θνικ ν Oρδοί. Λέγονται κα Oρδα οι ς Νίκανδρος 40. Η πρώτη αναφορά δίνει τρεις διαφορετικές εκδοχές του εθνικο της φυλετικής περιοχής, ενώ η δε τερη σηµατοδοτεί την π λη χωρίς µως καµία τοπογραφική πληροφορία. Η Papazoglou 41 θεωρεί πως η συγκεκριµένη πηγή χρησιµοποιεί συχνά τον ρο π λις για τη δήλωση περισσ τερο µιας πολιτικής εν τητας παρά ε- ν ς αστικο κέντρου. Ο Hammond 42 υποθέτει εσφαλµένα κατά την 35. Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 54-56. 36. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 159 και σηµ. 2. Την εντάσσει για ι- στορικο ς λ γους στην Κάτω Μακεδονία. 37. Μ. ήµιτσας, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγοµένοις και µνηµείοις σωζοµένοις, ήτοι πνευµατική και αρχαιολογική παράστασις της Μακεδονίας εν συλλογή 1409 ελληνικών και 189 λατινικών επιγραφών και εν απεικονίσει των σπουδαιοτέρων καλλιτεχνικών µνηµείων, τε χ. Α, Β, Αθήνα 1896, Θεσσαλονίκη 1988 (φωτοµ. ανατ πωση), σ. 243 (στο εξής: Η Μακεδονία εν λίθοις) RE V/2 (1905) 2656 (E. Oberhummer) Ν. Παπαδάκις, «Εκ της Άνω Μακεδονίας», Αθηνά 25 (1913) 436 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σ. 170. 38. Plinius, HN 4.8.34: Scydra, Eordaea, Mieza, ο ίδιος µως, ΗΝ 4.8.35, αναφέρει το νοµα Eordenses µεταξ παροµοίων (Almopi, Pelagones, Mygdones), µε φυλετικ µάλλον χαρακτήρα. 39. Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, λ. Eορδαία και Oρδαία. 40. Πρ κειται για τον Νίκανδρο απ την Κολοφώνα που έζησε στο δε τερο µισ του 2ου αι. π.χ. 41. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 166-167. Αγνοεί εντελώς τον συσχετισµ της Εορδαίας µε τη Θράκη. 42. Hammond,.π., σ. 129.

Συµβολή στη µελέτη της ιστορικής γεωγραφίας της Άνω Mακεδονίας 7 Papazoglou 43 ερµηνε οντας τον Πλίνιο, την παρξη µίας π λης µε το νο- µα Oρδαία κοντά στη Νάουσα διαφοροποιώντας την απ την Εορδαία που υποθέτει τι θα πρέπει να τοποθετηθεί κοντά στις Πρέσπες 44. Επιγραφικές µαρτυρίες 45 βεβαιώνουν τι τουλάχιστον κατά τους πρώιµους αυτοκρατορικο ς χρ νους υπάρχει µία civitas µε το νοµα Εορδαία, η δοµή της µως µας είναι άγνωστη. Εκτ ς απ το πιθαν οµώνυµ της π λισµα, στην Εορδαία είναι ε- πίσης γνωστή απ τη φιλολογική παράδοση και τα αρχαιολογικά δεδοµένα η παρξη και η θέση της Άρνισσας 46, της Βοκερίας 47 και της Κέλ- 43. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 166 και σηµ. 37, σ. 167 και σηµ. 40. Για την εκτενή συζήτηση πάνω στο θέµα βλ. Kαραµήτρου-Μεντεσίδη, B ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σσ. 60-61. 44. Για τον σχολιασµ βλ. Ριζάκης Τουράτσογλου,.π., σ. 11 και σηµ. 3, µε τη σχετική βιβλιογραφία Καραµήτρου-Μεντεσίδη, B ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., (Εορδαία, Ορεστίδα). 45. CIL Χ 2, αρ. 8219 J. W. Kubitschek, Imperium Romanum: tributim discriptum, Praga 1889, (ed. anastatica 1972), σ. 242 Γλα κα Λουκίου Eορδαία : Φ. Πέτσας, Α 21 (1966), Χρον. Β2, σ. 354. Επίσης τιµητική επιγραφή απ τον Φιλώτα Φλώρινας: Eορ[δαίων] βουλ [νέστησεν]: Ε. Κεφαλίδου Κ. Μοσχάκης, «Αρχαιολογικές έρευνες στην Εορδαία: Ανασκαφή στην Άσπρη Π λη και µία νέα επιγραφή απ τον Φιλώτα», ΑΕΜΘ 9/1995 (1998) 43-45 E. Kefalidou P. M. Nigdelis, «Die Eordaier und das Koinon der Makedonen in einer neuen Ehreninschrift», Hermes 128 (2000) 152-163. Πρβλ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, B ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 260 σηµ. 763, µε τον σχετικ σχολιασµ. Ο Σβέρκος, Συµβολή,.π., σ. 40, αµφισβητεί την παρξη π λης Εορδαίας και θεωρεί τι το νοµα αναφέρεται στην περιοχή. 46. Ένα απ τα αρχαι τερα µακεδονικά πολίσµατα και σ µφωνα µε τον Θουκυδίδη, 4.128.3, το πρώτο που συναντο σε κανείς καθώς διάβαινε απ τη Λυγκηστίδα στην Εορδαία: Βρασίδας δ ς ντελάβετο τ ν µετεώρων κατ σφάλειαν µ λλον ν α θη- µερ ν φικνε ται ς Aρνισσαν πρ τον τ ς Περδίκκου ρχ ς, του οποίου µως η α- κριβής θέση αλλά και η βιωσιµ τητα δεν έχουν προσδιοριστεί. Το νοµα αναφέρεται µ αυτή τη µορφή µ νο απ τον Θουκυδίδη, ενώ µνεία του κρ βει ο αλλοιωµένος κατά τον W. Tomaschek, ZÖG 18 (1867) 717, τ πος Λάρισσα στον Συνέκδηµο του Ιεροκλή, 638.11, ο οποίος τον διορθώνει σε Aρνισσα. Κατά την επικρατέστερη άποψη η Άρνισσα τοποθετείται κοντά στο πέρασµα του Κλειδιο (Κιρλί Ντερβέν), στον Σωτήρα ή στις Πέτρες, και χι στην κοιλάδα του Οστρ βου ή στο ίδιο το στροβο (σηµ. Άρνισσα). Σχετικά: Hammond,.π., σσ. 128-129 Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 161-162, µε την παλαι τερη βιβλιογραφία. 47. Το νοµα είναι γνωστ απ έναν µακεδονικ σταδιοδείκτη του 3ου αι. π.χ. απ τη διάβαση του Κλειδιο (Κιρλί Ντερβέν): γ Βοκερίας στάδιοι κατ ν. Βλ. L. Gounaropoulou M. B. Hatzopoulos, Les milliaires de la voie Egnatienne entre Héraclée des Lyncestes et Thessalonique [ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 1], Athènes 1985, σ. 22 σηµ. 2, µε τη σχετική βιβλιογραφία. Πρβλ. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 164 σηµ. 24. Το παραπάνω σε συσχετισµ µε την αναφορά «Begorritim» σε χωρίο του Λιβίου: Livius, 42. 53.5, τοποθετεί ένα πιθαν π λισµα στη λίµνη Οστρ βου, κατά µία άποψη, κοντά στον παραλί- µνιο σ γχρονο οικισµ Φαράγγι, που παλαι τερα µε την αποµάκρυνση των νερών της λί- µνης ήρθαν στο φως τµήµατα αρχαίων οικισµών κλασικών και ελληνιστικών χρ νων. Σχετικά: Φ. Πέτσας, Α 17 (1961-1962), Χρον. Β, σ. 216 ο ίδιος, BCH 85 (1961) 775-776 P. Mackay, «The route of the via Egnatia around lake Ostrovo», Αρχαία Μακεδονία ΙΙ. Ανα-

8 Kαλλι πη Γ. Xατζηνικολάου λης 48, ενώ επιγραφικά µαρτυρο νται και η Βρ νη 49 και η Κράννα ή Κραννέστα 50. Μία σειρά σ γχρονων οικισµών και θέσεων, που έχουν δώσει κινητά ευρήµατα κυρίως επιγραφές καθώς και οικοδοµικά κατάλοιπα, διεκδικο ν την τα τιση µε αντίστοιχες, πιθανές αρχαίες θέσεις της περιοχής, χωρίς µως επιβεβαίωση των πηγών. Πρ κειται για τις θέσεις 51 : Άγιοι Ανάργυροι (πρώ- κοινώσεις κατά το ε τερο ιεθνές Συµπ σιο, Θεσσαλονίκη 19-24 Αυγο στου 1973, Θεσσαλονίκη, Ίδρυµα Μελετών Χερσονήσου του Αίµου, 1977, σσ. 208-209 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 169, 264 σηµ. 15 ο ίδιος, αυτ., σσ. 169-170, θεωρεί πιθαν τερη την τα τιση οικισµο στη θέση «Παλιοχώρι», σε απ σταση 1 χιλι µετρο απ το Φαράγγι, µε τη Βοκερία και τοποθετεί την ακρ πολή της στο ψωµα «Σαρλίκ», που λείψανα οχ ρωσης. Θεωρεί τι η Βοκερία στους ρωµαϊκο ς χρ νους θα µπορο σε να καταταχθεί στην οικιστική βαθµίδα της κώµης. Ο Hammond,.π., σσ. 74-75, υπολογίζει τι η Βοκερία θα πρέπει να βρισκ ταν περίπου στο κέντρο της λίµνης Οστρ βου, πιθαν τερα µεταξ του σ γχρονου οικισµο του Αγ. Παντελεήµονα και του ακρωτηρίου Σουτ Μπουρο ν (Μ τη;) και πιθανώς πάνω στην Εγνατία οδ. Σ ένα επίγραµµα του Αντιπάτρου του Θεσσαλονικέως ο Φ. Πέτσας, ΑΑΑ 4 (1971) 115-117, αναγνώρισε στη λέξη Βοκέριος το εθνικ νοµα της Βοκερίας. Βλ. και Papazoglou, αυτ., σ. 165 και σηµ. 29 η ίδια, στη σ. 166, διερωτάται αν πρ κειται για υποδιαίρεση της civitas των Εορδαίων. 48. Itin. Ant. 319, 1-3 Ιεροκλής, Συνέκδ. 638.7. Οι περισσ τεροι µελετητές τοποθετο ν την Κέλλη στον λ φο Γκράντιστα κοντά στις Πέτρες. Σχετικά: Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σ. 170, µε την παλαι τερη βιβλιογραφία. Η Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 163-164, συµµερίζεται την άποψη του Ch. Edson, ClPhil 46 (1951) 1κ.ε., και θεωρεί πιθαν τερη την τα τιση της π λης µε τη Βεγ ρα. 49. Ριζάκης Τουράτσογλου,.π., σσ. 111-112, αρ. 115. 50. Την παρξη εγκατάστασης µε το νοµα αυτ πιθανολογεί η µνεία του εθνικο Κραννέστης συνοδευ µενου απ το Eορδα ος σε επιτ µβια επιγραφή απ την Ηράκλεια Λυγκηστίδας, χωρίς καµία τοπογραφική πληροφορία. Σχετικά: M. Dimitsas, BCH (1880) 101, αρ. 1 E. Preuner, AM 46 (1921) 11, αρ. 22 SEG I, σ. 67, αρ. 292. Ο Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 171, 265 σηµ. 29-30, υποθέτει τι η θέση πρέπει να σχετιστεί µε υ- δρ φιλη τοποθεσία στην Εορδαία λ γω µιας ετυµολογικής ερµηνείας του εθνικο Κραννέστης. 51. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 168-169, µε τις σχετικές σηµειώσεις για την ιστορία της έρευνας στις περιοχές Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 171-181. Υπάρχουν διαφωνίες για τις θέσεις Ανατολικ και Βοσκοχώρι, που οι παραπάνω δέχονται τι ανήκουν στην Εορδαία, ενώ πολλοί µελετητές, ανεβάζοντας τα ρια της Εορδαίας βορει τερα, τις τοποθετο ν κατ ανάγκη στην Ελιµιώτιδα. Σχετικά βλ..π., σηµ. 31 κ.ε. Ειδικ τερα για τα αποτελέσµατα της νεώτερης έρευνας Χρ. Ζιώτα Γ. Καραµήτρου- Μεντεσίδη, «Αρχαι τητες της επαρχίας Εορδαίας Νοµο Κοζάνης», ΑΕΜΘ 2/1988 (1991) 27-39 Χ. Ζιώτα Κ. Μοσχάκης, «Απ την Αρχαιολογική έρευνα στην αρχαία Εορδαία. Η ανασκαφή στο Φιλώτα Φλώρινας», ΑΕΜΘ 11/1997 (1999) 43-56 Μ. Ακαµάτη Π. Βελένη, Νοµ ς Φλώρινας. Απ τα προϊστορικά στα ρωµαϊκά χρ νια. (Αρχαιολογικ ς οδηγ ς), Αθήνα 1987, σσ. 5-8. Για τις Πέτρες: Π. Αδάµ-Βελένη, «Πρώτες ειδήσεις για µια νέα ελληνιστική π λη στη Μακεδονία», Πρακτικά ΧΙΙ ιεθνο ς Συνεδρίου Κλασικής Αρχαιολογίας Aθήνα 4-10 Σεπτεµβρίου 1983, τ., Αθήνα 1988, σσ. 7-11, πίν. 1-2 η ίδια, «Πέτρες 1991. Τρία νέα ευρήµατα», ΑEMΘ 5/1991 (1994) 71-82 η ίδια, «Πέτρες Φλώρινας: ώδεκα χρ νια ανασκαφής», ΑΕΜΘ 10Α/1996 (1997) 1-22 η ίδια, Πέτρες Φλώρινας. Περιήγηση σε µία ελληνιστική π λη. (Αρχαιολογικ ς οδηγ ς), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 8 κ.ε.

Συµβολή στη µελέτη της ιστορικής γεωγραφίας της Άνω Mακεδονίας 9 ην «Ρο ντνικ»), Άγιος ηµήτριος (πρώην «Τοπτσιλάρ»), θέση «Παναγία» µεταξ Αγίου Χαραλάµπου (πρώην «Ισακλάρ») και Βοσκοχωρίου (πρώην «Τσοµπανλή»), Άγιος Χριστ φορος (πρώην «Τρέπιστα»), Ακρινή (πρώην «Ιν µπαση»), Ανατολικ (πρώην «Ινελί» ή «Εβρενεσλί»;), Αναράχη (πρώην «Ντέβρη»), Αντίγονος (πρώην «Κιοσελέρ»), Ασβεστ πετρα (πρώην «Χασάνκιοϊ»), θέση «Τσα ρια εκκλησιάς» µεταξ Βεγ ρας (πρώην «Ν βιγκραντ») και Λακκιάς (πρώην «Ελλέβης»), θέση «Μπάνια» µεταξ Αετο και Λι- µνοχωρίου (πρώην «Τσερκέζκιοϊ» ή «Άγιοι Θε δωροι»), ροσερ (πρώην «Έλος»), Εξοχή (πρώην «Μπαρακλή»), Ερµακιά (πρώην «Φραγκ στι»), Καρδιά (πρώην «Τρέµπενο»), Καπνοχώρι (πρώην «Σοφουλάρ»), Καρυοχώρι (πρώην «Καζλο κιοϊ»), Κ µανος, Κοµνηνά (πρώην «Ο τσανα»), Μαυροπηγή (πρώην «Καραµπουνάρ»), Μεσ βουνο (πρώην «Κρίµσια»), Πέτρες, Ποντοκώµη (πρώην «Ερντοµουσλί»), Π ργοι (πρώην «Κατράνιτσα»), Ρυάκιο (πρώην «Μορανλί»), Σπηλιά (πρώην «Βοεβοδίνα»), Τετράλοφος (πρώην «Ντορταλί»), Χαραυγή (πρώην «Αµ γδαλα» «Τζουµάς»;). Ορεστίς (Χάρτης 1): Η περιοχή, γνωστή απ τη φιλολογική παράδοση ως Oρεστίς 52, Oρεστι ς 53 ή Oρεστία 54, κατελάµβανε την ευρ τερη περιοχή της Καστοριάς και του άνω ρου του Αλιάκµονα, συνορε οντας µε τις περιοχές που προηγήθηκαν, καθώς και µε την Παραυαία και τη ασσαρήτιδα στα δυτικά. Οµ φωνα η έρευνα 55 έχει αποφανθεί µ νο για τα ανατολικά - ρια µε τις περιοχές Λυγκηστίδα και Εορδαία, µέσω των ορεινών γκων του Περιστέρ-Πλάνινα (Βαρνο ντα) 56, Βέρνου και Άσκιου. Ως προς τα λοιπά - ρια οι απ ψεις είναι αντικρου µενες. σον αφορά στα ν τια-νοτιοανατολικά ρια, ο Hammond δέχεται τι η Ορεστίδα βρίσκεται ν τια του Πραµ ριτσα, ενώ,τι σηµειώνεται µετά τη συµβολή του µε τον Αλιάκµονα ανήκει στην Ελιµιώτιδα 57.Η Papazoglou δέχεται πιο διευρυµένα τα ρια αυτά συµπεριλαµβάνοντας στην Ορεστίδα τις Λικνάδες, τη Νεάπολη, τον Άγιο Γεώργιο (πρώην «Τσο ρχλι») Γρεβενών, το Τσοτ λι, την Εράτυρα 58, τη Σιάτιστα και το Παλαι καστρο 59. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου συµφωνο ν ως προς τα υπ λοιπα µε την προηγο µενη, θεωρο ν µως την ευρ τερη περιοχή Σιάτιστας και Παλαιοκάστρου τµήµα της 52. Diodorus Siculus, 16.93.3 Livius, 33. 34.6, 31. 40.1. 53. Στράβων, 7.7.8. 54. Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, λ. Ορεστία Αππιαν ς, Συρ. 63: Oρεστεία. 55. Hammond,.π., σ. 130 Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 234 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σ. 50 Καραµήτρου-Μεντεσίδη, Β ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 80. 56. Βλ. παρο σα εργασία, Λυγκηστίς, σηµ. 78. 57. Hammond,.π., σ. 131. 58..π., σ. 133, µε πιθαν τατα εσφαλµένη ερµηνεία. 59. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 235 χάρτης 7, σσ. 244-245.

10 Kαλλι πη Γ. Xατζηνικολάου Ελιµιώτιδας 60 και τοποθετο ν τον Άγιο Γεώργιο (πρώην «Τσο ρχλι») και το Σ δενδρο στην Τυµφαία. Τέλος η Καραµήτρου-Μεντεσίδη 61 δέχεται τη Σιάτιστα και την Εράτυρα στην Ελιµιώτιδα και συµφωνεί ως προς τα υπ λοιπα µε τους Ριζάκη και Τουράτσογλου. Για τα β ρεια ρια η Papazoglou 62 και οι Ριζάκης και Τουράτσογλου συµφωνο ν τι η Μικρή Πρέσπα βρίσκεται στην Ορεστίδα, εποµένως οι δε τεροι ταυτίζουν τα β ρεια ρια της περιοχής µε τα αντίστοιχα σ γχρονα σ νορα Ελλάδας-Αλβανίας 63. Ορθά η Καραµήτρου-Μεντεσίδη θεωρεί τον χώρο των Πρεσπών γεωγραφικά και πολιτισµικά ενιαίο, εποµένως προτείνει µία µετατ πιση των ορίων βορείως της Μεγάλης Πρέσπας 64. Τέλος, για τα δυτικά ρια οι Ριζάκης και Τουράτσογλου ακολουθο ν τη σ γχρονη συνοριακή γραµµή Ελλάδας-Αλβανίας, επεκτείνοντας τα ρια της Ορεστίδας ελάχιστα δυτικ τερα του νοτιοδυτικο άκρου της Μικρής Πρέσπας 65.Η Papazoglou συµπεριλαµβάνει την περιοχή του άνω ρου του έβολ στην Ορεστίδα, θεωρώντας ρι της µε τη ασσαρήτιδα το πέρασµα Τσαγγ ν 66.Η Καραµήτρου-Μεντεσίδη συµφωνεί διευρ νοντας µως υπερβολικά τα ρια προς τα δυτικά µέχρι τη λίµνη Μαλίκ και την περιοχή της Κορυτσάς 67. Με λίγες διαφοροποιήσεις απ λους τους πιο πάνω µελετητές τα ν τια ρια της Ορεστίδας εκτείνονται ως πριν απ την περιοχή Αγίου Γεωργίου (πρώην «Τσο ρχλι») Γρεβενών, τα δυτικά λίγο δυτικ τερα των βορειοδυτικών σ γχρονων ορίων Ελλάδας-Αλβανίας και τα β ρεια βορείως των Πρεσπών, περιλαµβάνοντας ως προς το σηµεριν ελληνικ τµήµα της, τον Νο- µ Καστοριάς, µικρ τµήµα (δυτικ ) του Νοµο Φλώρινας, το µεγαλ τερο τµήµα της Επαρχίας Βο ου του Νοµο Κοζάνης και πολ µικρ (β ρειο) τµήµα του Νοµο Γρεβενών (Χάρτης 1, 3). Οι πηγές αναφέρουν θέσεις στην περιοχή, πως το Άργος Ορεστικ ν 68, 60. Ριζάκης Τουράτσογλου,.π., χάρτης στο τέλος του τ µου. 61. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, B ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 81 κ.ε. 62. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 242. 63. Ριζάκης Τουράτσογλου,.π., ωστ σο κάποιες απ τις επιγραφές αυτές εξετάζονται στο τµήµα του τ µου για τη Λυγκηστίδα. 64. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, B ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 81. 65. Ριζάκης Τουράτσογλου,.π. 66. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 234, 235 χάρτης 7, σ. 243. 67. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, B ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 83 κ.ε., µε ερµηνεία των πηγών και αναφορά της παλαι τερης βιβλιογραφίας. 68. Στράβων, 7.7.8 Λέγεται δ τ ν Oρεστιάδα κτίσαι δ κα π λιν, καλε σθαι δ α τ ν Aργος Oρεστικ ν... Αππιαν ς, Συρ. 63: Aργος τ ν Oρεστεία θεν ο Aργεάδαι Μακεδ νες. Η ίδρυσή του αποδίδεται στον επώνυµο ήρωα του έθνους των Ορεστών. Για τους Ορεστο ς: Θουκυδίδης, 2.80.6 και IG XI, 4, αρ. 1118 Ριζάκης Τουράτσογλου,.π., σσ. 168-176 αρ. 186, σσ. 179-181 αρ. 188, µε την παλαι τερη βιβλιογραφία. Η

Συµβολή στη µελέτη της ιστορικής γεωγραφίας της Άνω Mακεδονίας 11 το Κέλετρο 69, τη ιοκλητιανο πολη 70, ενώ επιγραφικές µαρτυρίες κάνουν γνωστή την παρξη της Βάττυνας 71 και της Λ κης 72. Υλικά κατάλοιπα και κινητά ευρήµατα απ παραδ σεις ή κατασχέσεις α- ναφέρονται στις θέσεις 73 : Αγία Άννα (πρώην «Ρεδιγκ σδι»), Αηδονοχώρι, Αλιάκµων (πρώην «Παλιο ρι» ή «Βρατίνι»), Αµµουδάρα (πρώην «Πισιάκι- έρευνα έχει ταυτίσει το Άργος Ορεστικ µε τη σ γχρονη οµώνυµη θέση [θέση «Αρµενοχώρι» Άργους Ορεστικο (Χρο πιστας), το οποίο δεν ταυτίζεται µε τον οµώνυµο σ γχρονο οικισµ της Λυγκηστίδας]. Σχετικά: Hammond,.π., σ. 136 Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 235 χάρτης 7, σσ. 237-238 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 149-150: Θεωρεί τι το σ γχρονο Άργος Ορεστικ ταυτίζεται µε το αρχαίο και συµφωνεί µε τον προηγο µενο στη µετωνυµία της π λης σε ιοκλητιανο πολη. Για τη ιοκλητιανο πολη και την τα τισή της µε τη θέση Αρµενοχώρι βλ. Θ. Παπαζώτος, «Ανασκαφή ιοκλητιανουπ λεως. Οι πρώτες εκτιµήσεις», Α 43 (1988) [1995] 195-218. 69. Livius, 31. 40.1-4. Σχετικά βλ. και Ν. Μουτσ πουλος, «Η Καστοριά, Ιστορία Μνηµεία Λαογραφία απ την ίδρυσή της µέχρι τον 10ο µ.χ. αιώνα. Προϊστορική, Ιστορική και Παλαιοχριστιανική Εποχή», ΕΕΠΣΑΠΘ ΣΤ / 1 (1973-1974) 370-375, 407-410 Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 238 Hammond,.π., σ. 136. Ταυτίζεται µε την π λη της Καστοριάς. 70. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 238-239: την τοποθετεί µε βάση την ερµηνεία των πηγών (Προκ πιος, Περί κτισµ. 4.3.273) και την παλαι τερη βιβλιογραφία στο νησάκι της λίµνης της Καστοριάς (θέση Κελέτρου και σηµερινής Καστοριάς). Για την αντίθετη άποψη βλ. εδώ, σηµ. 68 και Καραµήτρου-Μεντεσίδη, B ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 90 σηµ. 208, µε τις απ ψεις της παλαι τερης έρευνας. 71. Το νοµα της π λης είναι γνωστ απ την επιγραφή µε το «δ γµα των Βαττυναίων» που βρέθηκε στη θέση «Σκάλι», έξω απ το Κρανοχώρι Καστοριάς. Σχετικά: Ριζάκης Τουράτσογλου,.π., σσ. 168-176 αρ. 186, µε την παλαι τερη βιβλιογραφία. 72..π., σσ. 138-139 αρ. 149, µε την παλαι τερη βιβλιογραφία. Εξετάζουν τις επιγραφές στο τµήµα του τ µου για τη Λυγκηστίδα. Βλ. και εδώ σηµ. 75. Για τη Λ κη: Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 242 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σ. 153. Τα ερείπια που βρέθηκαν στο νησάκι του Αγίου Αχιλλείου της Μικρής Πρέσπας, καθώς και τα κινητά ευρήµατα που ανασ ρουν οι ψαράδες της λίµνης και τα εντοιχισµένα µέλη σε κτίρια της περιοχής αποτελο ν ενδείξεις για την παρξη π λης στην πιθανή λωρίδα γης που συνέδεε το νησί µε την ξηρά. Για τη νεώτερη έρευνα: P. M. Nigdelis G. A. Souris, «Π λεις and Πολιτείαι in Upper Macedonia under the principate: A New Inscription from Lyke in Orestis», Τεκµήρια Γ (1997) 55-63, µε συζήτηση για την ένταξη των οικισµών της Άνω Μακεδονίας στη βαθµίδα της π λης Ε. Ψαρρά, «Η αρχαιολογική έρευνα στην αρχαία Λ κα του Αγίου Αχιλλείου Φλώρινας», ΑΕΜΘ 13/1999 (2001) 597-610. 73. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 243-244 Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 117-140 (µε την επαρχία Βο ου), σσ. 154-167. Για τη νεώτερη έρευνα και τα αποτελέσµατα των ανασκαφών: Γ. Καραµήτρου-Μεντεσίδη, «Απ την τοπογραφία της επαρχίας Βο ου, Απιδέα Τσοτυλίου», Αφιέρωµα στον N. G. L. Hammond [Παράρτηµα των Μακεδονικών, αρ. 7], Θεσσαλονίκη, Ε.Μ.Σ, 1997, σσ. 221-231 Καραµήτρου-Μεντεσίδη, Β ϊον Ν τια Ορεστίς,.π., σ. 157 κ.ε. Χ. Τσο γγαρης, «Ανασκαφικές έρευνες στο Νοµ Καστοριάς κατά το 1997», ΑΕΜΘ 11/1997 (1999) 19-30 ο ίδιος, «Ανασκαφικές έ- ρευνες στο Νοµ Καστοριάς κατά το 1998», ΑΕΜΘ 12/1998 (2000) 565-578 ο ίδιος, «Ανασκαφικές έρευνες στο Νοµ Καστοριάς κατά το 1999», ΑΕΜΘ 13/1999 (2001) 611-622 Ψαρρά,.π. Η ανασκαφική έρευνα στην περιοχή της Ορεστίδας βρίσκεται ακ µα σε πρώιµο στάδιο.

12 Kαλλι πη Γ. Xατζηνικολάου οι»), ευρ τερη περιοχή Άργους Ορεστικο (θέσεις «Γκάργα», «Παραβέλλα», «Σίµπετς», «Πίκρη»), Αξι καστρο (πρώην «Σουρδάνι»), Απιδέα (πρώην «Λ πες»), Αρµενοχώρι, Ασπρονέρι (πρώην «Σκράπαρι»), Ασπρο λα (πρώην «Βελίστι») Μεσ λογγος, Αχλαδιά (πρώην «Μαζγκάν»), Βελανιδιά (πρώην «Σιαρµπάδες»), Βροντή (πρώην «Βρ ντζια»), Γάβρος (πρώην «Γαβρέσιο») Βατοχώρι (πρώην «Μπρέσνιτσα»), Γέρµα(ς) (πρώην «Λ σνιτσα»), άφνη (πρώην «ράµιστα»), εντροχώρι (πρώην «έµπενη»), ραγασιά (πρώην «ίσλαπο»;), ρυ βουνο (πρώην «ρυάνοβο»), Εράτυρα (πρώην «Σέλιτσα»), Καλοχώρι (πρώην «οβρ λιστα»), Κεφαλάρι (πρώην «Σέτωµα»), Κορησ ς (πρώην «Γκ ρεντση»), Κοροµηλιά (πρώην «Σλήβαινη»), Κρεµαστ (πρώην «Σέµαση»), Νέο Κωσταράζι, Κάτω Λε κη (πρώην «Ορµάνι»), Λευκώνας (πρώην «Π πλη») Καρυές (πρώην «ροβνικ»), Λευκοθέα, Λικνάδες, Λουκ µι, Μελινδ νι, Μηλίτσα (πρώην «Σλήµιτσα»), Μολ χα (πρώην «Γκιν σι») (θέσεις «Άϊ Σωτήρας»-«Καλ γερος»), Νεάπολη (πρώην «Λειψίστα»), Νέα Σπάρτη (πρώην «Βουδουρίνα»), Νεστ ριο (πρώην «Νεστράµι»), Οιν η (πρώην «σιανι») (θέση «Άγιος Νικ λαος»), Οµαλή (πρώην «Πλάζοµη»), Παλαι καστρο, Πεντάλοφος (πρώην «Ζουπάνι»), Πεντάβρυσος (πρώην «Ζελεγκ σδι»), Πεπονιά (πρώην «Λάη»), Περιστέρα (πρώην «Μαρτσίστι»), Πλατανιά (πρώην «Μποµπο στι»), Πολυκάστανο (πρώην «Κλεπίστι»;), Πολ λακκο (πρώην «Κίναµη»), Ποριά (πρώην «Ίζκλιµπι»), Άνω Πτεριά (πρώην «Πάπρασκο»), Π λη (πρώην «Βίνιανη»), Ροδοχώρι (πρώην «Ραδοβίστι»), Σιάτιστα, Σισάνι, Σκαλοχώρι (πρώην «Τσουκαλοχώρι»), Τραπεζίστα (θέσεις «Τσέρος»-«Τσ ρκις»), Τσάκωνη (Τσάκωνι), Τσοτ λι, Υψηλ (πρώην «Ψ χωρι»), Χάλαρα (πρώην «Ποζδίβιστα»), Χειµεριν (πρώην «Βάιπες»), Χορηγ ς (πρώην «Χορεβ ς»), Φυτώκι, µαρτυρο ν συγκεκριµένες ανθρώπινες δραστηρι τητες κατά την αρχαι τητα, χωρίς µως επιβεβαίωση απ τις πηγές. Λυγκηστίς (Χάρτης 1): Το νοµα της περιοχής της Λυγκηστίδας µε τη µορφή Λ γκος είναι γνωστ απ τις πηγές ήδη απ τα χρ νια του Πελοποννησιακο Πολέµου 74 και µετά, ενώ η αναφορά Λυγκηστίς συναντάται µ λις στον Πτολεµαίο 75. Η Λυγκηστίς, σ µφωνα µε την ερµηνεία των πηγών 76, κατελάµβανε το µεγαλ τερο τµήµα του µεγάλου λεκανοπεδίου του ποταµο Εριγώνα µε φυσικά ρια στα νοτιοδυτικά και στα ανατολικά τις οροσειρές του Βέρνου και 74. Θουκυδίδης, 4.83.2 Στράβων, 7.7.8 Livius, 26. 25.4, 31. 33.6. 75. Πτολεµαίος, Γεωγρ. 3.13.30. Για το εθνικ Λυγκησταί: Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 256 και σηµ. 2. 76. Για τα ρια της περιοχής βλ..π., σηµ. 74 και Livius, 31. 39.7, 31. 40.1. Σχετικά βλ. και Hammond,.π., σσ. 76-77, 122-123 Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 256-258 και χάρτης 9, µε διαφοροποίηση ως προς τα βορειοδυτικά ρια, που µετατοπίζονται ως την περιοχή β ρεια - βορειοδυτικά του Ρέσεν Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 56-57. Πρβλ. και εδώ, Ορεστίς.

Συµβολή στη µελέτη της ιστορικής γεωγραφίας της Άνω Mακεδονίας 13 του Β ρα, συνορε οντας µε τις περιοχές Ορεστίδα και Αλµωπία αντίστοιχα, ενώ στα ανατολικά ένα επίµηκες σ στηµα λιµνών και τα χαµηλ τερα υψώ- µατα του Β ρα τη χώριζαν απ την Εορδαία 77.Το βορειοδυτικ άκρο της περιοχής που βρίσκεται εκτ ς των ελληνικών συν ρων (και εντ ς της Π.Γ..Μ.) ορίζεται απ τον ορειν γκο Περιστέρ-Πλάνινα 78 και είναι ανοιχτή προς τον βορρά και τις εκεί µορες περιοχές Πελαγονίας και ερρι που. Το β ρειο τµήµα της Λυγκηστίδας ταυτίζεται µε την ευρ τερη περιοχή του σηµερινο Μοναστηρίου (Bitola), που βρισκ ταν και η πρωτε ουσα της χώρας κατά τους ρωµαϊκο ς χρ νους, η Ηράκλεια 79.Η ν τια Λυγκηστίδα συµπίπτει µε το µεγαλ τερο µέρος του σηµερινο Νοµο Φλώρινας. Η επικοινωνία του ν τιου τµήµατος της Λυγκηστίδας µε τη βορει τερη Εορδαία γιν ταν µέσω χαµηλών φυσικών δι δων του Β ρα, κυρίως κοντά στη σηµερινή Κέλλη και µέσω του Κλειδιο (Κιρλί Ντερβέν) 80 µε τη νοτι τερη Εορδαία. Με την Ορεστίδα τη συνέδεε περισσ τερο η διάβαση του Πισοδερίου. Με την µορή της Αλµωπία η επικοινωνία θα γιν ταν πιθανώς µέσω Εορδαίας, αλλιώς θα ήταν µάλλον δυσχερής. Η µ νη σχεδ ν π λη της οποίας τη βέβαιη θέση στην περιοχή των Bitola (Μοναστήρι) διαπιστώνει η έρευνα 81 είναι η Ηράκλεια, κέντρο της περιοχής, ενώ ορισµένοι αναζητο ν 82 και µία οµώνυµη π λη Λ γκον. Γνωστή απ τις πηγές επίσης είναι η παρξη της Νίκαιας 83 και του Βρυγίου (Βρυγιάδος;) 84. 77. Βλ. παρο σα εργασία, Εορδαία. 78. Ο Hammond,.π., σ. 513 σηµ. 30, σσ. 84-85, χάρτης 9, ταυτίζει τον Βαρνο ντα µε τον Β ρα. Οι Ριζάκης και Τουράτσογλου,.π., χάρτης στο τέλος του τ µου και ο Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σ. 56, µε το Περιστέρ-Πλάνινα. 79. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σ. 256. Για τη θέση µε βάση την ερµηνεία των Itinerariorum: Hammond,.π., σ. 55 κ.ε., σ. 64 κ.ε. Το νοµα της π λης αναφέρεται σε επιγραφή της εποχής των Σεβήρων. Σχετικά βλ. F. Papazoglou, «Septimia Aurelia Heraclea», BCH 85 (1962) 162-175 IG X 2.2, αρ. 74. Για τις µαρτυρίες των πηγών και τα επιγραφικά κείµενα που αναφέρονται στην π λη βλ. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 259-268 P. Maãkiç I. Mikulãiç (επιµ.), Catalogue des objets antiques d Héraclée, Bitola 1961, σσ. 7-49 (F. Papazoglou). Για την πολιτική οργάνωση βλ. Σβέρκος, Συµβολή,.π., σ. 46. 80. Βλ. παρο σα εργασία, Εορδαία, σηµ. 25. Σχετικά και Hammond,.π., σ. 124 κ.ε. 81. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 259-268, µε την παλαι τερη βιβλιογραφία IG X2.2, 1, 51 Σβέρκος, Συµβολή,.π., σ. 31 κ.ε. 82. Ο Παπαδάκις,.π., σ. 437, την ταυτίζει µε λείψανα κοντά στο χωρι Σιταριά. Η Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 258-259, ερµηνε οντας τις πηγές, διερωτάται αν πρ κειται για παραποτάµιο οικισµ ή για την ίδια την Ηράκλεια. Ο Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σ. 183, θεωρεί πιθαν τερη την τα τισή της µε τα εκτεταµένα ε- ρείπια στην π λη της Φλώρινας. 83. Papazoglou, Les villes de Macédoine,.π., σσ. 268-270, για τις πηγές: σ. 269 σηµ. 83. 84. Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, λ. Βρυγίας, Βρ γιον. Η Papazoglou, Les villes de

14 Kαλλι πη Γ. Xατζηνικολάου Κοντά σε σ γχρονους οικισµο ς 85 του ν τιου τµήµατος της Λυγκηστίδας πως η Αγία Παρασκευή, ο Άγιος Βαρθολοµαίος (πρώην «Βαρθολώµ»), το Αµµοχώρι (πρώην «Πεσ σνιτσα»), η Άνω Βε η (πρώην «Μπάνιτσα»), το Εθνικ (πρώην «Οψιρίνα»), η Ιτέα (πρώην «Β ρµπενη»), η Κλαδορράχη (Κλαδορράπη), το Κλειδί (πρώην «Τσέροπο»), οι Άνω και Κάτω Κλεινές (πρώην «Άνω και Κάτω Κλέστινα»), η Λεπτοκαρυά (πρώην «Λεσκοβίτση»), οι Λ φοι (πρώην «Ζαµπ ρδανη»), η Μαρίνα (πρώην «Σακο λεβο»), η Μελίτη (πρώην «Βασταράνη»), το Μεσονήσι (πρώην «Λάζενι»), το Μεσοχώρι (πρώην «Χασάνοβο»), το Νεοχωράκι (πρώην «Νεοκάζη»), η Παλαίστρα (πρώην «Μπορέσνιτσα»), η Παπαγιάννη (πρώην «Παπαζάνη»), η Πρώτη (πρώην «Καµπάνιστα»), η Σιταριά (πρώην «Ρ σνα»), η Σκοπιά (πρώην «Άνω Νεβ λιανη»), ο Σκοπ ς (πρώην «Σέτινα»), η Τριανταφυλλιά (πρώην «Λάγενι»), ο Τριπ ταµος (πρώην «Πετοράκι») και ο Τροπαιο χος (πρώην «Μαχαλάς») καθώς και σε διάφορα σηµεία της π λης της Φλώρινας 86 έχουν εντοπιστεί ίχνη κατοίκησης ελληνιστικών και ρωµαϊκών χρ νων και περισυλλεγεί κινητά ευρήµατα, που δικαιολογο ν την παρξη αρχαίων οικισµών, για τους οποίους µως η φιλολογική παράδοση δεν παρέχει ιδιαίτερες πληροφορίες. Το β ρειο τµήµα της Λυγκηστίδας σχεδ ν κλείνει µε τους χαµηλο ς ο- ρεινο ς γκους βορείως της µικρής κοιλάδας που σήµερα βρίσκεται η π λη των Bitola. Επιτ µβια µνηµεία πως και µνηµεία που σχετίζονται µε λατρείες προέρχονται και απ τις θέσεις Baç, Îivojino και Va arejca, στην ευρ τερη περιοχή της Ηράκλειας Λυγκηστικής. Σ µφωνα µως µε τους εκδ τες των IG Χ 2.2 87, στη Λυγκηστίδα περιλαµβάνονται και θέσεις ή περιοχές απ τον χώρο βορει τερα ή βορειοδυτικ τερα της Λυγκηστίδας, πως η Λιχνιδ ς, η Νίκαια, η Mogila, το Crnobuki και το Suvodol 88 του ν τιου τµήµατος της Πελαγονίας (Xάρτης 4). Macédoine,.π., σ. 271 και σηµ. 90-93, τοποθετεί την π λη στην περιοχή βορειοδυτικά του Ρέσεν, συµφωνώντας µε τον ήµιτσα, Η Μακεδονία εν λίθοις,.π., σ. 249 Papazoglou, αυτ., σσ. 271-272, σηµειώνει τη θέση των π λεων Σκιρτιάνα και Σαρνο ς στην περιοχή του Ρέσεν. Αναζητά (αυτ., σ. 273) τη Βε η των πηγών (Livius, 31. 33.6: flumen Bevum Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά λ. Βε η) στην περιοχή του Στρέζεβο, β ρεια της Λυγκηστίδας που ορίσαµε παραπάνω. ιαφωνεί ο Hammond,.π., σ. 81. 85. Σαµσάρης, Ιστορική Γεωγραφία,.π., σσ. 184-199, µε τη σχετική βιβλιογραφία Ακαµάτη Βελένη,.π., σσ. 5-8. 86. Ακαµάτη Βελένη,.π., σσ. 5-8 Τρανταλίδου, Αρχαιολογική τοπογραφία του Νοµο Φλώρινας, Φλώρινα 1984 Μ. Λιλιµπάκη-Ακαµάτη Ι. Ακαµάτης, «Ελληνιστική π λη στη Φλώρινα», ΑΕΜΘ 4/1990 (1993) 67-74 Μ. Ακαµάτη-Λιλιµπάκη Ι. Μ. Ακαµάτης, Η ελληνιστική π λη της Φλώρινας (Αρχαιολογικ ς οδηγ ς), Θεσσαλονίκη 2006. 87. IG X 2.2, Περιεχ µενα καταλ γου και σ. 1 κ.ε. 88. Σχετικά βλ. Κ. Γ. Χατζηνικολάου, Οι λατρείες των θεών και των ηρώων στην Άνω Μακεδονία κατά την αρχαι τητα (αδηµ. διδακτ. διατρ.), Θεσσαλονίκη 2007, σ. 56, αρ. 71,

Συµβολή στη µελέτη της ιστορικής γεωγραφίας της Άνω Mακεδονίας 15 Η Άνω Μακεδονία κατέχει µια ιδιαίτερη γεωγραφική θέση, που ως ένα βαθµ αιτιολογεί την πληθυσµιακή ανοµοιογένεια της περιοχής. Για τους λ γους αυτο ς αποτέλεσε πεδίο πολιτισµικών αντιπαραθέσεων και συγχωνε σεων κατά τη διάρκεια της πορείας της µέσα στον χρ νο. Ως προς την παρουσίαση των στοιχείων που αφορο ν στην ιστορική γεωγραφία της περιοχής, διατυπώθηκαν µε σαφήνεια κάποιες διαφοροποιήσεις απ την έως σή- µερα έρευνα. Τα τέσσερα επιµέρους τµήµατα της Ελίµειας, Εορδαίας, Ορεστίδας και Λυγκηστίδας αποτελο ν έναν συντηρητικ αλλά ενεργ πυρήνα, στον οποίο προσαρτώνταν ή αποπροσαρτώνταν κάθε φορά περιοχές ανάλογα µε τις ιστορικές εξελίξεις, που κυρίως καθορίζονταν απ τις φιλοδοξίες των ηγεµ νων για προσκτήσεις. Η Άνω Μακεδονία είναι µια περιοχή µε κατεξοχήν αγροτικ πληθυσµ, παρά την παρξη κάποιων αστικών κέντρων, ο οποίος διατήρησε τα φυλετικά και πολιτισµικά του χαρακτηριστικά έως και την στερη αρχαι τητα. Για τους νοµάδες αυτο ς σηµασία είχε περισσ τερο η υδρογραφία του χώρου, λίµνες και ποταµοί µε κατά µήκος άξονα α- π βορρά προς ν το καθώς το νερ είναι το φυσικ εκείνο στοιχείο που δίνει ζωή σ έναν τ πο και οι φυσικές διαβάσεις και χι τ σο οι πλαγιές των ορεινών γκων που θεωρο νταν ενιαίος χώρος. Αρχαιολογικ Μουσείο Θεσσαλονίκης ΚΑΛΛΙΟΠΗ Γ. ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ 104, 106, 140, 171, 255, 256, εικ. 71, 104, 106, 171, 255 και χάρτης 1-2 (επέκταση περιοχής Λυγκηστίδας), που για λ γους µεθ δου συµπεριλήφθηκαν απ το Suvodol, το οποίο βρίσκεται στα ρια σχεδ ν Λυγκηστίδας και Πελαγονίας, µνηµεία που σχετίζονται µε λατρείες.

16 RÉSUMÉ Kalliopi G. Chatzinikolaou, Contribution à l étude de la géographie historique de la Haute Macédoine. La Haute Macédoine occupe une position géographique particulière, ce qui justifie en quelque sorte l hétérogénéité de la population de la région. C est pourquoi qu elle a constitué un terrain d affrontements culturels et de fusions au cours de sa marche dans le temps. C est Hérodote celui qui réfère le premier le nom de la région de la Haute Macédoine aux descriptions de l invasion de Thessalie par Xerxès et à celles de la pérégrination de Perdiccas. Thucydide, lui, se réfère avec précision à la division Haute et Basse Macédoine et Strabon aux limites géographiques de quatre parties particulières de la Haute Macédoine. Livius à sa référence à la division de la Macédoine en quatre parts, il désigne comme Quatrième Part la Haute Macédoine dont le siège fut Pélagonie. Les sources ainsi que la recherche antérieure, qui procurent des informations sur la région, ne déterminent pas avec précision ses limites géographiques. Il y a une unanimité relative que sur les quatre régions, Elimée (Elimiotide), Orestide, Lyncestide et Pélagonie, alors qu Eordée, qui géographiquement appartenait à la Haute Macédoine, son administration au début relevait de la Basse Macédoine. La recherche la plus récente y a ajouté aussi Dassarétis, Derriope, Tymphée, Atintanie, se référant notamment à la province romaine Macédoine. Quant à la production d éléments relatifs à la géographie historique de la région, la recherche menée jusqu aujourd hui révèle-t-elle avec clarté certaines différenciations. Les quatre parties particulières d Elimée, d Eordée, d Orestide et de Lyncestide constituent-elles un noyau actif bien que conservateur, où se rattachent ou se détachent des régions toujours selon des cours historiques, déterminés notamment par les aspirations d acquisitions des souverains. La Haute Macédoine est une région à population par excellence agricole, malgré la présence de certains centres urbains, laquelle a conservé ses traits de race et de culture jusqu à l antiquité tardive. Ce qui importait le plus pour ces nomades c était l hydrographie de l espace, lacs et fleuves dont l axe s étendait en longueur du nord au sud puisque l eau constitue cet élément naturel qui donne de la vie à une région et les passages naturels plutôt que les versants des masses montagnardes, considérés comme étant un espace unique.

Συµβολ στη µελ'τη της ιστορικ ς γεωγραφ%ας της!νω Mακεδον%ας XAPTHΣ 1: ANΩ MAKE ONIA CARTE 1 : LA HAUTE MACÉDOINE \ρια αρχα%ων περιοχ(ν Limites des régions anciennes KΛΙΜΑΚΑ 1 : 1.000.000 ÉCHELLE 1 : 1.000.0000 \ρια επ'κτασης περιοχ(ν 17 Limites du prolongement des régions Για τους χ)ρτες χρησιµοποι θηκαν αποσπ)σµατα Χαρτ(ν της Γ.Υ.Σ., «Γενικ ς Χρ σεως», Κλ%µαξ: 1: 500.000, ΦCλλα Θεσσαλον%κης 1979, Πατρ(ν και ΚερκCρας 1976, µεγ'θους 1:1, µε 'γκριση χορ γησης )δειας δηµοσ%ευσης, Αρ. Πρωτ. Χ-1760, Γ.Υ.Σ. ΕP /νση ΥΓΕΠΟΛ.

18 Kαλλι πη Γ. Xατζηνικολάου XAPTHΣ 2: KΛIMAKA 1 : 500.000 CARTE 2: ÉCHELLE 1 : 500.000

Συµβολή στη µελέτη της ιστορικής γεωγραφίας της Άνω Mακεδονίας 19 XAPTHΣ 3: KΛIMAKA 1 : 500.000 CARTE 3: ÉCHELLE 1 : 500.000 3

20 Kαλλι πη Γ. Xατζηνικολάου XAPTHΣ 4: KΛIMAKA 1 : 500.000 CARTE 4: ÉCHELLE 1 : 500.000