Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) Ελληνική Γεώσφαιρα Τόμος 4, Τεύχος 9-10 - 11 Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010 Περιοδική ενημερωτική έκδοση του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) Ν.Π.Ι.Δ. Εποπτευόμενο από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (Ν. 272/76) Γεν. Δ/ντής: Αναπλ. Καθ. Κ.Θ. Παπαβασιλείου Συντακτική Ομάδα: EurGeol Αλέξανδρος Δημητριάδης Δρ Ειρήνη Ζανανίρι Αλεξάνδρα Ζερβάκου Μαριλένα Ελευθερίου Δρ Μιχάλης Πατρώνης Ναταλία Σπανού Σε αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν: Βασιλική Αγγελάτου Δρ Νικόλαος Αρβανιτίδης Δρ Ευάγγελος Δρόσος Ειρήνη Θεοδοσίου Δρ Γεώργιος Οικονόμου Δρ Κασσιανή Παπανικολάου Δρ Χαράλαμπος Τζούλης Σχεδίαση εντύπου: Δρ Ειρήνη Ζανανίρι Αλεξάνδρα Ζερβάκου Τεχνική επιμέλεια τεύχους: Αλεξάνδρα Ζερβάκου Μαριλένα Ελευθερίου Ναταλία Σπανού Κεντρικά Γραφεία ΙΓΜΕ: Σπύρου Λούη 1, Ολυμπιακό Χωριό, Γ Είσοδος 136 77 Αχαρναί Τηλ. 210 2413000 Fax 210 2413015 http://www.igme.gr/ Εκδίδεται σε ηλεκτρονική μορφή και διανέμεται δωρεάν. Τα δημοσιευόμενα κείμενα εκφράζουν τη γνώμη των συγγραφέων τους. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση / αναπαραγωγή με αναφορά της πηγής. Επικοινωνία: hellasgeo@igme.gr ISSN: 1791-2210 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Από τη Συντακτική Ομάδα... 1 Το εργαστήριο ελέγχου τοξικότητας στερεών βιομηχανικών αποβλήτων και λασπών (ΤΑΛ) Τα αναλυτικά εργαστήρια της Περιφερειακής Μονάδας Ηπείρου Το Μουσείο Ορυκτών και Πετρωμάτων του ΙΓΜΕ ΑΡΘΡΑ Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα: Νήσος Θάσος Βιώσιμα κοιτάσματα μη ενεργειακών μεταλλικών ορυκτών σε Μακεδονία και Θράκη Ο Γεωχημικός Άτλαντας των υπόγειων υδάτων της Ευρώπης Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΜΕ ΑΠΛΑ ΛΟΓΙΑ: Ο πλανήτης Γη και η δομή του ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΙΓΜΕ 54 ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ 59 ΠΡΟΣΕΧΕΙΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ 64 4 9 11 15 27 35 46
Από τη Συντακτική Ομάδα... Με τον καιρό, η «Ελληνική Γεώσφαιρα» καταξιώνεται ως μια έγκυρη πηγή γεωεπιστημονικής πληροφόρησης, για ειδικούς και μη. Το παρόν τριπλό τεύχος (για το έτος 2010) περιλαμβάνει άρθρα που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα αντικειμένων. Η παρουσίαση των αναλυτικών δυνατοτήτων του ΙΓΜΕ συνεχίζεται με δύο ακόμη διαπιστευμένα και άρτια εξοπλισμένα εργαστήρια: το Εργαστήριο Ελέγχου Τοξικότητας Στερεών Βιομηχανικών Αποβλήτων και Λασπών («ΤΑΛ») στην Αθήνα και το Χημείο της Περιφερειακής Μονάδας Ηπείρου, με έδρα την Πρέβεζα. Είναι σαφές ότι η προσφορά τους είναι πολύπλευρη και σημαντική, τόσο για το ΙΓΜΕ όσο και για την κοινωνία γενικότερα. Το Μουσείο Ορυκτών και Πετρωμάτων του ΙΓΜΕ δημιουργήθηκε το 2008. Στα πλαίσια της κοινωνικής προσφοράς του Ινστιτούτου εντάσσεται η προσπάθεια για διάδοση της γεωλογικής γνώσης στους μαθητές, με οργανωμένες δωρεάν επισκέψεις και εκπαιδευτική ξενάγηση στο κτήριο του ΙΓΜΕ. Το Μουσείο είναι ανοικτό για κάθε εξειδικευμένο ή μη επισκέπτη που θέλει να θαυμάσει από κοντά τα εκθέματα και να ενημερωθεί μέσω της ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων. Στο δεύτερο άρθρο της σειράς «Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα», όπου παρουσιάζεται η γεωλογική και πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου, θα περιηγηθούμε σε ένα πανέμορφο και πολύ ενδιαφέρον, από γεωλογικής κοιτασματολογικής πλευράς και όχι μόνο, νησί του Β. Αιγαίου: τη Θάσο. Στα πλαίσια της νέας ευρωπαϊκής πολιτικής, «Πρωτοβουλία για τις Πρώτες Ύλες», για
Από τη συντακτική ομάδα... την ολοκληρωμένη και βιώσιμη ανάπτυξη του Ορυκτού Πλούτου της Ευρώπης, παρουσιάζονται και εκτιμώνται τα βιώσιμα κοιτάσματα μη ενεργειακών μεταλλικών ορυκτών της Μακεδονίας και της Θράκης. Στη συγκεκριμένη οικονομική συγκυρία, η γνώση των δυνατοτήτων αξιοποίησης του ελληνικού ορυκτού πλούτου αποτελεί συνιστώσα στρατηγικής σημασίας για την αναπτυξιακή πορεία της Χώρας και την ταχύτερη έξοδο από την κρίση. στη δημιουργία του Γεωχημικού Άτλαντα Υπόγειων Υδάτων της Ευρώπης, όπου γίνεται μία πρώτη αποτύπωση της γεωχημείας των υπόγειων υδάτων κάθε περιοχής, μέσω ανάλυσης και ποιοτικού ελέγχου των εμφιαλωμένων νερών που διατίθενται προς πόση στην ευρωπαϊκή αγορά. Είναι μια πολύ σημαντική πηγή δεδομένων και πληροφοριών σχετικών με το πολύτιμο και ζωτικό αυτό αγαθό. Ένα άλλο θέμα που παρουσιάζεται στο τεύχος αυτό είναι η συμβολή του ΙΓΜΕ Η μόνιμη στήλη για τους μικρούς μας φίλους, «Η γεωλογία με απλά λόγια», στο παρόν τεύχος αναφέρεται στην προαιώνια κατοικία μας και συγχρόνως διαστημόπλοιο στην κοσμική μας περιπλάνηση: το γαλάζιο στολίδι του Ηλιακού μας Συστήματος, τη μητέρα Γη. Όπως πάντα, τα τελευταία τρία τμήματα του περιοδικού σάς ενημερώνουν για τις επιστημονικές και μη εκδηλώσεις που οργανώνει το ΙΓΜΕ, τις πρόσφατες δημοσιεύσεις του επιστημονικού προσωπικού του, καθώς και για επιλεγμένες προσεχείς εθνικές και διεθνείς εκδηλώσεις. Όλα τα τεύχη της ηλεκτρονικής έκδοσης της «Ελληνικής Γεώσφαιρας» είναι διαθέσιμα μέσω του ιστότοπου του ΙΓΜΕ: http://www.igme.gr. Φυσικά, περιμένουμε τα εποικοδομητικά σας σχόλια αλλά και θέματα για τα οποία θα θέλατε να ενημερωθείτε σε επόμενα τεύχη, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: hellasgeo@igme.gr. Σελίδα 2 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
Από τη συντακτική ομάδα... Τέλος, θα θέλαμε να πληροφορήσουμε τους φίλους αναγνώστες ότι από το παρόν τεύχος και για εύλογο χρονικό διάστημα θα στερηθούμε των υπηρεσιών της αγαπητής συναδέλφου Ειρήνης Ζανανίρι, η προσφορά της οποίας ήταν πάντα σημαντικότατη κατά τα τρία έτη έκδοσης της Ελληνικής Γεώσφαιρας. Θα πρέπει να καταβληθεί μεγάλη προσπάθεια από τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, ώστε να καλυφθεί ευπρόσωπα το δημιουργούμενο κενό. Ελπίζουμε να την έχουμε πάλι κοντά μας το συντομότερο δυνατό, μαζί με το γλυκύτατο λόγο για χάρη του οποίου αναγκάστηκε να απέχει από τις εργασίες της ομάδας: Μια υγιέστατη και βέβαια χαριτωμένη κορούλα, που σιγά σιγά έφθασε στην ανατολή της ζωής της! Της αφιερώνουμε λοιπόν μερικούς στίχους (μια εκδοχή) του Roger Waters από τη σύνθεση «Embryo» των Pink Floyd: All around I hear strange sounds, Come drifting round my ears; Dark the night and low the light, I feel my dawn is near. Warm glow, moon gloom; Always need a little more room. Waiting here seems like years: I will see the sunshine show! Ευχόμαστε αίσια επιστροφή στην ομάδα, Ειρήνη μας... Με εκτίμηση, Η συντακτική ομάδα Σελίδα 3 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
TO ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΛΕΓΧΟΥ Τ ΟΞΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΕΡΕΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ KAI ΛΑΣΠΩΝ (ΤΑΛ) της Βασιλικής Αγγελάτου Χημικού Μηχανικού Προϊσταμένης και Τεχνικής Υπεύθυνου (vasaggelatou@igme.gr) και του Δρ. Ευάγγελου Δρόσου Χημικού Μηχανικού Υπεύθυνου Ποιότητας (evdrosos@igme.gr) Εργαστηρίου Ελέγχου Τοξικότητας Στερεών Βιομηχανικών Αποβλήτων & Λασπών (labtal@igme.gr) ΙΓΜΕ, Δ/νση Τεχνολογίας Εμπλουτισμού και Μεταλλουργίας Στερεά βιομηχανικά απόβλητα Λάσπες Απορρίμματα Εδάφη ιαπίστευση κατά 17025:2005 Πρότυπες μέθοδοι ISO, ΕΛΟΤ Τ ο Εργαστήριο Ελέγχου Τοξικότητας Στερεών Βιομηχανικών Αποβλήτων και Λασπών (ΤΑΛ) ανήκει στο Τμήμα Υδρομεταλλουργίας της Διεύθυνσης Τεχνολογίας - Εμπλουτισμού - Μεταλλουργίας (ΔΤΕΜ) του ΙΓΜΕ και λειτουργεί από το 1995, ενώ στη συνέχεια αναβαθμίστηκε και επεκτάθηκε στα πλαίσια του Γ ΚΠΣ. Η ΔΤΕΜ είναι η καθ ύλην αρμόδια Διεύθυνση του ΙΓΜΕ για την αξιοποίηση των ορυκτών πρώτων υλών, μετά από εκτέλεση εργαστηριακών και πιλοτικών δοκιμών επεξεργασίας τους. Το επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό της ΔΤΕΜ διαθέτει μεγάλη τεχνογνωσία και εμπειρία στο σχεδιασμό, την οργάνωση και τη λειτουργία ημιβιομηχανικών και εργαστηριακών μονάδων επεξεργασίας στερεών υλικών. Επίσης, είναι ιδιαίτερα έμπειρο στις εργασίες πεδίου, καθώς έχει ασχοληθεί εκτενώς με δειγματοληψίες μεταλλευμάτων, σωρών μπάζων και απορριμμάτων Ο.Π.Υ. Στη ΔΤΕΜ λειτουργεί επίσης ένα σύγχρονο και πολύ καλά οργανωμένο τμήμα προπαρασκευής δειγμάτων (θραύση λειοτρίβηση ταξινόμηση άλεση) μεγάλης δυναμικότητας. Βασικό αντικείμενο του Εργαστηρίου «ΤΑΛ» είναι η εκτέλεση εργαστηριακών δοκιμών, που βασίζονται σε διεθνώς ισχύοντα Πρότυπα (π.χ. EN, ISO, ASTM, κ.ά.). Με αυτές τις δοκιμές γίνεται εκτίμηση του ποσοστού της απελευθέρωσης ρυπαντών στο περιβάλλον, μέσω της διεργασίας εκχύλισης των στερεών βιομηχανικών αποβλήτων, όταν αυτά έρχονται σε επαφή με το νερό (βρόχινο, επιφανειακό ή υπόγειο). H εκχύλιση είναι ο κυριότερος τρόπος μεταφοράς ρυπαντών από ένα Σελίδα 4 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑΣ Τ ΣΤΕΡΕΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ KAI ΛΑΣΠΩΝ υλικό στο περιβάλλον και πραγματοποιείται με διάφορους μηχανισμούς, οι οποίοι εξαρτώνται από τις υδρολογικές και γεωχημικές συνθήκες του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο βρίσκονται τα υλικά, αλλά και από τις ιδιότητες των ίδιων των υλικών. ΔΙΑΠΙΣΤΕΥΜΕΝΕΣ ΔΟΚΙΜΕΣ - ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ Το Εργαστήριο «ΤΑΛ» είναι εξοπλισμένο με όργανα και αναλυτικές συσκευές τελευταίας τεχνολογίας, που εξασφαλίζουν την ορθή εκτέλεση των δοκιμών σε όλα τα στάδιά τους και καλύπτουν πλήρως τις ανάγκες των γενικότερων δραστηριοτήτων του. Μάλιστα, από τον Ιούλιο 2010 το Εργαστήριο «ΤΑΛ» έχει αξιολογηθεί και διαπιστευθεί κατά ΕΛΟΤ ΕΝ ISO/IEC 17025:2005 (Πιστοποιητικό Αρ. 699) 1 από το ΕΣΥΔ (Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης ΑΕ) για την εκτέλεση των ακόλουθων δοκιμών μετρήσεων: Χαρακτηρισμός αποβλήτων: Αποστράγγιση κατά ΕΛΟΤ ΕΝ 12457.02. Δοκιμή συμμόρφωσης για αποστράγγιση αποβλήτων και ιλύων με μέγεθος κόκκου μικρότερο από 4 mm. Στο Εργαστήριο «ΤΑΛ» οι δοκιμές αυτές διενεργούνται υπό ειδικές πειραματικές συνθήκες, οι οποίες προσομοιάζουν με αυτές του περιβάλλοντος. Προσδιορισμός ph κατά ISO 10523 (περιοχή μέτρησης: 2-12) σε νερά, υγρά απόβλητα και υδατικά εκλούσματα στερεών δειγμάτων απορριμμάτων και εδαφών (κατά ΕΝ 12457.02). Τα δεδομένα που προκύπτουν από τις εργαστηριακές δοκιμές, σε συνδυασμό και με άλλα στοιχεία, επιτρέπουν στη συνέχεια την αξιολόγηση και κατάταξη των στερεών βιομηχανικών απόβλήτων σε συγκεκριμένες κατηγορίες (αδρανή, μη επικίνδυνα ή επικίνδυνα), σύμφωνα με θεσπισμένα κριτήρια. Ο χαρακτηρισμός των αποβλήτων αποτελεί ένα κύριο εργαλείο διαχείρισης και χρησιμοποιείται για την υποστήριξη αποφάσεων στην κατεύθυνση της ορθής επιλογής μεθόδου επεξεργασίας αξιοποίησης ανακύκλωσης των αποβλήτων, καθώς και ασφαλέστερης μεθόδου διάθεσης (όπως είναι η υγειονομική ταφή, η σταθεροποίηση κ.ά.). 1 http://www.esyd.gr/portal/p/esyd/el/ showorginfo.jsp?id=34087 http://www.esyd.gr/eped/1.34088_el.doc Σελίδα 5 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑΣ Τ ΣΤΕΡΕΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ KAI ΛΑΣΠΩΝ Προσδιορισμός Ηλεκτρικής Αγωγιμότητας κατά ΕΛΟΤ ΕΝ 27888 (περιοχή μέτρησης: 10-10000 μs/cm) σε νερά, υγρά απόβλητα και υδατικά εκλούσματα στερεών δειγμάτων απορριμμάτων και εδαφών (κατά ΕΝ 12457.02). ΑΛΛΕΣ ΔΟΚΙΜΕΣ - ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ Στο Εργαστήριο «ΤΑΛ», παράλληλα με τις προαναφερόμενες διαπιστευμένες δοκιμές, εκτελούνται και άλλες περιβαλλοντικές δοκιμές μετρήσεις, οι οποίες αναφέρονται ενδεικτικά παρακάτω. Το σύνολο των δοκιμών μετρήσεων, που πραγματοποιούνται στο Εργαστήριο «ΤΑΛ», χρησιμοποιείται και στην αξιολόγηση των ρυπασμένων εδαφών. Δοκιμή ΝΕΝ 7375 (2004): Προσδιορισμός εκχυλισιμότητας ανόργανων συστατικών από μονόλιθους. Χαρακτηρισμός αποβλήτων: Αποστράγγιση. Δοκιμή συμμόρφωσης για αποστράγγιση αποβλήτων υλικών κοκκώδους μορφής και ιλύων: Μέρος 1 (ΕΛΟΤ ΕΝ 12457.01) Προσδιορισμός Ολικού Οργανικού Άνθρακα (TOC) κατά ΕΛΟΤ ΕΝ 1484 (περιοχή μέτρησης: 1-1000 ppm) σε νερά και υδατικά εκλούσματα στερεών δειγμάτων απορριμμάτων και εδαφών (κατά ΕΝ 12457.02). Χαρακτηρισμός αποβλήτων: Υπολογισμός Ξηράς Ύλης με προσδιορισμό ξηρού υπολείμματος κατά ΕΛΟΤ ΕΝ 14346 με περιοχή μέτρησης 1-99%. Δοκιμή παρτίδας ενός σταδίου σε μια αναλογία υγρού προς στερεό 2 L/kg για υλικά με μέγεθος σωματιδίων κάτω των 4 mm (με ή χωρίς μείωση του μεγέθους). Μέρος 3 (ΕΛΟΤ ΕΝ 12457.03) Δοκιμή παρτίδας δυο σταδίων σε μια αναλογία υγρού προς στερεό 2 L/kg και 8 L/kg για υλικά με υψηλή περιεκτικότητα σε στερεά και με μέγεθος σωματιδίων κάτω των 4 mm (με ή χωρίς μείωση του μεγέθους). Για τη διατήρηση της λειτουργίας του σε υψηλά επίπεδα ποιότητας και στα πλαίσια του Συστήματος Ποιότητας, το Εργαστήριο «ΤΑΛ» συμμετέχει ανά τακτά χρονικά διαστήματα με επιτυχία σε Διεθνή Προγράμματα Διεργαστηριακών Ελέγχων. Με αυτά τα Προγράμματα, ελέγχεται η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων των μετρήσεων και των δοκιμών που εκτελούνται στα συμμετέχοντα Εργαστήρια. Σελίδα 6 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑΣ Τ ΣΤΕΡΕΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ KAI ΛΑΣΠΩΝ Μέρος 4 (ΕΛΟΤ ΕΝ 12457.04) Δοκιμή παρτίδας ενός σταδίου σε μια αναλογία υγρού προς στερεό 10 L/kg για υλικά με μέγεθος σωματιδίων κάτω των 10 mm (με ή χωρίς μείωση του μεγέθους). Δοκιμή pren 15875 (2008): Χαρακτηρισμός αποβλήτων Στατικός έλεγχος προσδιορισμού όξινου δυναμικού και δυναμικού εξουδετέρωσης για θειούχα απόβλητα. Μετρήσεις ph και ηλεκτρικής αγωγιμότητας εδαφών, κ.ά. Διακριβωμένος Εξοπλισμός (για τις διαπι στευμένες δοκιμές και μετρήσεις) Αναλυτική συσκευή μέτρησης ολικού οργανικού άνθρακα (TOC), με αυτόματο δειγματολήπτη 8 θέσεων, πλήρως ελεγχόμενη από Η/Υ SHIMADZU TOC - V CPH ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ Στα πλαίσια του Γ ΚΠΣ, εκτός από την εφαρμογή του Συστήματος Διασφάλισης Ποιότητας, υλοποιήθηκε και ο εκσυγχρονισμός του Εργαστηρίου «ΤΑΛ», το οποίο διαθέτει σύγχρονο και διακριβωμένο εξοπλισμό για την αξιόπιστη εκτέλεση δοκιμών μετρήσεων. Εργαστηριακός Φούρνος HERAEUS T20 Εργαστηριακός Φούρνος MEMMERT UNE 400 Φορητές συσκευές μέτρησης ph και ηλεκτρικής αγωγιμότητας WTW pη330i και Cond340i Ζυγοί ακριβείας 0,1 gr και 0,1 mgr METTLER ΤOLEDO PB4000S και KERN 700 Εξειδικευμένος Εξοπλισμός (ενδεικτικά) Βασικός Εργαστηριακός Εξοπλισμός Γυάλινος ογκομετρικός εξοπλισμός Grade A Θερμαινόμενοι μαγνητικοί αναδευτήρες Ψυγείο συντήρησης δειγμάτων Ξηραντήρες Μονάδα αποστείρωσης με ατμό Μονάδα παραγωγής απιονισμένου νερού Περιστροφικοί αναδευτήρες HEIDOLPH REAX 50 Αεροθερμαινόμενος δονούμενος επωαστήρας INNOVA 4200 Σελίδα 7 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑΣ Τ ΣΤΕΡΕΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ KAI ΛΑΣΠΩΝ Μονάδα παραγωγής υπερκαθαρού νερού ΤΚΑ Smart2Pure UV/UF Συσκευή κοσκίνισης RETSCH AS200 Συσκευή Φυγοκέντρησης HERMLE Z513K Τιτλοδότης METROHM Titrino 702SM Το Εργαστήριο «ΤΑΛ» παρέχει υπηρεσίες σε βιομηχανίες, ιδιώτες, αλλά και στα πλαίσια ευρωπαϊκών και εθνικών έργων (π.χ. BioMine, Γ ΚΠΣ, κ.ά.). Στόχος του Εργαστηρίου «ΤΑΛ», με την υφιστάμενη εργαστηριακή υποδομή και τεχνογνωσία και σε συνεργασία με άλλες Υπηρεσιακές Μονάδες του ΙΓΜΕ, είναι να υπηρετήσει τις ανάγκες της πολιτείας, της βιομηχανίας, αλλά και κοινωνικών φορέων. Επικοινωνία Το Εργαστήριο «ΤΑΛ» είναι στελεχωμένο με έμπειρο και εξειδικευμένο επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό, περιλαμβάνει δε: Χημικούς Μηχανικούς, με μεταπτυχιακές σπουδές, σημαντική εργαστηριακή εμπειρία, καθώς και εμπειρία σε ερευνητικά προγράμματα. Υδατόλουτρα LABTECH LCB-R08 Δονούμενα υδατόλουτρα - επωαστήρες JULABO SW22 Τεχνικούς πλήρως καταρτισμένους, ιδιαίτερα σε θέματα δειγματοληψίας, προεπεξεργασίας και προετοιμασίας στερεών δειγμάτων, καθώς και στην εκτέλεση δοκιμών και μετρήσεων. Εργαστήριο Ελέγχου Τοξικότητας Στερεών Βιομηχανικών Αποβλήτων και Λασπών (ΤΑΛ) ΙΓΜΕ ΔΤΕΜ Σπύρου Λούη 1 Γ Είσοδος Ολυμπιακού Χωριού 13677 Αχαρναί 210 2413031 210 2413034 210 2413461 labtal@igme.gr dtem@igme.gr Πληροφορίες Βασιλική Αγγελάτου Προϊσταμένη Τεχνικός Υπεύθυνος Δρ Ευάγγελος Δρόσος Υπεύθυνος Ποιότητας Σελίδα 8 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΜΟΝΑ ΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ιαπίστευση κατά EN ISO/IEC 17025:2005 Πλήρης ποιοτικός έλεγχος νερού Πρότυπες μέθοδοι ανάλυσης ιαδοχικές εκχυλίσεις οκιμές Τοξικότητας Τ ο εργαστήριο Χημείας της Περιφερειακής Μονάδας Ηπείρου του ΙΓΜΕ ιδρύθηκε το 1976 στην Πρέβεζα και σήμερα λειτουργεί στις νέες κτηριακές εγκαταστάσεις, που ολοκληρώθηκαν το έτος 2000. Οι αναλυτικές δραστηριότητες του Χημείου αφορούν στους τομείς ανάλυσης νερών, γεωχημικών δειγμάτων, εδαφών, πετρωμάτων, μεταλλευμάτων, σε ειδικές αναλύσεις εδαφών και στερεών βιομηχανικών αποβλήτων με τη μέθοδο των διαδοχικών εκχυλίσεων, καθώς και σε δοκιμές τοξικότητας T.C.L.P. (Toxicity Characteristic Leaching Procedure). Το προσωπικό του εργαστηρίου αποτελείται από τρία (3) άτομα (ένας χημικός ως προϊστάμενος, ένας βοηθός χημικός και μία εργοδηγός) με σημαντική και πολύχρονη εμπειρία στους τομείς δραστηριότητας του εργαστηρίου. Το εργαστήριο συμβάλλει αποφασιστικά στην υποστήριξη και ολοκλήρωση των ευρωπαϊκών προγραμμάτων που υλοποιεί το Ινστιτούτο, καθώς και όλων των έργων για λογαριασμό τρίτων, όπως δημόσιοι φορείς (Δήμοι Νομαρχίες) και ιδιώτες, που αναλαμβάνει το ΙΓΜΕ. του Δρ. Χαράλαμπου Τζούλη Χημικού (tzoulis@igmeprv.gr) ΙΓΜΕ, Περιφερειακή Μονάδα Ηπείρου ΤΜΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΝΕΡΩΝ Αναλύονται συνολικά 1.500 περίπου δείγματα το έτος, τα οποία αφορούν σε μελέτες και έρευνες στα πλαίσια είτε ευρωπαϊκών προγραμμάτων ή έργων υπέρ τρίτων. Στα πλαίσια του ποιοτικού ελέγχου, υπάρχει η δυνατότητα προσδιορισμού 44 συνολικά παραμέτρων των κατηγοριών: Οργανοληπτικές και φυσικοχημικές παράμετροι, Παράμετροι που αφορούν σε ανεπιθύμητες ουσίες, Παράμετροι που αφορούν σε τοξικές ουσίες. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι πρότυπες, διεθνώς αναγνωρισμένες, ενώ η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων διασφαλίζεται τόσο με τη χρήση προτύπων διαλυμάτων ανα- Εργαστήριο ελέγχου ποιότητας νερών - Μέτρηση ιόντων με αυτόματο τιτλοδότη. Σελίδα 9 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος Δεκέμβριος 2010
ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΜΟΝΑ ΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ φοράς, όσο και με ενδοεργαστηριακές συγκριτικές δοκιμές, σε συνεργασία με το εργαστήριο της Δ/νσης Αναλυτικών Εργαστηρίων ή διεργαστηριακές δοκιμές, στις οποίες συμμετέχουν διαπιστευμένα εργαστήρια από όλη την Ευρώπη. (φυσικοχημικές παράμετροι, κύρια στοιχεία, μεταλλικά στοιχεία και ιχνοστοιχεία) και εξυπηρετούν τις ανάγκες του αγροτικού πληθυσμού της ευρύτερης περιοχής της Βορειοδυτικής Ελλάδας. ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ Το εργαστήριο της Περιφερειακής Μονάδας είναι εξοπλισμένο με σύγχρονα και αξιόπιστα όργανα, φασματοφωτόμετρα Ατομικής Απορρόφησης, φασματοφωτόμετρα UV-VIS, αυτόματο τιτλοδότη, pη-μετρα, ιοντόμετρα κλπ. Εργαστήριο ελέγχου ποιότητας νερών Σημαντική δραστηριότητα του τμήματος, εκτός των αναλύσεων στα πλαίσια των ερευνητικών προγραμμάτων του Ινστιτούτου, αποτελεί ο ποιοτικός έλεγχος του πόσιμου νερού των Δήμων και Κοινοτήτων τόσο της περιοχής της Ηπείρου, όσο και της Ελλάδας γενικότερα, σύμφωνα με την ΚΥΑ Υ2/2600/2001 «Ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης» που ενσωματώνει στην ελληνική νομοθεσία την οδηγία 98/83/ΕΚ της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το εργαστήριό μας, με τη συνεχή παρουσία του στο χώρο της Βορειοδυτικής Ελλάδας από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα, έχει συμβάλει σημαντικά στην υλοποίηση ερευνητικών προγραμμάτων, στην κάλυψη αναγκών του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και ιδιαίτερα των αναγκών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, κυρίως σε θέματα ελέγχου ποιότητας του πόσιμου νερού, προστασίας του περιβάλλοντος και γενικά ανάπτυξης της ΤΜΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΕΔΑΦΩΝ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑΛΛΕΥΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑΛΛΕΥΜΑΤΩΝ Πραγματοποιούνται χημικές και φυσικοχημικές αναλύσεις σε δείγματα εδαφών, πετρωμάτων και μεταλλευμάτων, που αφορούν κυρίως στον προσδιορισμό μεταλλικών στοιχείων και ιχνοστοιχείων (30 παράμετροι), στα πλαίσια των ερευνητικών δραστηριοτήτων του Ινστιτούτου. Σημαντική δραστηριότητα του τμήματος αποτελούν οι αναλύσεις εδαφών και στερεών βιομηχανικών αποβλήτων με τη μέθοδο των διαδοχικών εκχυλίσεων, καθώς και δοκιμές τοξικότητας T.C.L.P. Οι αναλύσεις των γεωργικών εδαφών περιλαμβάνουν τον προσδιορισμό 23 παραμέτρων Εργαστήριο ελέγχου ποιότητας νερών - Μέτρηση ιχνοστοιχείων με ατομική απορρόφηση. ευρύτερης περιοχής. Το εργαστήριο είναι διαπιστευμένο κατά ΕΛΟΤ EN ISO/IEC 17025 για τις αναλύσεις νερών, με ισχύ από 28.5.2010 (http:// www.esyd.gr/portal/p/esyd/el/showorginfo.jsp? id=34093). Η ενίσχυση του εργαστηρίου, κυρίως με προσωπικό αλλά και με πρόσθετο επιστημονικό εξοπλισμό, θα αναβαθμίσει τις παρεχόμενες υπηρεσίες και το ρόλο του στην προστασία του περιβάλλοντος και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Σελίδα 10 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος Δεκέμβριος 2010
ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΡΥΚΤΩΝ ΚΑΙ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΙΓΜΕ του Δρ. Γεώργιου Οικονόμου Γεωλόγου Πετρολόγου, Δ/ντή ΔΟΠ (dop@igme.gr) ΙΓΜΕ, Δ/νση Ορυκτολογίας Πετρογραφίας Ορυκτά Πετρώματα Απολιθώματα Θεματικοί χάρτες Προβολή - Παρουσίαση Ξενάγηση Ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης Χημική εξέταση νερού και πετρωμάτων Τ ο Μουσείο Ορυκτών και Πετρωμάτων του ΙΓΜΕ δημιουργήθηκε το Σεπτέμβριο του 2008 στις νέες κτηριακές εγκαταστάσεις του Ινστιτούτου, στην περιοχή του Ολυμπιακού Χωριού. Στους εκθεσιακούς του χώρους φιλοξενούνται δείγματα από τις παλιότερες μουσειακές συλλογές του Ινστιτούτου, που έχουν όμως εμπλουτισθεί από νέες δωρεές γεωλόγων του ΙΓΜΕ (Π. Βέκιος, Κ. Μανάκος, Ν. Καρράς, Κ. Λασκαρίδης, Ν. Κατσαβριάς κ.ά.), ενώ αναμένονται και άλλες από γεωλόγους του ΙΓΜΕ, Πανεπιστημίων, Οργανισμών κ.ά. Επίσης, θα πρέπει να αναφερθούν και άλλες δωρεές, όπως της Ε. Δήμου (πρώην Δ/ντριας Ορυκτολογίας- Πετρογραφίας), που περιλαμβάνει μία προθήκη με «ανθρώπων καλλιτεχνήματα από ορυκτά», και του Κ. Μουτζουρίδη που δώρισε απολιθώματα. Τα δείγματα που εκτίθενται προέρχονται σε ποσοστό περίπου 90% από τον ελλαδικό χώρο, ενώ τα υπόλοιπα είναι δείγματα από το εξωτερικό (Βραζιλία, Ινδία, Κίνα, Ρωσία, Θιβέτ, Ρουμανία, Βουλγαρία κλπ). Οι νεότερες συλλογές προέρχονται κυρίως από τις περιοχές του Λαυρίου, του Στρατωνίου Ολυμπιάδας Χαλκιδικής, των Κυκλάδων κ.ά., ενώ σε ειδικές ξύλινες προθήκες φιλοξενούνται δείγματα από όλη την Ελλάδα, που έχουν συλλεχθεί κατά τη διάρκεια της τελευταίας πεντηκονταετίας από γεωλόγους και μηχανικούς Σελίδα 11 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΡΥΚΤΩΝ ΚΑΙ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΙΓΜΕ μεταλλειολόγους του ΙΓΜΕ. Τα ορυκτά που εκτίθενται είναι ποικιλίες ασβεστίτη, αραγωνίτη, φθορίτη, γύψου, βαρύτη, μαλαχίτη, αζουρίτη, αμιάντου, ροδοχρωσίτη, χαλαζία, αμέθυστου, κ.ά., ενώ εκτίθενται και μεταλλεύματα, όπως γαληνίτης, σιδηροπυρίτης, αρσενοπυρίτης, μαγγάνια, νικέλια, βωξίτες, χρωμίτες, λευκόλιθοι και πολλά άλλα. Τα απολιθώματα που εκτίθενται περιλαμβάνουν θαλάσσιους οργανισμούς (αμμωνίτες, ψάρια, κοράλλια, οστρακοειδή), φύλλα, κορμούς δένδρων κ.ά. ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ Από το 2008 ξεκίνησε από τη Διεύθυνση Ορυκτολογίας - Πετρογραφίας μια μεγάλη προσπάθεια για τη διάδοση της γεωλογικής γνώσης στους μαθητές σχολείων, με οργανωμένες δωρεάν επισκέψεις στο ΙΓΜΕ. Στα πλαίσια αυτά γίνεται εκπαιδευτική ξενάγηση που περιλαμβάνει τα ακόλουθα: Προβολή παρουσίαση (PowerPoint ) στο Αμφιθέατρο του ΙΓΜΕ, όπου παρουσιάζονται γεωλογικά θέματα γενικού ενδιαφέροντος, όπως πετρώματα, ορυκτά, απολιθώματα, ορυχεία (μεταλλεία-λατομεία), ηφαίστεια, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, έρευνες για νερό και προστασία του περιβάλλοντος. Στην παρουσίαση υπάρχει ενεργός συμμετοχή των μαθητών με ερωτήσεις - απαντήσεις και συζήτηση πάνω σε αυτά τα θέματα. Επίσκεψη και ξενάγηση στο χώρο του Μουσείου, παρατήρηση ορυκτών σε οπτικό μικροσκόπιο και μεταλλικών ορυκτών σε στερεοσκοπικό μικροσκόπιο, ενώ παράλληλα προβάλλεται και βίντεο αφιερωμένο στα γαλάζια ηφαίστεια του Αιγαίου, όπως αυτό της Νισύρου (επιμέλεια του γεωλόγου - ηφαιστειολόγου Δρ. Γ. Βουγιουκαλάκη). Αμέθυστος Στους τοίχους του Μουσείου υπάρχουν θεματικοί χάρτες, όπως ο Γεωλογικός, ο Γεωτεχνικός, των Θερμομεταλλικών Νερών και ο Σεισμοτεκτονικός. Στο κέντρο της αίθουσας υπάρχει ο βυθομετρικός χάρτης του Αιγαίου, που προσελκύει το ενδιαφέρον των επισκεπτών, καθώς και το οπτικό - πολωτικό και στερεοσκοπικό μικροσκόπιο για παρατήρηση ορυκτών και μεταλλευμάτων. Σελίδα 12 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΡΥΚΤΩΝ ΚΑΙ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΙΓΜΕ Η μεγάλη συμμετοχή σχολείων (της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης) από τις περιοχές Αθηνών Αττικής, Βοιωτίας, Ευβοίας και Θεσσαλονίκης, καθώς και τα ενθουσιώδη σχόλια στο βιβλίο επισκεπτών και οι ευχαριστήριες επιστολές δείχνουν ότι η κοινωνική αυτή προσφορά του ΙΓΜΕ βρίσκει απήχηση στην εκπαιδευτική και μαθητική κοινότητα. Άλλωστε, τα πρόσωπα των μαθητών που λάμπουν από χαρά καθώς αποχωρούν είναι η μεγαλύτερη ικανοποίηση για όλους εμάς. Επίσκεψη ξενάγηση στους εργαστηριακούς χώρους της Δ/νσης Ορυκτολογίας - Πετρογραφίας, όπου οι μαθητές βλέπουν δείγματα και τρόπους εξέτασης αυτών σε Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης. Επίσκεψη ξενάγηση στους χώρους της Διεύθυνσης Αναλυτικών Εργαστηρίων (Χημείου), όπου οι μαθητές ενημερώνονται για τους τρόπους χημικής εξέτασης νερού και πετρωμάτων. ΑΔΑΜΙΤΗΣ Σελίδα 13 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΡΥΚΤΩΝ ΚΑΙ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΙΓΜΕ Ο χώρος του Μουσείου είναι ανοικτός για κάθε επισκέπτη που θέλει να θαυμάσει από κοντά εντυπωσιακά ορυκτά, πετρώματα και απολιθώματα, αλλά και για κάθε ερευνητή ή φοιτητή που θέλει να έχει περισσότερη ενημέρωση μέσω της νέας ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων του Μουσείου. Επικοινωνία Διεύθυνση Ορυκτολογίας Πετρογραφίας (Δ.Ο.Π.) Δ/ντής: Δρ Γεώργιος Οικονόμου Υπεύθυνος του Μουσείου Τηλ.: 210-2413360, fax: 210-2413459 e-mail: dop@igme.gr Πληροφορίες για επισκέψεις δίδονται μέσω της ιστοσελίδας του ΙΓΜΕ: www.igme.gr. Σας περιμένουμε. Σελίδα 14 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ του Δρ. Νίκου Επιτρόπου Γεωλόγου (nikepitgeo@hotmail.com) ΙΓΜΕ, Περιφερειακή Μονάδα Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και της Ειρήνης Θεοδοσίου Γεωλόγου (ren@igme.gr) ΙΓΜΕ, Δ/νση Γενικής Γεωλογίας και Γεωλογικών Χαρτογραφήσεων Νήσος Θάσος Γεωδιαδρομές Σερβομακεδονική μάζα Ροδοπική μάζα Μάρμαρα Λατομεία Μεταλλεία Η σειρά «Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα» είναι μια πιλοτική έκδοση του ΙΓΜΕ, στα πλαίσια του έργου «Ανάδειξη γεωτόπων - γεωπάρκων, συμβολή στην αειφόρο ανάπτυξη» (υποέργο «Δημιουργία υλικού προβολής, διάδοσης, ευαισθητοποίησης για τους γεώτοπους και τα γεωπάρκα»). Η αποτύπωση των γεωδιαδρομών έγινε το 2008 (υποέργο «Μελέτες-σχεδιασμός γεωδιαδρομών για δυνητικά γεωπάρκα»). Το έργο χρηματοδοτήθηκε μέσω του Γ ΚΠΣ. Για το σχεδιασμό της σειράς «Γεωδιαδρομές» λήφθηκαν υπόψη η σειρά χαρτών Landscapes from Stone, η οποία αποτελεί από κοινού έκδοση των Γεωλογικών Υπηρεσιών της Β. Ιρλανδίας (GSNI) και της Δημοκρατίας της Ιρλανδίας (GSI), τα φυλλάδια για το γεωπάρκο του νησιού Rab της Κροατίας, από την Pro- GEO Croatia, καθώς και διάφορα άλλα σχετικά έντυπα. Έγινε προσπάθεια ώστε οι αποτυπούμενες γεωδιαδρομές να ακολουθούν κανονικούς δρόμους ή έτοιμα μονοπάτια, κατάλληλα σηματοδοτημένα. Σε σπάνιες περιπτώσεις, οι γεώτοποι, κομβικά σημεία των γεωδιαδρομών, πιθανόν να βρίσκονται σε ιδιωτικούς, αρχαιολογικούς ή άλλους χώρους με καθεστώς προστασίας. Οι γεωδιαδρομείς πρέπει να επιδεικνύουν την αρμόζουσα συμπεριφορά, σεβόμενοι τους ισχύοντες κανόνες και προσπαθώντας να διατηρούν τους χώρους στην καλύτερη δυνατή κατάσταση. ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Η περιοχή της νότιας Θάσου δομείται από μεταμορφωμένα πετρώματα της Ροδοπικής μάζας και από ιζηματογενείς σχηματισμούς του Μειοκαίνου. Συνδυάζει γεωλογικές, μεταλλευτικές, αρχαιολογικές και περιβαλλοντικές θέσεις ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για τον επισκέπτη. Η Θάσος δίκαια θεωρείται τουριστικό επίκεντρο της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Φυσική και πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής Η φυσική και γεω-αρχαιο-μεταλλευτική κληρονομιά του νησιού είναι ιδιαίτερα πλούσια και ποικίλη. Χαρακτηριστικό της Θάσου είναι η ύπαρξη πληθώρας ορυκτών φυσικών πόρων, με συνέπεια την ύπαρξη εγκαταλειμμένων λατομείων και μεταλλείων, που δραστηριοποιήθηκαν για εξόρυ- Σελίδα 15 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ ξη είτε διακοσμητικών πετρωμάτων (μάρμαρα) ή βασικών και πολύτιμων μετάλλων, σιδηρομεταλλευμάτων κλπ, από την αρχαιότητα ως και τη δεκαετία του 1950. Επισημαίνεται, ότι η στοά που εντοπίστηκε στην περιοχή Τζίνες αποτελεί μοναδική μαρτυρία για την αρχαιότερη ίσως μεταλλευτική στοά στην Ευρώπη. Παράλληλα με τον ορυκτό πλούτο και σε σχέση με αυτόν, η Θάσος παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία αντιπροσωπευτικών γεωλογικών θέσεων ή γεωτόπων. Είναι επομένως ένα ανοιχτό «γεωλογικό βιβλίο», που κρατάει πολλά από τα «κλειδιά» για την ερμηνεία της γεωλογικής ιστορίας της Ροδόπης. Με τη γεωλογία της Θάσου έχουν ασχοληθεί, τα τελευταία έτη, γεωεπιστήμονες παγκοσμίου κύρους και έχει δημοσιευθεί πληθώρα επιστημονικών εργασιών. Το νησί αποτελεί καθιερωμένο προορισμό ατόμων με ειδικά γεωλογικά ενδιαφέροντα και μπορεί να καταστεί πόλος έλξης για αναπτυγμένο γεωτουρισμό, εφόσον αξιοποιηθούν και προβληθούν οι γεώτοποι και οι γεωμεταλλευτικοί και γεωαρχαιολογικοί χώροι που διαθέτει. Ο δασικός πλούτος, το έντονο ανάγλυφο και οι καταπληκτικές παραλίες, αποτελούν ένα ακόμα πλεονέκτημα του νησιού. μας, υπάρχει ένδειξη περιορισμένης παρουσίας της Σερβομακεδονικής μάζας, η οποία βρίσκεται επωθημένη επάνω στη Ροδοπική μάζα. Η Θάσος, λοιπόν, ήταν άλλοτε συνέχεια της χέρσου και είναι δομημένη από την ίδια εναλλαγή γνευσίωνμαρμάρων, με πληθώρα ορυκτών και ισχυρές συγκεντρώσεις μολύβδου, ψευδαργύρου, σιδήρου και μαγγανίου στα εγκαταλειμμένα σήμερα μεταλλεία, κυρίως στις Βούβες και στο Μαυρόλακκα. Ξενιστές των μετάλλων είναι πρωτίστως τα μάρμαρα. H ηλικία γένεσης αυτών των πετρωμάτων είναι παλαιοζωική (τουλάχιστον 400 εκατομ. έτη), ενώ η μεταμόρφωση και η τεκτονική τους είναι πιθανόν μεσοζωικής ηλικίας. Στο ΝΔ μέρος του νησιού εμφανίζονται νεότερα ιζήματα, μειοκαινικής ηλικίας (~25 εκατομ. έτη), τα οποία αποτε- Επιπλέον, τα αρχαιολογικά μνημεία της Θάσου τα περισσότερα εκ των οποίων έχουν άμεση σχέση με τη μεταλλευτική της ιστορία σε συνδυασμό με την ύπαρξη αξιολογότατου Αρχαιολογικού Μουσείου στο Λιμένα, καθιστούν το νησί σημαντικό προορισμό πολιτιστικού τουρισμού. Γεωλογία της περιοχής Η Θάσος ανήκει γεωλογικά στην κρυσταλλοσχιστώδη μάζα της Ροδόπης και δομείται από εναλλαγές μαρμάρων, γνευσίων και σχιστολίθων, όπως και η απέναντι χέρσος. Τα μάρμαρα αντιστοιχούν στη σειρά του Φαλακρού όρους της περιοχής Δράμας, που ανήκει στη Ροδοπική μάζα. Μόνο σε ορισμένες εμφανίσεις της νότιαςνοτιοδυτικής Θάσου, οι οποίες αποτελούν σημεία ενδιαφέροντος (γεώτοποι) στις γεωδιαδρομές Σελίδα 16 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ λούνται από κροκαλοπαγή, ψαμμίτες και αργιλικά ιζήματα. Η τεκτονική της Θάσου παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Σε τρεις θέσεις είναι δυνατή η παρατήρηση της πιθανολογούμενης επωθητικής επιφάνειας της Σερβομακεδονικής επί της Ροδοπικής μάζας. Ιδιαίτερης σημασίας είναι οι εμφανίσεις, σε πολλά σημεία του νησιού, ενστρωμένων σιδηρούχων σχηματισμών (BIF-Banded Iron Formations), οι οποίοι αποτελούν μοναδική γεωλογική μαρτυρία για την ύπαρξη της παλαιότερης μεταλλοφορίας της Ροδόπης (120 εκατομ. έτη - Amov, 1992). Η μεταλλοφορία αυτή παρουσιάζεται συμπτυχωμένη και μεταμορφωμένη, με ιδιαίτερα πλούσια παραγένεση σιδηρομαγγανιούχων ορυκτών. Τα κοιτάσματα αυτού του τύπου κατατάσσονται στις μεταλλοφορίες ηφαιστειο-ιζηματογενούς προέλευσης και είναι πολύ πλούσια σε οξείδια του σιδήρου και του μαγγανίου. Η όλη δομή των σχηματισμών αυτών (BIF) αποτελείται από επαναλαμβανόμενα λεπτά στρώματα οξειδίων σιδήρου, που εναλλάσσονται με στρώσεις σχιστολίθων και κερατολίθων. Μερικά από τα αρχαιότερα πετρώματα της Γης, 3 δισ. ετών (3 Ga), περιέχουν ενστρωμένους σιδηρούχους σχηματισμούς, ενώ νεότερα πετρώματα συνήθως δεν περιέχουν. Αυτοί ανήκουν στους γεωλογικούς σχηματισμούς, που με το γενικό όρο ρυθμίτες σχετίζονται με κλιματικές αλλαγές του παρελθόντος της Γης. Πέραν αυτών, η ύπαρξη πληθώρας επιφανειακών ορυγμάτων για την εκμετάλλευση των σιδηρούχων και μολυβδοψευδαργυρούχων κοιτασμάτων, καθώς και για την εξόρυξη του φημισμένου λευκού δολομιτικού μαρμάρου, καθιστά τη Θάσο έναν τόπο ιδιαίτερου γεω-μεταλλευτικού ενδιαφέροντος, που επιτρέπει τόσο στους επιστήμονες, όσο και στους άλλους ενδιαφερόμενους, την άμεση παρατήρηση των γεωλογικών φαινομένων. Μπορεί να αποτελέσει, με λίγα λόγια, ένα ιδανικό γεωαρχαιο-μεταλλευτικό πάρκο, μέρος του οποίου επιχειρείται να αναδειχθεί με τις προτεινόμενες γεωδιαδρομές. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΓΕΩΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Στο δυνητικό γεωπάρκο της νότιας Θάσου προτείνονται τέσσερις γεωδιαδρομές, οι οποίες παρουσιάζονται στον ακόλουθο χάρτη, περιγράφονται δε ακολούθως. Χάρτης περιοχής ενδιαφέροντος με τις προτεινόμενες γεωδιαδρομές: 1. Σκάλα Μαριών Αλυκή 2. Σκάλα Μαριών Μαριές 3. Λιμενάρια Μαυρόλακκας Κάστρο 4. Σκάλα Σωτήρος Σωτήρας Στις ακόλουθες γεωδιαδρομές, οι πληροφορίες που παρέχονται διακρίνονται σε δύο είδη: οδηγίες σχετικά με τον εντοπισμό της θέσης γεωγραφικά [παράγραφοι με κεφαλαία γράμματα (Α, Β,...)] και ερμηνευτικές πληροφορίες, κυρίως για το γεωλογικό ενδιαφέρον (γεώτοπος) μιας θέσης [οι παράγραφοι με αριθμούς (1, 2,...)]. Σελίδα 17 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ 1 η διαδρομή: Σκάλα Μαριών Αλυκή 1η διαδρομή: Σκάλα Μαριών Αλυκή Η διαδρομή αυτή, συνολικού μήκους περίπου 30 χλμ., καλύπτει το ΝΔ και νότιο τμήμα της Θασου. Είναι προσβάσιμη με κοινό Ι.Χ., καθώς στο μεγαλύτερο μέρος της εξυπηρετείται από ασφαλτόστρωτο δρόμο. Α. Ανατολικά του χωριού Σκάλα Μαριών, σε απόσταση 1 χλμ. περίπου, υπάρχει πινακίδα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας με την ένδειξη «Φαρί», που οδηγεί μέσω δασικού δρόμου στις ανασκαφές που αποκάλυψαν αρχαίο αγγειοπλαστείο. Κοντά στον περιφραγμένο αρχαιολογικό χώρο και παραθαλάσσια, ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει την πρώτη θέση γεωλογικού ενδιαφέροντος αυτής της γεωδιαδρομής. 2. Η Παραλία Τρυπητής αποτελεί προορισμό πολλών τουριστών κατά τους θερινούς μήνες. Ο γεώτοπος αυτός αποτελεί δείγμα δημιουργίας μορφής από την κυματωγή, από όπου προέρχεται και η ονομασία της παραλίας. Η γειτνίασή της με τα Λιμενάρια, τα παλιά μεταλλεία και άλλους γεωτόπους της περιοχής, την καθιστούν σημείο ενδιαφέροντος της γεωδιαδρομής. Γ. Ανατολικότερα στον περιφερειακό δρόμο, σε απόσταση 1 περίπου χλμ. από την προηγούμενη θέση και 1,5 χλμ. πριν από τα Λιμενάρια, εντοπίζεται η τρίτη θέση γεωλογικού ενδιαφέροντος, ένας γεώτοπος με χαρακτηριστική δομή. 1. Χαρακτηριστική επιφάνεια επώθησης (Εικ. 1), όπου πετρώματα της Σερβομακεδονικής μάζας (γνεύσιοι και πρασινοπετρώματα) βρίσκονται επωθημένα επί των μαρμάρων της Ροδοπικής. Η ηλικία των πετρωμάτων είναι παλαιοζωική, ενώ της μεταμόρφωσης και της επώθησης μεσοζωική. Η επώθηση είναι αντιληπτή σε τρεις θέσεις κατά μήκος της διαδρομής, ενώ στην ηπειρωτική πλευρά (Α. Μακεδονία) παρατηρείται στη θέση Πύργος Απολλωνίας και στην περιοχή βόρεια του Οφρυνίου. Β. Συνεχίζοντας ανατολικά στον περιφερειακό δρόμο, εντοπίζεται η δεύτερη θέση γεωλογικού ενδιαφέροντος, σε απόσταση 5 χλμ. περίπου από την προηγούμενη. Εικ. 1. Επιφάνεια επώθησης της Σερβομακεδονικής μάζας επί της Ροδοπικής στη θέση Φαρί. Σελίδα 18 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ Εικ. 2. Υποθαλάσσια κατολίσθηση με χαρακτηριστικές δομές slumping. Εικ. 4. «Μεταλλεία», βιομηχανικό συγκρότημα κτηρίων, Λιμενάρια. 3. Υποθαλάσσια κατολίσθηση (Εικ. 2), η οποία παρατηρείται στα μειοκαινικά κροκαλοπαγή που καταλαμβάνουν μεγάλη έκταση στην περιοχή και αποκαλύφθηκε από την τομή διάνοιξης του περιφερειακού επαρχιακού δρόμου της Θάσου. Παρατηρείται επίσης με μεγάλη ευκρίνεια και η επίκληση-απόσυρση της θάλασσας. Δ. Στο ανατολικό άκρο των Λιμεναρίων, δεσπόζει το «Παλατάκι» (Εικ. 3), κτίσμα του 1905 που ήταν το διοικητικό κέντρο της μεταλλευτικής εταιρείας «Speidel». Στη συνέχεια, υπάρχει το βιομηχανικό συγκρότημα κτηρίων, σύγχρονο με το «Παλατάκι», το οποίο οι ντόπιοι αποκαλούν «Μεταλλεία» (Εικ. 4). Αποτελούσε κέντρο επεξεργασίας των μολυβδοψευδαργυρούχων κοιτασμάτων της Θάσου με τη μέθοδο της φρύξης, για παραγωγή οξειδίου του ψευδαργύρου (ZnO). Παραμένοντας στην περιφερειακή οδό, σε μικρή απόσταση, ο επισκέπτης μπορεί από τη θέση Πανόραμα να θαυμάσει την επόμενη θέση γεωλογικού ενδιαφέροντος. 4. Επιφάνεια επώθησης Τούμπας (Εικ. 5). Πρόκειται για τη δεύτερη θέση (ομοίως με τη θέση 1), όπου απαντάται η επώθηση των πετρωμάτων Εικ. 3. «Παλατάκι», Λιμενάρια. Εικ. 5. Επιφάνεια επώθησης της Τούμπας. Σελίδα 19 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ της Σερβομακεδονικής μάζας επί της Ροδοπικής. Ε. Βόρεια του δρόμου, με μικρή παράκαμψη αριστερά σε δασικό δρόμο, σε απόσταση 1 χλμ., βρίσκεται το μεγαλύτερο μεταλλείο καλαμίνας της Θάσου. 5. Μεταλλείο καλαμίνας Βούβες. «Καλαμίνα» είναι η κοινή ονομασία των οξειδωμένων ανθρακικών και πυριτικών ενώσεων ψευδαργύρου και μολύβδου. Στη θέση αυτή (Εικ. 6) μπορούμε να παρατηρήσουμε το μετάλλευμα υπό μορφή φλεβών και θυλάκων αντικατάστασης, υδροθερμικής προέλευσης, μέσα στα ανθρακικά πετρώματα (μάρμαρα). Από αυτό το σημείο, το μετάλλευμα μεταφερόταν προς επεξεργασία στο κτήριο των «Μεταλλείων». Ο χώρος του μεταλλείου, του μεταλλουργικού συγκροτήματος και το «Παλατάκι» κηρύχθηκαν διατηρητέα από το Υπουργείο Πολιτισμού, ύστερα από συντονισμένες προσπάθειες του ΙΓΜΕ. Ζ. Επιστρέφοντας στον κεντρικό οδικό άξονα και συνεχίζοντας ανατολικά, μετά τον Ποτό και για 3 χλμ., ο επισκέπτης φθάνει στον οικισμό Αστρίς, όπου ένας δασικός δρόμος, δεξιά της περιφερειακής οδού όπου κινείται, τον οδηγεί μετά από 1,5 χλμ. νότια στην επόμενη θέση παρατήρησης. 1η διαδρομή: Σκάλα Μαριών Αλυκή (συνέχεια) 6. Επώθηση ακρωτηρίου Σαλονικιός. Πρόκειται για την τρίτη θέση (Εικ. 7) εμφάνισης της επωθητικής επιφάνειας. Εντοπίζεται στη δυτική πλευρά του ακρωτηρίου και εκτείνεται για 600 μ. κατά μήκος της ακτογραμμής. Επιπλέον, στη θέση αυτή, ορισμένες γεωλογικές παρατηρήσεις και έρευνες δημιουργούν ερωτηματικά και νέο πεδίο γεωλογικής έρευνας. Η. Στον κεντρικό άξονα πάλι, προχωρώντας ανατολικά, ο επισκέπτης συναντά τη Μονή Αρ- Εικ. 6. Η υπαίθρια εκμετάλλευση του μεταλλείου καλαμίνας Βούβες. Εικ. 7. Επιφάνεια επώθησης στο ακρωτήριο Σαλονικιός. Σελίδα 20 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ χαγγέλου, από την περιοχή της οποίας αρχίζουν να αποκαλύπτονται οι αρχαίες εξορύξεις μαρμάρου. Πάνω από εβδομήντα αρχαία λατομεία, που αποτελούν ένα σύμπλεγμα έκτασης περίπου 7 km 2, εντοπίζονται στην περιοχή. Η εκμετάλλευση των μαρμάρων ήταν συνεχής από τον 5 ο αιώνα π.χ. ως και το 12 ο αιώνα μ.χ. (Εικ. 8 και 9). Αποκορύφωμα αυτής της δραστηριότητας αποτελεί ο γεώτοπος στο ακρωτήριο Αλυκής. 7. Αρχαία λατομεία μαρμάρου στο ακρωτήριο Αλυκής. Με έντονα ίχνη λατόμευσης, τα λευκά και διάφανα αυτά μάρμαρα (Εικ. 10 και 11) που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία έργων τέχνης, μνημείων και πληθώρας ναών από την αρχαιότητα ως σήμερα, συνέβαλαν στην πολιτιστική ανάπτυξη, την τέχνη και την τεχνολογία. Το τοπίο, με τις λαξευμένες μορφές και τους λόφους από παλιά μπάζα ένα τοπίο αφαίρεσης και αναστροφής, εντυπωσιάζει με το απρόσμενο Εικ. 8 & 9. Άποψη των αρχαίων λατομείων στην περιοχή Μονής Αρχαγγέλου. κάλλος της λιτής πέτρας. Οι πολυεπίπεδες γεωμετρικές επιφάνειές του, αποτέλεσμα της αφαίρεσης, και τα φυσικά τείχη, αποτέλεσμα της τεκτονικής και ορόσημα της εκμετάλλευσης, δίνουν πληροφορίες για τη γεωλογία, την τεκτονική, τις μεταβολές της στάθμης της θάλασσας, αλλά και για τις τεχνικές μιας διαχρονικής εκμετάλλευσης. Θ. Στη διαδρομή προς το αρχαίο λατομείο του ακρωτηρίου Αλυκής, στον όρμο της Θημωνιάς, εντοπίζεται άλλη μια θέση ενδιαφέροντος. 8. Μεταλλείο καλαμίνας. Είναι το μοναδικό γνωστό μεταλλείο (Εικ. 12) στο επίπεδο της θάλασσας, όπου γινόταν εξόρυξη για την παραγωγή ψευδαργύρου. 2η διαδρομή: Σκάλα Μαριών Μαριές 1η διαδρομή: Σκάλα Μαριών Αλυκή (συνέχεια) Η διαδρομή από την παραθαλάσσια Σκάλα Μαριών ως τις Μαριές, στην ενδοχώρα, είναι περίπου 12 χλμ., με κατεύθυνση Β-ΒΑ. Στόχος είναι η επίσκεψη των μεταλλείων Κουμαριάς και Κου- Σελίδα 21 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ Εικ. 10 & 11. Αρχαία λατομεία μαρμάρου, Αλυκή. πανάδας. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι, για την προσέγγιση των εν λόγω θέσεων, απαιτείται όχημα 4 x 4 και ελαφρά πεζοπορία. Α. Ο επισκέπτης ξεκινά από τoν ασφαλτόστρωτο δρόμο Σκάλα Μαριών Μαριές και, στο ύψος του Αγίου Ελευθερίου, ακολουθεί τη διασταύρωση αριστερά. Αφού κινηθεί για 1 περίπου χλμ. προς τα ΒΔ, συναντά την πρώτη θέση ενδιαφέροντος αυτής της γεωδιαδρομής. Εικ. 12. Το παραθαλάσσιο μεταλλείο καλαμίνας στον όρμο Θημωνιάς. στα μάρμαρα της περιοχής (μάρμαρα Κάστρου). Τα μάρμαρα μεταλλοφορούν κατά θέσεις με ποικίλα ορυκτά, όπως σιδήρου, μαγγανίου, μολύβδου και ψευδαργύρου. Τα μεταλλεία Κουμαριάς αποτελούσαν το δεύτερο σε μέγεθος εξορυκτικό κέντρο καλαμίνας ( ορυκτά μολύβδουψευδαργύρου). Στον ίδιο χώρο, κατά τη δεκαετία του 1950, αναπτύχθηκε και μεταλλείο για την εξόρυξη σιδήρου. 1. Μεταλλεία Κουμαριάς. Πρόκειται για μεταλλεία (Εικ. 13, 14 και 15) που βρίσκονται μέσα Β. Επιστρέφοντας πάλι στον ασφαλτόστρωτο δρόμο με κατεύθυνση προς Μαριές, σε απόσταση 2 χλμ., ο επισκέπτης κινούμενος ανατολικά συναντά στη δεξιά πλευρά το δεύτερο σημείο ενδιαφέροντος. 2 η διαδρομή: Σκάλα Μαριών Μαριές 2. Μεταλλείο σιδήρου Κουπανάδα (Εικ. 16). Εντοπίζεται μέσα στα μάρμαρα της περιοχής, όπως και τα προηγούμενα μεταλλεία. Εδώ, όμως, η εκμετάλλευση αφορούσε στο σίδηρο από τα μεικτά θειούχα μεταλλεύματα της παραγένεσης. Σελίδα 22 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ 2 η διαδρομή: Σκάλα Μαριών Μαριές (συνέχεια) Εικ. 13. Στοά στο μεταλλείο καλαμίνας Εικ. 16. Το μεταλλείο σιδήρου Κουπανάδα. Εικ. 14 & 15. Φωτογραφίες από την περίοδο εκμετάλλευσης των μεταλλείων σιδήρου της Κουμαριάς. Επί του κεντρικού οδικού άξονα, συνεχίζοντας βόρεια, απαντάται το παραδοσιακό χωριό Μαριές, από τα παλαιότερα και πιο χαρακτηριστικά του νησιού. Πρόκειται για ένα ορεινό χωριό, με αρκετό υψόμετρο, χτισμένο σε μια ρεματιά ανάμεσα σε δύο βουνοπλαγιές. Σελίδα 23 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ Α. Ξεκινώντας από τα Λιμενάρια, ο επισκέπτης διέρχεται από τα Καλύβια, όπου λειτουργεί το ιδιωτικό Αρχαιολογικό Μουσείο του ιατρού Παπαγεωργίου. Στη συνέχεια και αφού διανύσει 3 χλμ. περίπου επί δασικής οδού, συναντά στα δεξιά του δρόμου την είσοδο του μεταλλείου σιδήρου, που αποτελεί σημείο ενδιαφέροντος της γεωδιαδρομής αυτής. 3 η διαδρομή: Λιμενάρια Mαυρόλακκας Κάστρο 3η διαδρομή: Λιμενάρια Mαυρόλακκας Κάστρο Η γεωδιαδρομή Λιμενάρια Μαυρόλακκας (Καλύβια) Κάστρο είναι ίσως από τις πλέον γνωστές στους επισκέπτες λόγω του παραδοσιακού οικισμού του Κάστρου, ο οποίος συνδέεται με το γεώτοπο. Η γεωδιαδρομή είναι προσβάσιμη με Ι.Χ. αυτοκίνητο, με εξαίρεση τα μεταλλεία Μαυρόλακκας και Τζίνες, όπου απαιτείται όχημα 4 x 4 και ελαφρά πεζοπορία. Εικ. 18. Αρχαία στοά εξόρυξης ώχρας, Τζίνες. Εικ. 17. Μεταλλείο σιδήρου Μαυρόλακκας. 1. Μεταλλείο Μαυρόλακκας. Πρόκειται για τεράστια επιφανειακή εκμετάλλευση, όπου πραγματοποιήθηκε εξόρυξη σιδήρου κατά τη δεκαετία του 1950 (Εικ. 17). Το κοίτασμα, που δημιουργήθηκε από την κυκλοφορία υδροθερμικών ρευστών, βρίσκεται με τη μορφή φλεβικών ή φακοειδών συγκεντρώσεων μέσα στα μάρμαρα που εναλλάσσονται με γνευσίους. Το κοίτασμα αυτό και το αντίστοιχο στη Σέριφο α- ποτελούν τα πιο ενδιαφέροντα κοιτάσματα σιδήρου στην Ελλάδα. 2. Στη νότια πλευρά, στη θέση Τζίνες, εμφανίζεται η αρχαιότερη ίσως στοά εξόρυξης μεταλλεύματος (ώχρας) στην Ευρώπη (Εικ. 18), με ηλικία που υπολογίζεται στα 18.000 έτη. Η στοά αυτή αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας και ανακοινώσεων πολλών επιστημόνων. Σελίδα 24 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ Β. Συνεχίζοντας τη διαδρομή επί του κεντρικού οδικού άξονα, ο επισκέπτης φθάνει στο Κάστρο, όπου δεσπόζει η εκκλησία του 14 ου αιώνα (επί ηγεμονίας των Γενοβέζων Gateluzzi) και το αρχαίο νεκροταφείο. Η θέα από το Κάστρο είναι εντυπωσιακή, με φόντο το Άγιο Όρος, στα δυτικά. 4 η διαδρομή: Σκάλα Σωτήρος Σωτήρας 3. Τραβερτίνης Κάστρου. Πάγκοι τραβερτίνη σε αξιοσημείωτη έκταση και πάχος (Εικ. 19). Οφείλονται στην απόθεση ανθρακικού ασβεστίου από τα αναβλύζοντα νερά. Το ανθρακικό ασβέστιο αποτίθεται γύρω από φυτά, τα οποία, μετά την αποσύνθεσή τους, απομακρύνονται και αφήνουν στο πέτρωμα τη χαρακτηριστική πορώδη υφή. 4η διαδρομή: Σκάλα Σωτήρος Σωτήρας Η γεωδιαδρομή είναι προσβάσιμη με Ι.Χ. αυτοκίνητο, με εξαίρεση το μεταλλείο Σωτήρα, όπου απαιτείται όχημα 4 x 4 και ελαφρά πεζοπορία. Α. Από τη Σκάλα Σωτήρος, στα δυτικά του νησιού, ο επισκέπτης κατευθύνεται προς το παλιό χωριό του Σωτήρα. Ένα χιλιόμετρο πριν από τον οικισμό, επί της ασφαλτοστρωμένης οδού, εντοπίζεται γεώτοπος ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. 1. Εμφανίσεις ενστρωμένων σιδηρούχων σχηματισμών (BIF). Πρόκειται για ιδιαίτερης σημασίας εμφανίσεις, αφού αποτελούν μοναδική γεωλογική μαρτυρία για την ύπαρξη της παλαιότερης μεταλλοφορίας της Ροδόπης (120 εκατομ. έτη). Η μεταλλοφορία αυτή παρουσιάζεται συμπτυχωμένη και μεταμορφωμένη, με ιδιαίτερα πλούσια παραγένεση σιδηρομαγγανιούχων ορυκτών (Εικ. 20 και 21). Β. Στη συνέχεια, με ανατολική κατεύθυνση επί δασικού δρόμου, βρίσκεται ένα σημαντικό μεταλλείο. Εικ. 19. Ο παραδοσιακός οικισμός του Κάστρου, όπου διακρίνονται οι πάγκοι τραβερτίνη. 2. Μεταλλείο καλαμίνας Σωτήρα. Αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα εξορυκτικά κέντρα για την παραγωγή ψευδαργύρου, στις αρχές του περασμένου αιώνα (Εικ. 22). Σελίδα 25 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΓΕΩ ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ Εικ. 20 & 21. Ενστρωμένοι σχηματισμοί σιδήρου (BIF), Σωτήρας. Εικ. 22. Μεταλλείο καλαμίνας Σωτήρα. Εικ. 23. Επώθηση Τούμπας Εικ. 24. Παραλία Τρυπητής. Εικ. 25. Υποθαλάσσια κατολίσθηση. Σελίδα 26 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος - Δεκέμβριος 2010
ΒΙΩΣΙΜΑ ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΑ ΜΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΛΛΙΚΩΝ ΟΡΥΚΤΩΝ ΣΕ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ Ορυκτές πρώτες ύλες Fe, Ni, Pb, Zn, Ag, Au, Mn, Cr Λευκόλιθος Αποθέματα Μακεδονία Θράκη του Δρ. Νικόλαου Αρβανιτίδη Οικονομικού Γεωλόγου (narvanitidis@thes.igme.gr) ΙΓΜΕ, Περιφερειακή Μονάδα Κεντρικής Μακεδονίας T ο Νοέμβριο του 2008, έχοντας νάλωσης πρωτογενών πρώτων στην πορεία τη συγκατάθεση υλών από την Ε.Ε. και την ελάττωση της σχετικής εξάρτησης από τις και τη σύμφωνη γνώμη του αντιπροέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εισαγωγές. G. Veurheugen, υιοθετήθηκε Η νέα αυτή ευρωπαϊκή στρατηγική, και δημοσιοποιήθηκε η νέα ευρωπαϊκή πολιτική με τίτλο «Πρωτοβουλία αναγνωρίζοντας τη σημασία της σταθερής και ανεμπόδιστης διάθεσης Μη για τις Πρώτες Ύλες (ΠΠΥ) Κάλυψη Ενεργειακών Ορυκτών Πρώτων Υλών των βασικών αναγκών μας για ανάπτυξη και απασχόληση στην Ευρώ- (ΜΕΟΠΥ) στην Ευρώπη, για τη βιωσιμότητα της ευρωπαϊκής οικονομίας πη» (EC, 2008, a,b). και την ποιότητα ζωής των πολιτών Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης πολιτικής, για ολοκληρωμένη και βιώσιμη ανάπτυξη του Ορυκτού Πλούτου της Ευρώπης, προτείνονται και εντάσσονται της, αναθεωρεί τις πολιτικές των προηγούμενων ετών, οι οποίες οδήγησαν σε ύφεση την εξορυκτική βιομηχανία, προτείνει μέτρα διασφάλι- τρεις στρατηγικοί πυλώνες, σης της πρόσβασης στους αναγκαί- στους οποίους η Ευρώπη θα πρέπει να δώσει έμφαση και να εφαρμόσει τα ακόλουθα ανά πυλώνα: ους φυσικούς πόρους και δίνει μεγάλη έμφαση στην αποθεματική και παραγωγική αυτάρκεια, τόσο με την εκμετάλλευση πρωτογενών ευρωπαϊκών πηγών ΜΕΟΠΥ με όρους αειφο- Πρώτος πυλώνας: Εξασφάλιση πρόσβασης στις πρώτες ύλες από ρίας, όσο και με την αξιοποίηση δευτερογενών πηγών, όπως είναι τα τις διεθνείς αγορές, µε τους όρους που ισχύουν για άλλους ανταγωνιστές. απορρίμματα. Δεύτερος πυλώνας: Καθορισμός και διαμόρφωση κατάλληλων προϋποθέσεων και προώθηση συγκεκριμένων δράσεων για παραγωγική βιωσιμότητα των πρώτων υλών από ευρωπαϊκές πηγές. Τρίτος πυλώνας: Ενίσχυση γενικά της αποτελεσματικής χρήσης των διαθέσιμων και νέων κοιτασμάτων και αύξηση της ανακύκλωσης, µε σκοπό τη μείωση της κατα- Στα πλαίσια αυτής της στρατηγικής οφείλει να δραστηριοποιηθεί και η Ελλάδα, προσβλέποντας στη δημιουργία νέων ευκαιριών επένδυσης στον τομέα της εξορυκτικής βιομηχανίας, απ όπου θα προκύψουν πολλές νέες θέσεις εργασίας στην Περιφέρεια. Σύμφωνα με σχετική έκθεση της Ευρωπαϊκής Γενικής Διεύθυνσης Επιχειρήσεων και Βιομηχανίας (DG Enterprise and Industry), ως μη ενεργεια- Σελίδα 27 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος Δεκέμβριος 2010
ΒΙΩΣΙΜΑ ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΑ ΜΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΛΛΙΚΩΝ ΟΡΥΚΤΩΝ ΣΕ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ κές ορυκτές πρώτες ύλες χαρακτηρίζονται τα μεταλλικά και βιομηχανικά ορυκτά, τα λατομικά ή δομικά υλικά (διακοσμητικά πετρώματα, δομικοί λίθοι, αδρανή υλικά), καθώς και τα «εν γένει» απορρίμματα/παραπροϊόντα που προέρχονται από τα παραπάνω, αποτελούν δε δευτερογενείς κοιτασματολογικές πηγές και υπάγονται στην Πρωτοβουλία για τις Πρώτες Ύλες (Raw Material Initiative EC, 2008, a, b). Κατάταξη Μη Ενεργειακών Ορυκτών Πρώτων Υλών (ΜΕΟΠΥ) Κατασκευαστικά υλικά Αδρανή (θραυστά πετρώματα και αμμοχάλικα) Διακοσμητικά πετρώματα (μάρμαρα, γρανίτες, σχιστόλιθοι) Δομικοί λίθοι Κεραμικές άργιλοι Βιομηχανικά ορυκτά Βαρύτης Μπεντονίτης Άστριοι Ποζολάνες Καολίνης Λευκόλιθος Περλίτης Τάλκης Χαλαζίας Χουντίτης Μεταλλικά ορυκτά Βωξίτης Χρωμίτης Χαλκός Μόλυβδος Μαγγάνιο Νικέλιο Άργυρος Χρυσός Κασσίτερος Ψευδάργυρος Η διαχρονική αξιοποίηση των ΜΕΟΠΥ έχει συμβάλει καθοριστικά στην κοινωνική και πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου. Η εκμετάλλευση των ΜΕΟΠΥ εξυπηρετεί σε μεγάλο βαθμό καθημερινές αλλά και γενικότερες ανάγκες των πολιτών, συνεισφέροντας στην περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο, ακόμη και σήμερα, σε μια μεταβατική περίοδο αναμόρφωσης της βιομηχανικής παραγωγής. Υπολογίζεται ότι κάθε ευρωπαίος πολίτης χρειάζεται 16 τόνους ορυκτών το έτος, τη στιγμή που το 70% των αναγκαίων πρώτων υλών για την ευρωπαϊκή βιομηχανία εισάγεται από τρίτες χώρες. Ενώ, λοιπόν, η Ευρώπη καταναλώνει το 30% της παγκόσμιας παραγωγής μεταλλικών ορυκτών, παράγει μόνο το 3%. Oι εκτιμήσεις δε για τα επόμενα 10 έτη καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η ζήτηση τείνει διαρκώς αυξανόμενη. Το παρόν άρθρο έχει ως στόχο την ποιοτική και ποσοτική αξιολόγηση, την εκτίμηση του κοιτασματολογικού δυναμικού και την οικονομοτεχνική προσέγγιση επιλεγμένων μη ενεργειακών μεταλλικών ορυκτών της Μακεδονίας και της Θράκης, σε μια προοπτική βιώσιμης παραγωγικής αξιοποίησης. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Τα Μη Ενεργειακά Μεταλλικά Ορυκτά (ΜΕΜΟ) στη Μακεδονία και τη Θράκη προσεγγίζονται με αναφορά: στο ευρύτερο μεταλλογενετικό και παραγωγικό καθεστώς, στη χωροχρονοθέτηση, κοιτασματολογική ταξινόμηση και οικονομική αξιολόγηση των βεβαιωμένων αποθεμάτων, στις νέες περιοχές κοιτασματολογικού ενδιαφέροντος και τις προοπτικές αξιοποίησής τους και στις στρατηγικές αναπτυξιακής βιωσιμότητας του μεταλλευτικού δυναμικού της περιοχής. Σελίδα 28 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος Δεκέμβριος 2010
ΒΙΩΣΙΜΑ ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΑ ΜΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΜΕΤΑΛΛΙΚΩΝ ΟΡΥΚΤΩΝ ΣΕ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ ΜΕΤΑΛΛΙΚΕΣ ΟΡΥΚΤΕΣ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ (ΜΟΠΥ) ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΟΠΥ νικελίου, χρωμίου και λευκολίθου, που συνδέονται μεταλλογενετικά και εντοπίζονται σε οφιολιθικά υπερβασικά πετρώματα, τα οποία χαρακτηρίζουν γεωτεκτονικό περιβάλλον ωκεάνιου φλοιού. Fe-Ni λατερίτης Ενεργό μεταλλείο Καστοριάς: Βεβαιωμένα αποθέματα: 6.500.000 τόνοι με 1,30% Ni, Μετρημένα αποθέματα: 9.500.000 τόνοι με 1,10% Ni, Το 2008 εξορύχθηκαν 480.000 τόνοι με 1,30% Ni και κύκλο εργασιών 16,8 εκ. ευρώ. Περιοχές με δυναμικά αποθέματα από έρευνες του ΙΓΜΕ στο Βέρμιο: Μεσημέρι, 550.000 τόνοι με 0,90% Ni, Φλαμουριά, 1.100.000 τόνοι με 0,85% Ni (14.300 τόνοι Ni), Προφήτης Ηλίας, Γραμματικό, Κομνηνά, Α- κρινή, Γράμμος (Καστοριά) και Γρεβενά. Χρωμίτης (Cr) Κατά την περίοδο 1936-1990 εξορύχθηκαν 2,6 εκ. τόνοι με περιεκτικότητες 15-40% Cr 2 O 3, από μεταλλεύματα της περιοχής Βούρινου (Κοζάνη). Σύμφωνα με έρευνες του ΙΓΜΕ, τα διαθέσιμα αποθέματα στην ίδια περιοχή ανέρχονται σε περίπου 3 εκ. τόνους με ανάλογα ποιοτικά και δομικά χαρακτηριστικά. Στο Ξερολίβαδο υπάρχουν 1 εκ. τόνοι βεβαιωμένα αποθέματα με 25% Cr 2 O 3 (170.000 τόνοι Cr). Λευκόλιθος Το αποθεματικό δυναμικό στη Γερακινή εκτιμάται σε ~15.000.000 τόνους λευκόλιθου. Αφορά σε αποθέματα που με την παρούσα παραγωγική διαδικασία θεωρούνται οικονομικά εκμεταλλεύσιμα και όχι «εν δυνάμει» συνολικά αποθέματα. Το ΙΓΜΕ συνεργάζεται με την εταιρεία «Ελληνικοί Λευκόλιθοι» (http:// www.grecianmagnesite.com), στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού έργου, με τίτλο: «Νανοπροϊόντα από νέα κοιτάσματα μεταλλικών ορυκτών της Ευρώπης» (ProMine http://promine.gtk.fi), για την αξιοποίηση ολιβινικών στείρων στην παραγωγή νανο-πυριτίου. ΜΟΠΥ μικτών θειούχων ορυκτών βασικών (Pb, Zn) και πολύτιμων (Au, Ag) μετάλλων, συμπεριλαμβανομένων θειούχων ορυκτών του χαλκού, αλλά και αντίστοιχων προϊόντων οξείδωσης, που συνδέονται μεταλλογενετικά με πλουτώνιες γρανιτικές διεισδύσεις στο μαρμαροφόρο κρυσταλλοσχιστώδες υπόβαθρο της περιοχής και υπο- έως μεσο-θερμικές συνθήκες απόθεσης (γεωτεκτονικό περιβάλλον ορογενετικού μαγματισμού). Υδροθερμικές ΜΟΠΥ: Μικτά θειούχα Pb-Zn-Ag Με βάση ερευνητικές εργασίες του ΙΓΜΕ, εντοπίσθηκαν οριακά μη εκμεταλλεύσιμα αποθέματα στις περιοχές: Αισύμη (Έβρος), 59.000 τόνοι Zn, Θέρμες (Ξάνθη), 352.000 τόνοι Pb+Zn, 143 τόνοι Ag, Μαρλού (Θάσος), 140.000 τόνοι Zn και 56.000 τόνοι Pb, Πολύκαστρο (Κιλκίς), 113.000 τόνοι Pb, 172.000 τόνοι Zn, 80 τόνοι Ag. Σύνολο μετρημένων αποθεμάτων: 892.000 τόνοι Pb+Zn και 223 τόνοι Ag. Υδροθερμικές ΜΟΠΥ: Πολυμεταλλικά μικτά θειούχα Pb-Zn-Au-Ag Περιοχές με βεβαιωμένα εκμεταλλεύσιμα αποθέματα: Στρατώνι/Μεταλλείο Μαύρων Πετρών (Χαλκι- Σελίδα 29 Ελληνική Γεώσφαιρα, Ιανουάριος Δεκέμβριος 2010