Ο Στρατής Πασχάλης, µεταφραστής του Ρακίνα

Άννα Ταµπάκη Καθηγήτρια στο Τµήµα Θεατρικών Σπουδών Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Ο Στρατής Πασχάλης, µεταφραστής του Ρακίνα Ι. Η γνωριµία µου µε τον Ρακίνα σε τρεις χρονικότητες Χρόνος πρώτος: Τους κλασικούς του 17 ου αιώνα τους γνώρισα για πρώτη φορά, ακριβώς όπως και οι νεαροί Γάλλοι, στο λύκειο. Τα σηµειωµένα στο πλάι κείµενα του Cid, της Ανδροµάχης, της Φαίδρας, υπάρχουν ως σήµερα στη βιβλιοθήκη µου. Οι βασικές αρχές του γαλλικού κλασικισµού και οι ευαίσθητες αναλύσεις της καθηγήτριάς µου στη Jeanne D Arc, Sœur Albéric (που έφυγε πρόσφατα από κοντά µας πλήρης ηµερών), αντηχούν πάντα µέσα µου µε καθαρότητα και σαφήνεια. Μετά ο χρόνος κύλισε και ήρθαν άλλα, πολλά ενδιαφέροντα. Χρόνος δεύτερος: Όταν, πριν από αρκετά χρόνια, θέλησα να διδάξω κλασικισµό στο πλαίσιο των προπτυχιακών µου µαθηµάτων στιο Τµήµα Θεατρικών Σπουδών, ξεπήδησαν πάλι εκείνες οι µνήµες. Οι αλεξανδρινοί στίχοι που αποστήθιζα νεαρή µαθήτρια στις Καλόγριες (και πρέπει να οµολογήσω ότι το έκανα µε ευχαρίστηση), ο ρυθµός, οι ιδέες και τα πάθη των ηρώων, όλα ήρθαν ολοζώντανα στη µνήµα. Όµως τώρα έπρεπε να διδάξω µέσα από µεταφράσεις. Άρα το ζήτηµα της γλωσσικής διαµεσολάβησης ήταν επιτακτικό. Πόσες και ποιες µεταφράσεις στέκονταν στο ύψος και το ύφος των κειµένων, βρίσκονταν κοντά στο σηµερινό γλωσσικό κριτήριο, πόσες ήσαν ικανές να προσελκύσουν το νεαρό ακροατήριό µου αλλά και να µη προδώσουν τους µεγάλους συγγραφείς τους; Ας µιλήσουµε για εκλεκτικές συγγένειες, για την ευτυχή συγκυρία η οποία δηµιούργησε στη δεκαετία του 1990 τις προϋποθέσεις που ώθησαν µια πλειάδα πνευµατικών ανθρώπων - ποιητών, λογοτεχνών, µεταφραστών να ασχοληθούν περισσότερο συστηµατικά και ρηξικέλευθα µε µεταφράσεις κλασικών συγγραφέων, συνδυάζοντας ενίοτε τη θεωρία µε την πράξη, στο βαθµό που αυτό είναι εφικτό. Οφείλω εδώ να θυµηθώ για την περίπτωση την κυψέλη του Κέντρου Λογοτεχνικής Μετάφρασης (Centre de Traduction Littéraire) και τη µετέπειτα

2 δράση του ΕΚΕΜΕΛ, σχήµατα µέσα από τα οποία διαµορφώθηκε µια νέα γενιά µεταφραστών. Σε προηγούµενη ανακοίνωσή µου, σε Συµπόσιο για τη γαλλοφωνία, πραγµατεύθηκα τον καθοριστικό ρόλο που διαδραµάτισε η µετάφραση σε µια διαδικασία «επανάκτησης» ή αναβίωσης του γαλλικού κλασικού ρεπερτορίου στη χώρα µας, στα τέλη του 20 ού αιώνα. 1 Χρόνος τρίτος: Συνοµιλώντας στο µεταπτυχιακό µου Σεµινάριο για τη «θεατρική µετάφραση» µε µερικούς από τους πιο σηµαντικούς µεταφραστές της εποχής µας, ενίοτε και σκηνοθέτες (όπως στην περίπτωση του Δηµήτρη Μαυρίκιου ή του Βαγγέλη Παπαβασιλείου), αισθάνοµαι ότι αποκόµισα αρκετά ψήγµατα της εµπειρίας τους. Η καθιέρωση της παρουσίας τους στο Σεµινάριο χρόνο µε το χρόνο, η διανοητική οικειότητα που αναπτύχθηκε σιγά σιγά, το φιλοπερίεργο πνεύµα των φοιτητών, απρόσµενα ερωτήµατα, η µεγάλη ωφέλεια από τις συζητήσεις που προέκυπταν, συνεισέφεραν στη σκιαγράφηση ενός τοπίου, που άφηνε ωστόσο περισσότερα ανοιχτά ερωτήµατα και παρείχε λιγότερες σταθερές απαντήσεις. Αφήνοντας προς στιγµήν τις µεταφραστικές θεωρίες, πολύ χρήσιµες για να οξύνουν το νου, αλλά αδύναµες να ερµηνεύσουν το απροσδιόριστο της γένεσης, τη διαδιαδικασία προσοικείωσης και δηµιουργίας, όπως θαρρώ ότι συµβαίνει και µε τη θεωρία της λογοτεχνίας. Ο καλός φιλόλογος ασφαλώς εµβαθύνει σε κώδικες ανάλυσης, συχνά αποκαλυπτικούς, όµως δρα ενώπιον ενός τετελεσµένου. Το µυστικό τοπίο παραµένει ο δηµιουργός, στην περίπτωσή µας ο διαµεσολαβητής µεταφραστής και η γραφίδα που συνθέτει (ή όχι) το αριστούργηµα. ΙΙ. Ο Στρατής Πασχάλης, µεταφραστής του Ρακίνα ή πως ένας ποιητής αναµετριέται µε έναν άλλο ποιητή Ο Στρατής Πασχάλης ανήκει στη γενιά των ποιητών που έκαναν την εµφάνισή τους στα τέλη της δεκαετίας του 70. Έχει λάβει Κρατικό βραβείο λογοτεχνικής µετάφρασης (1998) και έχει µεταφέρει στα ελληνικά πολλούς ξένους συγγραφείς, 1 Άννα Ταµπάκη, «Η συµβολή της µετάφρασης στην επανάκτηση του κλασικού γαλλικού ρεπερτορίου στην Ελλάδα του τέλους του 20 ού αιώνα. Σκέψεις και αισθητικές αποτιµήσεις. Μια πρώτη προσέγγιση», Γαλλοφωνία και πολυπολιτισµικότητα. Εκδ. Γρηγόρη 2013, σσ. 157-170.

3 κυρίως από τα αγγλικά και τα γαλλικά: Guy de Maupassant, Racine, Tony Kushner (Φρεναπάτη/The Illusion), 2 Edmond Rostand, Rimbaud, Shakespeare, Lautréamnont, Claudel, κ.ά. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται επίσης µε τη θεατρική διασκευή νεοελληνικών κειµένων. Η σχέση του µε τη γαλλική γραµµατεία είναι βαθιά και έντονη. Ο Ρακίνας τον σαγηνεύει ιδιαιτέρως. Κατανοώ πλέον, στη δεύτερη φάση της γνωριµίας µου µε τον Γάλλο κλασικό το γιατί. Ο τεχνίτης του πάθους µάς οδηγεί µέσα από ένα πολύπλοκο σύστηµα ποιητικής λιτότητας και «αρχαϊκής» συµµετρίας σε ένα λαβύρινθο εσωτερικών συγκρούσεων, σε ένα είδος «ψυχολογικής τραγωδίας», ενώ το ύφος του προοιωνίζεται τη νεωτερικότητα. Η εισαγωγή του Στρατή Πασχάλη στη Φαίδρα (1990) 3 φωτίζει, θα έλεγα, τους αναβαθµούς της προσέγγισής του. Όλα τίθενται επί τάπητος µε ακρίβεια: οι καταβολές, το βάρος του ιανσενισµού αλλά και οι έξοχες κλασικές σπουδές του Ρακίνα στο Port-Royal, που του επιτρέπουν τη µελέτη των αρχαίων στο πρωτότυπο, ο διαρκής διχασµός της προσωπικότητας του ποιητή (ανάµεσα στον κοσµικό και τον αναχωρητή). Συγκρατώ: [Ο Ρακίνας] εξωτερικεύει τον ασκητικό και µοναχικό εσώτερο εαυτό του µέσα από την απίστευτη πενιχρότητα της γλώσσας του, την απογυµνωτική αφαίρεση κάθε λυρικού ή µεταφορικού στοιχείου από τα ποιητικά κείµενά του και τη θλιµµένη απάθεια του ανατόµου, µε την οποία ερευνά, φωτίζει και σµιλεύει σε µαρµάρινες ενότητες δωδεκασυλλάβων τα πιο ακατανόητα, ιδιότυπα ή σκοτεινά αισθήµατα που γεννούν τα ανθρώπινα πάθη. Έτσι οι τραγωδίες του παίρνουν σιγά σιγά κάτι από τη σιωπή των αγαλµάτων που µιλούν µε ακίνητα βλέµµατα και χειρονοµίες, καθώς η κίνηση της δράσης πετρώνει, καθώς σβήνουν οι γραµµές που χωρίζουν τους λογής χαρακτήρες, και το έργο πάει θα λεγες να γίνει ένας ενιαίος ασφυκτικός µονόλογος, µια «εύηχη, µάταιη και µονότονη γραµµή» (Μαλλαρµέ). 4 Αντιστρέφοντας λίγο τους χρόνους συγγραφής του πρωτοτύπου, θα ασχοληθούµε µε τρία αριστουργήµατα του Ρακίνα, την Ανδροµάχη, (1667) αποτελεί µετά τη νεανική Θηβαΐδα (Thébaïde) και τον Αλέξανδρο (Alexandre) το τρίτο του έργο, το οποίο και τον καθιερώνει στο παριζιάνικο κοινό, τη Φαίδρα 2 Πρόκειται για διασκευή του έργου L Illusion comique του Corneille. Βλ. Άννα Ταµπάκη, «Η συµβολή της µετάφρασης στην επανάκτηση του κλασικού γαλλικού ρεπερτορίου στην Ελλάδα του τέλους του 20 ού αιώνα...», ό.π., σσ. 162-164. 3 Ρακίνας, Φαίδρα. Μετάφραση Στρατής Πασχάλης, Εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1990, Εισαγωγή, σσ. 7-17.

4 (1677) που συνιστά την τελευταία του «κοσµική» τραγωδία, και τη Βερενίκη (1670), υπακούοντας στους χρόνους του µεταφραστικού εγχειρήµατος. Η Φαίδρα αποτελεί, όπως είναι γνωστό, την τελευταία τραγωδία του πριν από τη µεταστροφή του στον ιανσενισµό. Ο Στρατής Πασχάλης ενστερνίζεται τις διατυπωµένες απόψεις για τον χριστιανικό πεσιµισµό που κυριαρχεί στο έργο, «ὀπου οι µόνες ενδείξεις για τον µη χριστιανικό κόσµο στον οποίο η ηρωίδα ανήκει, είναι τόσο η τελική αυτοκτονία της, που ανακαλεί τη φιλοσοφία των στωικών όσο και η απουσία της δυνατότητας να σωθεί από τη θεία χάρη.» 5 Το έργο δεν έχει όµοιό του σε λιτότητα εκφραστική. Στην ποιητική παλέτα του Ρακίνα, θα λεγες πώς δεν υπάρχουν παρά τρία χρώµατα: η ώχρα, το κόκκινο και το µαύρο που άλλοτε αναµειγνύονται δίνοντας ποικίλα χρωµατικά παράγωγα κι άλλοτε απλώνονται πηχτά ή διαφανή επάνω στη σκληρότητα του άσπρου: ήλιος, φως, µέρα αίµα, φωτιά, µανία νύχτα, κάπνα, θεριό σε άπειρες παραλλαγές. Με αποκορύφωµα τον περίφηµο στίχο La fille de Minos et de Pasiphaé (Της Πασιφάης και του Μίνωα η θυγατέρα), µια απλούστερη περίφραση που πέρα από τη ρυθµική της κοµψότητα γίνεται µια ανάγλυφη µετώπη δίνοντας, µέσα από το πλησίασµα των δυο συµβολικών ονοµάτων, υπαινικτικές προεκτάσεις στο πρόσωπο της ηρωίδας, αυτής της κόρης του Φωτός και του Σκότους. 6 Η αντίθεση αυτή στοιχειώνει την τραγωδία, µε αποκορύφωµα την έκρηξη της Φαίδρας όταν αποκαλύπτεται ο έρωτας του Ιππόλυτου προς την Αρικία: ΦΑΙΔΡΑ 1240 Γαλήνιες και φωτεινές γι αυτούς ξηµέρωναν οι µέρες, Ενώ εγώ, το θλιβερό απόβλητο της φύσης, Κρύβοµουν απ τη µέρα, έφευγα από το φως: Του ήλιου του σεπτού που µαι γενιά του; 1275 Ο πρόγονός µου των Θεών κύριος και πατέρας Ο ουρανός, η κτίση όλη απ τους προγόνους µου είναι γεµάτη. Που να κρυφτώ; Ας φύγω µέσα στη νύχτα του Άδη. (IV, VI) PHEDRE 1240 Tous les jours se levaient clairs et sereins pour eux. Et moi, triste rebut de la nature entière, Je me cachais au jour, je fuyais la lumière: 4 Ρακίνας, Φαίδρα. Μετάφραση Στρατής Πασχάλης, ό.π., σ. 13. 5 Ρακίνας, Φαίδρα, ό.π., σ. 14. 6 Το ίδιο, σ. 15.

5 1275 De ce sacré soleil dont je suis descendue? J ai pour aïeul le père et le maître des Dieux ; Le ciel, tout l univers est plein de mes aïeux Où me cacher? Fuyons donc la nuit infernale. (IV, VI)» Η Φαίδρα, αποδέχεται ο Πασχάλης, είναι η τραγωδία που θέτει το πρόβληµα µιας φρεναπάτης: της αντίληψης ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος. Κάτι που µας οδηγεί όχι µόνο στο ερώτηµα που απασχόλησε τον κόσµο του 17 ου αιώνα σχετικά µε τον από τα πριν καθορισµένο προορισµό του ανθρώπου, αλλά και στον ντετερµινισµό του 19 ου αιώνα, καθώς και στον σύγχρονο υπαρξιακό µηδενισµό φθάνοντας έτσι να συνοψίσει το ψυχολογικό θέατρο σε όλο του το φάσµα: από το ρεαλισµό και το νατουραλισµό του Ίψεν και του Στρίντµπεργκ µέχρι τους αµερικανούς δραµατουργούς και το θέατρο του παραλόγου. 7 Χρησιµοποιεί στη θέση του alexandrin (του αλεξανδρινού 12/σύλλαβου στίχου, µε δυο ηµιστίχια) 8 τον ιαµβικό 15/σύλλαβο, τον οποίο θεωρεί ενσωµατωµένο στη λαϊκή µας παράδοση αλλά και στη λόγια ποίηση (αντλεί εδώ το επιχείρηµά του από το παράδειγµα του κρητικού θεάτρου και του δηµοτικού τραγουδιού): «Αφού, αν κοιτάξει κανείς τον κλασικισµό του Ρακίνα στην ουσία του και όχι στα φορµαλιστικά εξωτερικά του χαρακτηριστικά, µπορεί να βρει µια ανεξήγητη συγγένεια µε τον Ερωτόκριτο ή την Ερωφίλη να φωλιάζει πίσω από το παγερό αρχαιόπρεπο κάλυµµα». 9 Για την απόδοση του αλεξανδρινού δωδεκασύλλαβου προτιµήσαµε να ακολουθήσουµε τον ρυθµικό ανοµοιοκατάληκτο στίχο. Οι ελάχιστες οµοιοκαταληξίες που προέκυψαν από τη φυσική λειτουργία της γλώσσας, κρίθηκε ότι έπρεπε να διατηρηθούν ώστε να δίνεται 7 Ρακίνας, Φαίδρα, ό.π., σ. 15. 8 αλεξανδρινός στίχος: µε τον όρο αυτό παρέµεινε στη γαλλική ποίηση η µορφή του δωδεκασύλλαβου στίχου, που χρησιµοποίησε ο ποιητής Alexandre de Bernay, ο επιλεγόµενος Παρισινός, όταν τον 12o αι. διασκεύασε σε ηρωικούς δωδεκασύλλαβους το γαλλικό µεσαιωνικό ποίηµα του Lambert le Tort, Roman d Alexandre. Τον αλεξανδρινό στίχο χρησιµοποίησε και ο Pierre de Ronsard σε ορισµένα ποιήµατά του. Υιοθετήθηκε επίσης από τους Γάλλους κλασικούς στα έπη, στις τραγωδίες και στις κωµωδίες τους και, ανάµεικτος µε άλλα µέτρα, στη σάτιρα, στη λυρική και στη διδακτική ποίηση. Κατά τον 17ο αιώνα θα πάρει τη χαρακτηριστική µορφή του τετράµετρου. 9 Ρακίνας, Φαίδρα, ό.π., σσ. 15-16. Θα ήθελα να επισηµάνω ότι και η Χρύσα Προκοπάκη αιτιολογεί σχεδόν κατά τον ίδιο τρόπο την επιλογή του 15/σύλλαβου στις εξαιρετικές µολιερικές της µεταφράσεις (κατά χρονολογική σειρά µετάφρασης: Ο Μισάνθρωπος, Σχολείο των γυναικών, Αµφιτρύων) που φιλοτέχνησε για τον Λευτέρη Βογιατζή.

6 σποραδικά στον αναγνώστη ή ακροατή, µια, ἐστω και στιγµιαία εντύπωση της οµοιοκατάληκτης αλληλουχίας. 10 Με ποιο τρόπο χειρίζεται ο ευαίσθητος και διεισδυτικός µεταφραστής το κείµενο; πολλές φορές η οµορφιά θυσιάστηκε στο βωµό της πιστότητας, η ακρίβεια ως προς τον ποιητικό τόνο δεν παραβιάστηκε από καµιά εκσυγχρονιστική διάθεση για πεζότητα, ενώ οι µεγαλόστοµες κλιµακώσεις που ανακαλούν την παλαιότερη ποιητική σύµβαση, µια και αναπήδησαν µέσα από την ίδια τη λειτουργία της γλώσσας στην επαφή της µε ένα ξένο κείµενο, κρίθηκε ότι θα έπρεπε να µείνουν ανέπαφες. Η γλωσσική γνησιότητα και οµοιογένεια πιστέψαµε ότι είναι πιο σηµαντικές από κάποια επίφαση γαλατικής ψυχρότητας ή κλασικιστικής επισηµότητας, που ίσως θα έδινε στη µετάφραση η πλατιά χρήση τύπων της καθαρεύουσας. Εξάλλου δεν ήταν λίγες οι φορές που η πιστή απεικόνιση στα ελληνικά του αλεξανδρινού έδωσε αβίαστα δεκαπεντασύλλαβους, ανασύροντας µνήµες από την παράδοση του Κρητικού θεάτρου και του δηµοτικού τραγουδιού. 11 Για την ποιητικότητα του µεταφραστικού εγχειρήµατος και την αβίαστη σύνδεση µε τη δική µας παράδοση, αντλώ ορισµένα παραδείγµατα από τη µετάφραση της Ανδροµάχης και εν συνεχεία της Φαίδρας: ΠΥΡΡΟΣ 201 Βλέπω µόνο ερείπια, στη στάχτη βυθισµένα, Ένα ποτάµι αιµάτινο, λιβάδια ερηµωµένα, Ένα παιδί µες στα δεσµά κι ο νους πώς να χωρέσει 201 Je ne vois que des tours que la cendre a couvertes, Un fleuve teint de sang, des campagnes désertes, Un enfant dans les fers ; et je ne puis songer (I,II) ΠΥΡΡΟΣ 330 Ακόµα κι απ τις στάχτες του το Ίλιο ανασταίνω, 330 Votre Ilion encor peut sortir de sa cendre ; (I,IV) ΕΡΜΙΟΝΗ 415 Καρδιά που τον αγάπησε και που χει αυτός προδώσει, 10 Ρακίνας, Φαίδρα, ό.π., σ. 17. 11 Ό.π., σ. 16.

7 Που σαν θεό τον λάτρεψε, µίσος πώς να µη νιώσει! 415 Lui qui me fut si cher, et qui m a pu trahir! Ah! je l ai trop aimé pour ne le point haïr ΚΛΕΩΝΗ 449 Πιστεύεις πώς τα µάτια της που βρύσες έχουν γίνει 449 Vous pensez que des yeux toujours ouverts aux larmes (II,I) (II,I) ΕΡΜΙΟΝΗ 470 Προτού να µε πλανέψει αυτός, όλα µ είχαν πλανέψει. 470 Avant qu il me trahit, vous m avez tous trahie. ΕΡΜΙΟΝΗ [στον Ορέστη] 505 Κλείσε, Άρχοντά µου, σφράγισε τα σκοτεινά σου χείλη. 505 Quittez, Seigneur, quittez ce funeste 12 langage. (II,II) (II,II) Ας περάσουµε τώρα σε δείγµατα απόδοσης της γραµµικής, κοφτής, συχνά επαναληπτικής γραφής του Ρακίνα από την τραγωδία της «παθολογίας του έρωτα» και του πεπρωµένου, της Φαίδρας: ΘΗΡΑΜΕΝΗΣ 135 Αµφιβολία δεν υπάρχει πως αγαπάς, πως φλέγεσαι Λιώνεις κρατώντας µυστική µέσα σου µια αρρώστια. Της Αρικίας η οµορφιά σε έχει σαγηνέψει; 135 Il n en faut point douter : vous aimez, vous brûlez ; Vous périssez d un mal que vous dissimulez. La charmante Aricie a-t-elle su vous plaire? (I, II) Η περίφηµη υποδήλωση του προδιαγεγραµµένου θανάτου: ΦΑΙΔΡΑ [στην Οινώνη] 241 Όταν το κρίµα µου θα µάθεις, τη µοίρα που επάνω µου βαραίνει, Δε θα πεθάνω ένοχη γι αυτό πιο λίγο, πιότερο ένοχη θε να πεθάνω. 241 Quand tu sauras mon crime, et le sort qui m accable, Je n en mourrai pas moins, j en mourrai plus coupable. (Ι, III) 12 funeste: γεµάτο αναφορές στον θάνατο

8 Στον δεύτερο στίχο που ακολουθεί (258), ελλοχεύει η µνήµη από την Αντιγόνη του Σοφοκλή: ΦΑΙΔΡΑ 257 Αφού το θέλει η Αφροδίτη, από τ αξιοθρήνητο ετούτο γένος Χάνοµαι η αθλιότερη κι η τελευταία. 257 Puisque Venus le veut, de ce sang déplorable je péris la dernière et la plus misérable (I, III) Η πρώτη οµολογία του έρωτα [στην Οινώνη]: ΦΑΙΔΡΑ Το πάθος µου αρχίζει από παλιά. Μόλις ο γιος του Αιγέα 270 Με γάµο νόµιµο γυναίκα του µε πήρε, Η ευτυχία κι η γαλήνη µου µοιάζανε στεριωµένες Η Αθήνα τον αγέρωχο µου φανερώνει εχθρό µου. Τον βλέπω και στη θέα του χλωµιάζω, κοκκινίζω Μια ταραχή σηκώνεται στην έκθαµβη ψυχή µου 275 Ούτε να δω µπορούσα πια ούτε και να µιλήσω Και πάγωνα και φλέγοµουν παντού σ όλο το σώµα. Την Αφροδίτη ένιωσα, τις τροµερές φωτιές της, Μαρτύρια αναπόφευκτα γενιάς που κατατρέχει. Mon mal vient de plus loin. À peine au fils d Egée 270 Sous les lois de l hymen je m etais engagée, Mon repos, mon bonheur semblait etre affermi ; Athènes me montra mon superbe ennemi. Je le vis, je rougis, je pâlis à sa vue ; Un trouble s éleva dans mon ame éperdue ; 275 Mes yeux ne voyaient plus, je ne pouvais parler ; Je sentis tout mon corps et transir 13 et brûler. Je reconnus Vénus et ses feux redoutables, D un sang qu elle poursuit tourments inévitables. (II, III) Ακολουθεί απόσπασµα από τη σκηνή της συνοµιλίας της Φαίδρας µε τον Ιππόλυτο, όπου βαθµιαία ο λόγος της µετατοπίζεται και γλιστρά προς την αθέλητη εξοµολόγηση: 13 transir: παγώνω

9 ΦΑΙΔΡΑ Ω! άσπλαχνε, τα έχεις όλα νιώσει. Σου είπα όσα έπρεπε τα µάτια σου ν ανοίξουν. Μάθε, λοιπόν, τη Φαίδρα κι όλη της τη µανία! Ναι! Σ αγαπώ! Μα µην σκεφτείς πως αγαπώντας σε Τον έρωτά µου αποδέχοµαι και παριστάνω την αθώα. 675 Και το φαρµάκι της αγάπης που τρελή τη σκέψη µου θολώνει Μη φανταστείς ότι νωθρά κι αυτάρεσκα το έχω θρέψει. Μιας θεϊκής εκδίκησης άµοιρος στόχος, Απ ότι αποστρέφεσαι εσύ ακόµα πιο πολύ εγώ σιχαίνοµαι τον εαυτό µου. Ah! cruel, tu m as trop entendue. 14 Je t en ai dit assez pour te tirer d erreur. He bien! connais donc Phèdre et toute sa fureur. J aime. Ne pense pas qu au moment que je t aime, Innocente à mes yeux, je m approuve moi-mȇme, 675 Ni que du fol amour qui trouble ma raison Ma lâche complaisance ait nourri le poison. Objet infortuné de vengeances célestes, Je m abhorre encor plus que tu ne me détestes. (II, VI) Ένα τελευταίο µείζον ζήτηµα, αφορά στο λεξιλόγιο των τραγωδιών του Ρακίνα, που αποτελεί συµφυρµό των κλασικιστικών εκφράσεων της εποχής αλλά και ενός περιορισµένου κώδικα λέξεων θα µπορούσαν να εκληφθούν και ως λέξεις-κλειδιά, «όπου η ίδια, συχνά αµφίσηµη, λέξη µπορεί να χρησιµοποιείται συνεχώς κατά την εξέλιξη του δράµατος µε ανεπαίσθητες διαφορές ως προς τις νοηµατικές της αποχρώσεις». 15 Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν λέξεις κοινόχρηστες στους κλασικιστές συγγραφείς, όπως: objet (personne aimée), courage (cœur), étonné, confus, affreux, aimable, transports, chagrin, affligé, triste, généreux και gloire (digne d un noble sang). Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν λέξεις που απαντούν µε συχνότητα και υποδηλώνουν το ποιητικό σύµπαν του Ρακίνα, όπως: honneur, vertu, amour, haine, destin, dieu/dieux, charme (charmant), fatal, funeste, 14 entendre: comprendre, µε έχεις καταλάβει ή, όπως το αποδίδει ο µεταφραστής «τα έχεις όλα νιώσει». 15 Ρακίνας, Φαίδρα, ό.π., σ. 17.

10 horreur (horrible), inhumain,e (συνήθως µε την έννοια του σκληρού, άκαρδου), rougir (rougeur), sang (sanglant) sang fatal, superbe, κ.ά. Τέλος, ο µεταφραστής οφείλει να προσαρµόσει την εκτεταµένη χρήση του πληθυντικού στις ελληνικές συνήθειες, τη χρήση του Monsieur (αλλού Seigneur) και Madame, που αποδίδονται άλλοτε ως Κύριε, Άρχοντα, άλλοτε ως Κυρία και Δέσποινα (αλλά και Κυρά µου η Οινώνη στη Φαίδρα). Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Ανδροµάχη, η Τρωαδίτισσα εξόριστη απευθύνεται προς την Ερµιόνη, προσφωνώντας την Δέσποινα, ενώ η τελευταία την αποκαλεί αγέρωχα Κυρία: ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ Που φεύγεις, δέσποινά µου; Το βλέµµα σου δε χαίρεται κλαµένη ν αντικρίζει 860 Του Έκτορα την ορφανή µπρος σου να γονατίζει; ΕΡΜΙΟΝΗ Ποιος θα κανε άλλος πιο καλά τον Πύρρο να ενδώσει 885 Περ από σένα; Επάνω του είχες τόση εξουσία. Πείσε τον βάζω υπογραφή σ ό,τι κι αν πει, κυρία. (III, ΙV, σσ. 60-61) ANDROMAQUE Où fuyez-vous, Madame? N est-ce point à vos yeux un spectacle assez doux 860 Que la veuve d Hector pleurante à vos genoux? HERMIONE S il faut fléchir Pyrrhus, qui le peut mieux que vous? 885 Vos yeux assez longtemps ont régné sur son ȃme. Faites-le prononcer : j y souscrirai, Madame. (III, ΙV) Η Ανδροµάχη (1667), έργο που καθιερώνει τον νεαρό συγγραφέα (είναι µόλις 28 ετών) στο παρισινό κοινό, τραγωδία της «ερωτικής επιθυµίας», αφού κανείς από τους ήρωες του τετραπλεύρου δεν κατορθώνει να κατακτήσει το ποθούµενο, παρουσιάζεται στην Αθήνα το 1990, στο πλαίσιο του «Τρωικού κύκλου» του

11 Μεγάρου Μουσικής. Η εξέλιξη της δράσης αν και µοιάζει απλή, στην πραγµατικότητα είναι εξαιρετικά µαιανδρική, καθώς σχετίζεται µε τις αλλεπάλληλες ψυχολογικές µεταπτώσεις των ηρώων. Η ίδια η Ανδροµάχη, που θεωρείται ως η πλέον αµετάβλητη, είναι ψυχογραφικά αρκετά πολύπλοκη, αν αποδεχθούµε ότι αισθάνεται µια ανάρµοστη, ανοµολόγητη ερωτική επιθυµία για τον Πύρρο. 16 Για τον µεταφραστή, το έργο περιέχει «ταχύτητα, κοµψότητα, οικονοµία, τελειότητα και προβάλλει µια γεωµετρηµένη πλοκή όπου ο ρεαλισµός των ηρωικών προσώπων και η ευθύτητα στην έκφραση των αισθηµάτων πλέκουν έναν σκληρό τραγικό ιστό, µε ένα και µόνο να δεσπόζει, κινητήρια δύναµη των πάντων: το ερωτικό πάθος» αλλά και απότοµα, ηθεληµένα κοντράστα, πεζότητα και ποιητική αβρότητα ταυτοχρόνως. 17 Εντάσσει το έργο στη «ρητορική του ερωτικού πολέµου», στην οποία υπεισέρχονται και «µεταφέρουν στο ευαίσθητο αφτί τον κρότο των αλληλοσυγκρουόµενων σπαθιών, το ποδοβολητό των αλόγων και τις συγκεχυµένες κραυγές των χτυπηµένων που πέφτουν νεκροί ή λαβωµένοι, απόηχος από τον δεκάχρονο αγώνα των ηρώων στην Τροία, που τώρα έχει µεταφερθεί στον κλειστό κόσµο της ψυχολογίας των ερωτικών συγκρούσεων ανάµεσα σε νοσηρούς επιγόνους». 18 Σε οµοιοκατάληκτο στίχο, η µετάφραση κατορθώνει να µεταφέρει, τηρουµένων των αναλογιών, την τονικότητα του αλεξανδρινού και το σπάσιµο σε δυο µέρη: ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ Τι πας να κάνεις, κι οι Έλληνες, άρχοντα, τι θα πούνε; Το σθένος σου το ασύγκριτο ευάλωτο να δούνε! Κι η προσφορά ενός αγαθού, απλόχερα δοσµένου, 300 Να πουν είν η παρόρµηση µυαλού ερωτευµένου; Τον εαυτό της να µισεί, σκλάβα που φέρνει θλίψη, Τούτη η Ανδροµάχη εύχεσαι αγάπη να σου δείξει; 16 Racine, Andromaque, texte présenté par Jean-Paul Bonnes dans la mise en scène de la Comédie-Française, Classiques Hachette, Postface, σσ. 123-127, συγκρατώ από τη σ. 127: «Le drame d Andromaque c est l humiliation inconsciemment pressentie, refoulée parce qu intolérable, de sentir qu elle pourrait être émue par celui qu elle devrait haïr». 17 Η τραγωδία του Ρακίνα Ανδροµάχη σε ελληνική απόδοση Στρατή Πασχάλη, Μέγαρο Μουσικής 1994, «Σηµείωµα του µεταφραστή», σ. 96. 18 Ό.π., σσ. 96-97.

12 ANDROMAQUE Seigneur, que faites-vous, et que dira la Grèce? Faut-il qu un si grand cœur montre tant de faiblesse? Voulez-vous qu un dessein si beau, si généreux, 300 Passe pour le transport d un esprit amoureux? Captive, toujours triste, importune à moi-même Pouvez-vous souhaiter qu Andromaque vous aime? ] ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ Και πρέπει εγώ να τα ξεχνώ, αν έτσι αυτός τα σβήνει; Πὠς να ξεχάσω άθαφτο του Έκτορα το σώµα Γύρω από τα τείχη επαίσχυντα να σέρνεται στο χώµα, 995 Ή πάλι τον πατέρα του, στα πόδια µου πεσµένο, Να βάφει µ αίµα το βωµό που χε αγκαλιασµένο; Φέρε στο νου σου, Κήφισα, τη νύχτα αυτή της φρίκης, Ενός λαού αιώνια νύχτα της καταδίκης Σκέψου τον Πύρρο να ορµά µε φλογισµένο µάτι, 1000 Μέσα στο φως της πυρκαγιάς που καιγε το παλάτι, Κι όλα τ αδέλφια του νεκρά περνώντας να σωριάζει Και να προτρέπει για σφαγή, κι αίµα παντού να στάζει. Θυµήσου νίκης ιαχές και ουρλιαχτά θανάτου, Ξέπνοα µέσα στις φωτιές, ή στο σπαθί από κάτου, (I,IV) (III,VIII) ANDROMAQUE Dois-je les oublier, s il ne s en souvient plus? Dois-je oublier Hector privé de funérailles, Et traîné sans honneur autour de nos murailles? 995 Dois-je oublier son père, à mes pieds renversé, Ensanglantant l autel qu il tenait embrassé? Songe, songe, Céphise, à cette nuit cruelle Qui fut pour tout un peuple une nuit éternelle. Figure-toi Pyrrhus, les yeux étincelants, 1000 Entrant à la lueur de nos palais brûlants, Sur tous mes frères morts se faisant un passage, Et de sang tout couvert échauffant le carnage. Songe aux cris des vainqueurs, songe aux cris des mourants, Dans la flamme étouffés, sous le fer expirants. (III, VIII)

13 Ερχόµαστε στην έξοχη Βερενίκη, το έργο που ενσαρκώνει το ιδεώδες του Racine «να γράψει τραγωδία µε την ελάχιστη δραµατική ύλη», «έργο απλό» και «σχεδόν χωρίς δράση»:» Τρείς άνθρωποι, παγιδευµένοι σε µια σχέση ερωτικού τριγώνου βρίσκονται στα πρόθυρα µιας αλλαγής που απαιτεί να παραµερίσουν τα αισθήµατά τους, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας, και να χωριστούν. Αυτή η απαίτηση προκαλεί οδυνηρές και περίπλοκες συγκρούσεις, µέσα σε µια κατάσταση αδιεξόδου. Τελικά και τα τρία πρόσωπα υποκύπτουν στην επιταγή της ανάγκης. Το έργο µένει µετέωρο και ανοιχτό, σαν ένα παράξενο ιντερµέτζο που αποτυγχάνει να ολοκληρωθεί τραγικά. 19 Η «απαγορευµένη» για πολιτικούς λόγους ερωτική ιστορία του αυτοκράτορα της Ρώµης Τίτου µε τη βασίλισσα της Παλαιστίνης Βερενίκη (θέµα που ενέπνευσε και τον Corneille), «περιβόητο ιστορικό γεγονός» κατά τον Ρακίνα, ανακαλεί ενδεχοµένως κατ αναλογία στη µνήµη των συγχρόνων του τον καταδικασµένο έρωτα του Λουδοβίκου ΙΔ µε τη Μαρία Mancini, ανιψιά του καρδινάλιου Μαζαρίνου. Οι πολιτικές σκοπιµότητες οδήγησαν τον Λουδοβίκο σε γάµο µε την Ινφάντα της Ισπανίας ενώ η Μαρία εκτοπίστηκε. Τη στιγµή του αποχωρισµού τους, ο Λουδοβίκος ξέσπασε σε λυγµούς κι εκείνη αναφώνησε: «Μεγαλειότατε, είστε ο βασιλιάς και κλαίτε». Βρίσκουµε την ίδια φράση, λίγο παραλλαγµένη, και στη Βερενίκη. Ο Στρατής Πασχάλης επεξεργάστηκε την τραγωδία δυο φορές, πρώτον σε ελεύθερο, ανοµοιοκατάληκτο στίχο για την παράσταση του Βίκτορα Αρδίτη, και δεύτερον σε οµοιοκατάληκτο στίχο για την παράσταση του Γιάννη Χουβαρδά, στο θέατρο «Αµόρε» (2006). Η παράσταση σηµείωσε µεγάλη επιτυχία. 20 Τελευταία σκηνή Αποχαιρετισµός. (Στον Τίτο.) ΒΕΡΕΝΙΚΗ 1475 Ξέρεις ποια είµαι, κύριε. Ποτέ σου δεν είδες Να τρέφω µαταιόδοξες και ταπεινές ελπίδες. Η Ρώµη των Καισάρων της η αίγλη κι οι πορφύρες, Ξέρεις πως δεν µε µάγεψαν κι αφότου εδώ µε πήρες, Ήθελα αγάπη ν αγαπώ και ν αγαπιέµαι µόνο. 19 Jean Racine, Βερενίκη. Μετάφραση Στρατής Πασχάλης, Εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2006, Εισαγωγή, σ. 9. Παρουσιάστηκε στο θέατρο του Νότου, τη χειµερινή περίοδο 2005-2006 στην Κεντρική Σκηνή του Θεάτρου «Αµόρε». 20 Και στις δυο περιπτώσεις παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η σκηνογραφική επιλογή: στη µεν παλαιότερη παράσταση το έργο διαδραµατίζεται στο αλλοτινό «ανάµεσα», σε έναν διάδροµο του ανακτόρου, στη δε εκσυγχρονισµένη παράσταση του Χουβαρδά, σε ένα µπάρ.

14 1480 Και σήµερα αν φοβήθηκα κι αν γέµισα µε πόνο, Ήταν γιατί φαντάστηκα πως πια δεν µε ποθούσες. Λάθος. Πάντα µε λάτρευες, πάντα για µένα ζούσες, Πάντα για µένα σπάραζες, είδα τα δάκρυά σου. Μα η Βερενίκη ειν άξια γι αυτήν τη µέριµνά σου; 1485 Κι ο λαός; Που ανήσυχος σε βλέπει ερωτευµένο, Που έχει σε σένα εκστατικά το βλέµµα του στραµµένο, Τους πρώτους δρέποντας καρπούς της τόσης αρετής σου, Να στερηθεί την ηδονή, τώρα, της δύναµής σου; Νοµίζω ότι σου χάρισα εδώ και πέντε χρόνια 1490 Αγάπη ανυπόκριτη που θα κρατούσε αιώνια. Δεν µου αρκεί: Την ώρα αυτή που όλα είναι χαµένα, Μια ύστατη ανταπόδοση θα πάρεις από µένα: Θα ζήσω, θα µαι υπάκουη τυφλά στο πρόσταγµά σου. Χαίρε, βασίλεψε: Ποτέ δεν θα µε δεις µπροστά σου. (Στον Αντίοχο) 1495 Όσο για σένα θα νιωσες και µόνος, βασιλιά µου, Πως δεν αφήνει ό,τι αγαπά µε πάθος η καρδιά µου, Μακριά απ τη Ρώµη για να βρει κάποια αγάπη άλλη. Ζήσε και δείξε ολόκληρη την αντοχή σου πάλι. Κοίτα ο Τίτος... Κοίτα εγώ... Δες κι η ψυχή σου ας κρίνει: 1500 Τον αγαπώ και χάνοµαι. Με θέλει και µ αφήνει. Τα δάκρυά σου, τον καηµό πάρε µακριά απ το φως µου. Χαίρε: Κι ας γίνουµε κι οι τρεις το πρότυπο του κόσµου. Οι πιο βαθιά και τρυφερά κι άτυχα ερωτευµένοι, Που µες στη µνήµη οδυνηρά θα µείνουν χαραγµένοι. 1505 Με περιµένουν, έτοιµοι. Στο δρόµο τον δικό µου Θα πορευτώ µονάχη µου. (Στον Τίτο) Χαίρε... ΑΝΤΙΟΧΟΣ Αλίµονό µου! 21 À Titus. 1475 Mon coeur vous est connu, Seigneur, et je puis dire Qu on ne l a jamais vu soupirer pour l empire. La grandeur des Romains, la pourpre des Césars 21 Jean Racine, Βερενίκη, ό.π., σσ. 111-112.

15 N a point, vous le savez, attiré mes regards. J aimais, Seigneur, j aimais, je voulais être aimée. 1480 Ce jour, je l avouerai, je me suis alarmée. J ai cru que votre amour allait finir son cours. Je connais mon erreur, et vous m aimez toujours. Votre coeur s est troublé, j ai vu couler vos larmes. Bérénice, Seigneur, ne vaut point tant d alarmes, 1485 Ni que par votre amour l univers malheureux, Dans le temps que Titus attire tous ses voeux, Et que de vos vertus il goûte les prémices, Se voie en un moment enlever ses délices. Je crois depuis cinq ans jusqu à ce dernier jour 1490 Vous avoir assuré d un véritable amour. Ce n est pas tout, je veux en ce moment funeste Par un dernier effort couronner tout le reste. Je vivrai, je suivrai vos ordres absolus. Adieu, Seigneur, régnez, je ne vous verrai plus. À Antiochus. 1495 Prince, après cet adieu, vous jugez bien vous-même Que je ne consens pas de quitter ce que j aime, Pour aller loin de Rome écouter d autres voeux. Vivez, et faites-vous un effort généreux. Sur Titus, et sur moi, réglez votre conduite. 1500 Je l aime, je le fuis. Titus m aime, il me quitte. Portez loin de mes yeux vos soupirs, et vos fers. Adieu, servons tous trois d exemple à l univers De l amour la plus tendre, et la plus malheureuse, Dont il puisse garder l histoire douloureuse. 1505 Tout est prêt. On m attend. Ne suivez point mes pas. À Titus. Pour la dernière fois, adieu, Seigneur. ANTIOCHUS Hélas! Με αυτούς τους ωραίους στίχους ολοκληρώνεται προς το παρόν η περιδιάβασή µας στο δραµατουργικό σύµπαν του Ρακίνα, µέσω της γραφίδας του ποιητή- µεταφραστή Στρατή Πασχάλη.