ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΓΕΦΥΡΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΓΕΦΥΡΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ-ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2013-14 0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή...4 Οι κτίστες - Δομικά υλικά - Χτίσιμο των γεφυριών - Λόγοι κατασκευής των γεφυριών -Χρηματοδότηση Χαρακτηριστικά των γεφυριών- Επιλογή τοποθεσίας...5 Πέτρινα γεφύρια του Ν. Άρτας 11 Πέτρινα γεφύρια του Ν. Θεσπρωτίας..25 Πέτρινα γεφύρια του Ν. Ιωαννίνων 37 Πέτρινα γεφύρια του Ν. Πρέβεζας..82 Βιβλιογραφία...84 Βωβούσα, Ν. Ιωαννίνων 1

ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ Αντωνίου Κωνσταντίνα-Σοφία Βαλάρη Ευαγγελία Γκαρτζώνη Παναγιώτα Γκόγκα Χριστίνα Ζάβαλη Ελένη Ζάβαλη Παρασκευή Καζή Βασιλική Καραβασίλη Χρυσαυγή-Κωνσταντίνα Καραμέτση Κωνσταντίνα Καρπούζου Κωνσταντίνα Κατέρη Σεβαστή Κατσινίκα Σωσσάνα Κλάγκου Μαρία-Λυδία Μάλλιου Σοφία Ξουρίδα Αικατερίνη Πάνου Αναστασία Πουλιάνου Κωνσταντίνα Η γέφυρα του Βοϊδομάτη Η ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Κοντογιάννη Βασιλική ΠΕ10 2

Το πέτρινο γεφύρι Εκεί που σμίγουν δυο ποτάμια, και αδερφώνουν τα νερά ένα γεφύρι πέτρινο απλώνει τ άσπρα του φτερά Ξέρω τα χέρια που το χτίσανε τα πόδια που το περπατήσανε. Κρυμμένο μέσα στα πλατάνια ακούει τ άγρυπνο νερό, ένα γεφύρι πέτρινο που ταξιδεύει στον καιρό. Ξέρω τα χέρια που το χτίσανε τα χείλη που το τραγουδήσανε. (Άκου το γέλιο της χτισμένης στα πέρατα οικουμένης) Στίχοι: Μιχάλης Γκανάς Μουσική : Νίκος Ξυδάκης Το γεφύρι του Καμπέρ-Αγά 3

Εισαγωγή Πέτρινα γεφύρια της Ηπείρου, δρόμος επικοινωνίας των ανθρώπων μιας άλλης εποχής. Χαρακτηριστικές κατασκευές και αξιόλογα δείγματα της τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής της Ηπείρου. Σε όλη την Ελλάδα υπάρχουν πέτρινα γεφύρια στην Ήπειρο όμως βρίσκονται τα πιο πολλά και τα πιο παλιά, διότι η Ήπειρος είναι μια από τις ορεινότερες περιοχές της Ελλάδας, με ψηλά βουνά και πολλά ποτάμια. Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να επικοινωνήσει, να μετακινηθεί, να συντομεύσει τις αποστάσεις, έπρεπε να αντιμετωπίσει τα εμπόδια της φύσης ( ορμητικά και βαθιά ποτάμια, χαράδρες κ ά.) και να συμφιλιωθεί με αυτήν. Στην προσπάθειά του αυτή έφτιαξε πέτρινα γεφύρια. Τα πέτρινα γεφύρια εκφράζουν την ανάγκη των ανθρώπων να βγουν από την απομόνωση, να επικοινωνήσουν με άλλους ανθρώπους, να γνωρίσουν άλλους πολιτισμούς και να ανταλλάξουν κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία. Γεμάτη η Ήπειρος από πετρογέφυρα. Άλλα μεγάλα και άλλα μικρά. Άλλα μονότοξα και άλλα πολύτοξα, άλλα ξακουστά και ονομαστά, όπως το γεφύρι της Άρτας, άλλα παρατημένα στο πέρασμα των χρόνων. Κάθε γεφύρι είναι μοναδικό και έχει τη δική του ιστορία. Η ποικιλομορφία και η διαφορετικότητα στην κατασκευή και στην αρχιτεκτονική σύνθεση των γεφυριών μας παραπέμπει στον πρωτομάστορα. Είναι απόλυτα εναρμονισμένα με το φυσικό περιβάλλον. Τα κατασκεύασαν άνθρωποι και όμως μοιάζουν σαν να τα γέννησε η ίδια η φύση. Σκοπός της έρευνας είναι, να γνωρίσουν οι μαθητές την ιστορία του τόπου τους μέσα από τα πέτρινα γεφύρια που αποτελούν ένα μεγάλο κομμάτι της Ηπειρωτικής παράδοσης και του Ηπειρωτικού πολιτισμού, τον τρόπο κατασκευής τους, τους ανθρώπους που τα κατασκεύασαν, την χρησιμότητά τους, τους μύθους και τις δοξασίες γύρω από την κατασκευή τους. Ας γυρίσουμε το χρόνο πίσω και ας μεταφερθούμε νοερά σε εκείνη την εποχή, μέσα από την ιστορία των πέτρινων γεφυριών του τόπου μας. 4

Οι κτίστες Τα γεφύρια κατασκευάζονται από μάστορες που ονομάζονταν Κιοπρουλήδες ( από το κιουπρού που σημαίνει γεφύρι) και όχι από απλούς ανθρώπους. Οι Κιοπρουλήδες ήταν συντεχνίες μαστόρων ειδικευμένοι στο χτίσιμο γεφυριών. Αυτοί αρχικά συγκαταλέγονταν στους μάστορες της πέτρας, τους Κουδαραίους (από το κούδα που σημαίνει πέτρα). Σύμφωνα με την παράδοση οι Ηπειρώτες Κουδαραίοι, οι Πετράδες δηλαδή, έχτισαν τον κόσμο ολόκληρο. Ήταν οργανωμένοι σε μπουλούκια δηλαδή παρέες μαστόρων οι οποίοι έφευγαν την Άνοιξη και γυρνούσαν σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας, της Βαλκανικής, της Μ.Ασίας και έκτιζαν τα πάντα: τζαμιά, εκκλησίες, κάστρα, καμπαναριά, μιναρέδες, σπίτια, σεράγια, μύλους, χάνια. Πρωταρχικό ρόλο είχε ο επικεφαλής τους, δηλαδή ο πρωτομάστορας. Ήταν άριστος χειριστής και τεχνίτης της πέτρας. Αυτός έψαχνε και έβρισκε τη δουλειά, όπως επίσης σχεδίαζε και το γεφύρι.. Επέβλεπε την κατασκευή, και παρευρισκόταν στη θεμελίωση, στο "κλείδωμα" των πετρών και στην κατασκευή των προσόψεων. Επιπλέον ήταν υπεύθυνος για την πληρωμή των συνεργείων. Μετά από τον πρωτομάστορα ήταν οι μάστορες, δηλαδή οι πετράδες και οι μαραγκοί, οι ασβεστάδες, οι πελεκάνοι, οι κλειδοσάδες, οι καλφάδες. Ακολουθούσαν τα τσιράκια, νέα παιδιά που μάθαιναν την τέχνη. Τα ζώα επίσης ανήκαν στο μπουλούκι γιατί μέσω αυτών μετέφεραν τα υλικά και τα εργαλεία. Η συντεχνία των μαστόρων-χτιστάδων στα Γιάννενα ήταν η μεγαλύτερη της Ηπείρου καθώς είχε 450 περίπου μαστόρους. Κιοπρουλήδες ( μαστόροι της πέτρας) 5

Αποχαιρετισμός μαστόρων στο Βαθύλακο. Φωτογραφία του 1934-35 Μάστορας πελεκάει την πέτρα 6

Δομικά Υλικά Χτίσιμο των γεφυριών Κύριο δομικό υλικό ήταν η πέτρα η οποία είναι ομοιογενής, συμπαγής και ανθεκτική. Στην Ήπειρο χρησιμοποιούσαν τον σχιστόλιθο λόγω αφθονίας. Ο σχιστόλιθος ήταν πέτρα που τη δούλευαν με καλέμι και τη χρησιμοποιούσαν στις καμάρες. Το υπόλοιπο γεφύρι χτίζονταν με απελέκητες πέτρες, που η ίδια η γη τις είχε διαμορφώσει σε στενόμακρες πλάκες ώστε να μπορούν να τοποθετηθούν εύκολα και μετά να αρμολογηθούν. Ως συνδετικό κονίαμα χρησιμοποιούσαν το κουρασάνι το οποίο ήταν μείγμα νερού, ασβέστη, χώματος και κεραμιδιού. Ακόμη προσθέτανε ξερά χόρτα, ελαφρόπετρα, τρίχες ζώων και ασπράδια αυγών για να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα και τη συνεκτικότητα του. Επίσης, υλοτομούσαν τοπική ξυλεία, την επεξεργάζονταν μερικώς και κατασκεύαζαν τον ξυλότυπο. Για την κατασκευή του γεφυριού αρχικά στήνεται ο ξυλότυπος. Το χτίσιμο ξεκινούσε ταυτόχρονα και από τις δύο πλευρές και προχωρούσε προς την κορυφή διαμορφώνοντας το τόξο έτσι ώστε να μπορούν να αποφεύγουν τις πιέσεις του νερού στις δύο πλευρές. Στην κορυφή του τόξου τοποθετούσαν την τελευταία πέτρα, τον θολίτη. Αυτή ονομαζόταν και κλειδί γιατί κλείδωνε την κατασκευή. Στη συνέχεια χτίζεται το γέμισμα του γεφυριού, επάνω στο τόξο, το οποίο γίνεται από ξηροδομή (χωρίς κονίαμα). Το γεφύρι κατασκευάζεται έτσι ώστε να αντέχει στην πίεση του νερού. Σημαντικό στοιχείο στην κατασκευή αποτελεί η θεμελίωση. Οι σκαλωσιές κατασκευάζονται έτσι ώστε να ελαττώνονται οι παραμορφώσεις του τόξου και ο χρόνος κατασκευής του γεφυριού, αλλά και να ελαχιστοποιείται ο απαιτούμενος όγκος ξυλείας Τα γεφύρια τοποθετούνται στα σημεία όπου το ποτάμι στενεύει και υπάρχουν πολλά και στερεά βράχια. Κατασκευάζονται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες που τα νερά στα ποτάμια λιγοστεύουν. Το γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορου Λόγοι κατασκευής των γεφυριών Τα πέτρινα γεφύρια στην Ελλάδα είναι λιτά, όμορφα και εναρμονισμένα με το φυσικό περιβάλλον. Εξαιρετικά δείγματα αρχιτεκτονικής που πολλά από αυτά 7

διατηρούνται μέχρι και σήμερα σε άριστη κατάσταση. Στην πορεία του ο άνθρωπος αγωνίστηκε να άρει την απομόνωση, να συμφιλιωθεί με την φύση, να δημιουργήσει πολιτισμό και να ασκήσει την ελευθερία του. Έτσι λοιπόν αποφάσισε να χτίσει τα πέτρινα γεφύρια. Τα γεφύρια κατασκευάστηκαν για λόγους καθαρά επικοινωνιακούς, κυκλοφοριακούς, αλλά και για λόγους επιβίωσης. Οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία και το εμπόριο και έπρεπε συνεχώς να μετακινούνται. Η Ήπειρος είναι από τις πιο ορεινές περιοχές της Ελλάδας. Το μεγαλύτερο μέρος της καλύπτεται από βουνά που συνδέονται μεταξύ τους με μικρές κοιλάδες τις οποίες διαρρέουν ποτάμια και χείμμαροι. Τα ποτάμια το χειμώνα γίνονται πολύ άγρια και ορμητικά. Για να μετακινηθούν οι κάτοικοι έπρεπε να περάσουν τα ποτάμια. Οι άνθρωποι έφτιαχναν πρόχειρες κατασκευές (μικρά ξύλινα γεφύρια), αλλά τα ορμητικά νερά των ποταμών τις κατέστρεφαν. Για να καλύψουν οι άνθρωποι τις ανάγκες τους προέκτειναν τη φύση και κατασκεύασαν γεφύρια. Οι κύριοι λόγοι κατασκευής τους ήταν η μεταφορά των ανθρώπων, των ζώων και των εμπορευμάτων. Μέσω των γεφυριών μετέφεραν ακόμη τρόφιμα και γενικότερα προμήθειες που χρειάζονταν για την καθημερινότητά τους. Τα γεφύρια συνδέουν τους οικισμούς μεταξύ τους, αλλά και τις γειτονιές κάθε χωριού με τους χώρους δουλειάς- τα χωράφια, τα αμπέλια, τα βοσκοτόπια, τα μοναστήρια, τα ξωκλήσια. Όταν οι Ηπειρώτες άρχισαν να ταξιδεύουν και να μεταφέρουν τα εμπόρευματά τους με τα καραβάνια σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, τα γεφύρια ήταν πλέον απαραίτητα, για τη διάβαση των ποταμών. Αρχικά οι κατασκευές ήταν ξύλινες. Σταδιακά και από τα μέσα του 18 ου αιώνα και μετά άρχισαν να γίνονται πέτρινες. Έτσι με την βοήθεια των γεφυριών βελτιώθηκε η ποιότητα ζωής των ανθρώπων της εποχής εκείνης, η οποία ήταν ήδη αρκετά δύσκολη. Τα πέτρινα γεφύρια αποτέλεσαν βασική ανάγκη του ανθρώπου και ήταν αποτέλεσμα διαλόγου, αλλά και σεβασμού του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Δημιούργησαν τη δική τους ιστορία, που εκφράζει την ανάγκη του ανθρώπου να επικοινωνήσει με άλλους ανθρώπους, να γνωρίσει άλλους τόπους, άλλους πολιτισμούς, να ανταλλάξει τα προϊόντα του. Χρηματοδότηση των γεφυριών Τα περισσότερα γεφύρια της Ηπείρου χτίστηκαν στην εποχή της τουρκοκρατίας. Η οικονομική ανάπτυξη του 18 ου και 19 ου αιώνα, οι εμπορικές συναλλαγές με τα Βαλκάνια και τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης οδήγησαν στην ανοικοδόμηση νέων γεφυριών ή στην βελτίωση των παλαιότερων. 8

Την απόφαση για το χτίσιμο του γεφυριού την έπαιρνε ολόκληρο το χωριό ή ένας πλούσιος κάτοικος ή ένας Τούρκος ή και ο ηγούμενος ενός μοναστηριού. Όταν συγκεντρώνονταν τα απαραίτητα χρήματα το χωριό καλούσε κάποιους μαστόρους και τα μπουλούκια τους. Ο καλύτερος από τους μάστορες έπαιρνε τη δουλειά. Το κόστος κάθε γέφυρας ήταν πολύ μεγάλο με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ανταπεξέλθει ένα μικρό χωριό στα έξοδα. Η μόνη λύση ήταν να βρεθεί ένας πλούσιος χρηματοδότης και να θέλει να βοηθήσει. Σε κάποιες περιπτώσεις την κατασκευή του γεφυριού χρηματοδοτούσαν και τα γύρω χωριά που είχαν οφέλη από την κατασκευή του. Οι τιμές των γεφυριών ήταν πολύ υψηλές και κυμαίνονταν από 1000 γρόσια για τα πιο μικρά γεφύρια έως και 200.000 γρόσια περίπου για τα πιο μεγάλα. Πολλά από τα γεφύρια φέρνουν το όνομα του χρηματοδότη τους. Το γεφύρι του Καλογερικού ή Πλακίδα στο Ν. Ιωαννίνων. Το γεφύρι της Τσίπιανης στο Ν. Ιωαννίνων. 9

Χαρακτηριστικά των γεφυριών Τα γεφύρια διαφέρουν ως προς τη μορφή τους. Διαφέρουν σε μέγεθος και σε αριθμό τόξων. Έχουμε γεφύρια μεγάλα και μικρά, μονότοξα και πολύτοξα. Τα τόξα μπορεί να είναι ένα, δύο, τρία ή περισσότερα, ημικυκλικά ή οξυκόρυφα και χαρακτηρίζουν κάθε γεφύρι. Προκύπτουν από το πλάτος του ποταμού (όταν το πλάτος είναι μικρό αρκεί ένα μόνο τόξο για να γεφυρωθεί η απόσταση), αλλά και από τη δημιουργικότητα του μάστορα. Τα μονότοξα γεφύρια βρίσκονται στα βουνά, διότι εκεί τα ποτάμια έχουν μικρό πλάτος και είναι πιο ορμητικά. Τα πολύτοξα γεφύρια βρίσκονται στις πεδιάδες, διότι τα ποτάμια έχουν πολύ μεγάλο πλάτος και χάνουν την ορμητικότητά τους. Εκτός από τα βασικά τόξα υπάρχουν και μικρότερα τόξα ή καμάρες που ελαφραίνουν την κατασκευή και επιτρέπουν τη γρήγορη διέλευση του νερού σε περίπτωση πλημμύρας του ποταμού. Τα τόξα αυτά ονομάζονται ανακουφιστικά. Το πλάτος τους είναι περίπου 2μέτρα και η επιφάνειά τους είναι καλυμμένη με πέτρα, διαμορφωμένη όπως τα καλντερίμια. Στα πλάγια του γεφυριού κατασκευάζονταν πεζούλια για την προστασία των περαστικών. Τα πεζούλια διαμορφώνονται με στενόμακρες πέτρες (αρκάδες), τοποθετημένες κάθετα στην επιφάνεια του λιθόστρωτου. Συχνά δίπλα σε κάθε γεφύρι υπήρχε και κάποιο κτίσμα (μύλος ή χάνι). Στα πολύτοξα γεφύρια, στις άκρες των τόξων υπάρχουν οι πρόβολοι, ο «κόφτης» μπροστά να αναχαιτίζει τη δύναμη του νερού και η «κόντρα» πίσω να στηρίζει και να μειώνει το στροβιλισμό του νερού. Επιλογή τοποθεσίας Τα γεφύρια τοποθετούνται στα σημεία όπου το ποτάμι στενεύει και υπάρχουν πολλά και στερεά βράχια. Ο πρωτομάστορας επέλεγε την τοποθεσία μετά από αναζήτηση. Η τοποθεσία έπρεπε να είναι βραχώδης στις όχθες του ποταμού για να μπορεί να στηρίξει με ασφάλεια τα βάθρα της γέφυρας. Τις περισσότερες φορές επέλεγαν θέσεις όπου προϋπήρχαν γεφύρια ξύλινα ή περάσματα. Γεφύρι στο Βρυσοχώρι, Ζαγοροχώρια Ήπειρος. 10

Εισαγωγή Ο νομός Άρτας εκτός από τα σπουδαία Βυζαντινά του μνημεία είναι γνωστός και για το ιστορικό του γεφύρι, ίσως το πιο ξακουστό και το πιο πολυτραγουδισμένο γεφύρι της Ελλάδας. Εκτός από το γεφύρι της Άρτας στο νομό υπάρχουν κι άλλα, όμορφα πέτρινα γεφύρια, έργα σπουδαίων μαστόρων που στέκουν αγέρωχα στο χρόνο, να μας θυμίζουν κάποιες άλλες εποχές. Αποτελούν δείγματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής της Ηπείρου, κομμάτι της παράδοσης και του πολιτισμού της Άρτας. Στη συνέχεια θα γνωρίσουμε τα πέτρινα γεφύρια που βρίσκονται στον νομό της Άρτας. 11

Το γεφύρι της Άρτας Η ιστορία του γεφυριού της Άρτας «Σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες γιοφύρι εθεμέλιωναν στης Άρτας το ποτάμι. Ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ εγκρεμιζόταν.» Tο πέτρινο γεφύρι της Άρτας, είναι το πιο ξακουστό στην Ελλάδα και αυτό βέβαια το χρωστάει στο θρύλο για τη «θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα», που η λαϊκή μούσα τον έκανε τραγούδι. Η αρχική κατασκευή του γεφυριού τοποθετείται στα χρόνια της κλασικής Αμβρακίας επί βασιλέως Πύρρου Α. Αυτό είναι φυσικό, δεδομένου ότι σε αυτά τα μέρη αναπτύχθηκε αξιόλογος πολιτισμός από τα προχριστιανικά ακόμη χρόνια. Συνεπώς, οι αρχαίοι Αμβρακιώτες είχαν ανάγκη να κατασκευάσουν στο σημείο αυτό κάποιο πέρασμα, γεφύρι, έργο που ασφαλώς θα βελτιώθηκε στα Ελληνιστικά χρόνια, όταν ο βασιλιάς Πύρρος Α' έκανε την Αμβρακία πρωτεύουσα του κράτους του, κι ακόμη αργότερα - στα ρωμαϊκά χρόνια - με την άνθηση της διπλανής Νικόπολης και την αύξηση της εμπορικής κίνησης. Τη σημερινή του μορφή, το γεφύρι της Άρτας απέκτησε το έτος 1602-1606 μχ. Οι πληροφορίες αναφέρουν ότι η χρηματοδότηση της κατασκευής του γεφυριού της Άρτας έγινε από έναν Αρτινό παντοπώλη, τον Ιωάννη Θιακογιάννη ή Γυφτοφάγο, ο οποίος προφανώς είχε εμπορικές δραστηριότητες και είχε ενδιαφέρον για τη διάβαση του Αράχθου ποταμού από τα μουλάρια με τα φορτία του. Περιγραφή του γεφυριού της Άρτας Το σημερινό μήκος του πέτρινου γεφυριού της Άρτας φτάνει στα 145μέτρα, και το πλάτος του είναι 3,75μέτρα. Οι τέσσερις ημικυκλικές καμάρες δεν έχουν καμία συμμετρία μεταξύ τους. Τα βάθρα του είναι κτισμένα με μεγάλους κανονικούς λίθους με τέτοιον τρόπο, που θυμίζουν τοιχοποιία ελληνιστικών μεγάρων. Αυτή λοιπόν η δομή των βάθρων μαρτυρεί ότι το γεφύρι θεμελιώθηκε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, και - κατά την άποψη του μελετητή Γιάννη Τσούτσινου - πιθανότατα είναι έργο του Πύρρου Α (3ος π.χ. αιώνας). Σύμφωνα με διαπιστώσεις του Φ. Πέτσα, αρχαιολόγου που παρακολούθησε τις εκσκαφές για τη στήριξη σιδερένιας γέφυρας πλάι στην παλιά στα χρόνια της κατοχής, το ίδιο χτίσιμο συνεχίζεται μέχρι τα κατώτατα θεμέλια του γεφυριού. Πάνω σ' αυτά τα βάθρα, κατά την άποψη ορισμένων μελετητών, κτίστηκαν κατά τη Βυζαντινή εποχή (πρώτη περίοδος του Δεσποτάτου της Ηπείρου) ή κατά την άποψη άλλων στην πρώτη μεταβυζαντινή περίοδο, τέσσερις μεγάλες καμάρες, μεταξύ των οποίων παρεμβλήθηκαν στα ποδαρικά τους καθώς και στα ακρινά σκέλη του γεφυριού οκτώ συνολικά μικρά τοξωτά ανοίγματα, για να διοχετεύονται τα νερά σε περίπτωση πλημμύρας. Η τοιχοποιία του πάνω μέρους του γεφυριού είναι ομοιόμορφη με μικρούς κανονικούς λίθους. Φαίνεται ότι η 12

μεγαλύτερη καμάρα, από άγνωστη αιτία γκρεμίστηκε και ξαναχτίστηκε στην τουρκοκρατία, και είναι ακριβώς αυτή η ανακατασκευή της ψηλής καμάρας που γέννησε το θρύλο της στοίχειωσης της γυναίκας του πρωτομάστορα και το αντίστοιχο δημοτικό τραγούδι. Σύμφωνα με σωσμένες γραπτές μαρτυρίες η κατασκευή αυτή έγινε το έτος 1612 μχ, οι εργασίες κράτησαν τρία χρόνια, μέχρι το 1615 μχ και η νέα καμάρα έγινε ακόμη ψηλότερη.. Το γεφύρι της Άρτας μετά την απελευθέρωση Συντήρηση Στήριξη Γεφυριού Άρτας, 1982 Το έτος 1881, όταν απελευθερώθηκε de jure (με συμφωνία) η Άρτα, το γεφύρι ήταν το σύνορο της ελεύθερης Ελλάδας με την τουρκοκρατημένη Ελλάδα. Το διώροφο νεοκλασικό κτίριο στο δυτικό άκρο του γεφυριού, που κτίστηκε το έτος 1864 μχ από τον αυστριακό αρχιτέκτονα Έρνεστ Τσίλερ και σήμερα στεγάζει το Λαογραφικό Μουσείο Άρτας, αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως Οθωμανικό φυλάκιο της γέφυρας και αργότερα, μετά το έτος 1881 μχ, ως μεθοριακός σταθμός, Τελωνείο των Τούρκων. Στο τέλος της δεκαετίας του 1930 πλάι στα αρχαία βάθρα προστέθηκαν και τσιμεντένια για τη στήριξη ξύλινης αρχικά γέφυρας, την οποία οι Γερμανοί κατακτητές, ενίσχυσαν με σιδηροδοκούς για τη διέλευση των οχημάτων τους. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1944 όταν οι Γερμανοί ναζί αποχώρησαν, διέταξαν να ανατιναχθεί το πέτρινο γεφύρι της Άρτας, αλλά ο Γερμανός σαμποτέρ προφανώς εκτίμησε το μέγεθος του εγκλήματος, δεν υπάκουσε στη διαταγή και το γεφύρι σώθηκε. Άλλη άποψη αναφέρει ότι κάποιος Γερμανός στρατιώτης Λούντβιχ, μάλλον αρχαιολόγος, γύρισε κρυφά πίσω και απενεργοποίησε τον εκρηκτικό μηχανισμό. Το έτος 1945 κατασκευάσθηκε κανονική σιδηρογέφυρα η οποία σε συνδυασμό με τις χονδρές τσιμεντένιες βάσεις της κατάστρεψε τη βόρεια όψη του παλιού γεφυριού. Μόλις πριν λίγα χρόνια, την δεκαετία του 80, απαλλάχτηκε το μνημείο απ' αυτές τις κατασκευές και με τις εργασίες στερέωσης ξαναβρήκε την αρχική του λάμψη. Έγιναν σημαντικές στερεωτικές εργασίες και πολλές τσιμεντενέσεις. Μετά την κατασκευή του υδροηλεκτρικού φράγματος της ΔΕΗ στο Πουρνάρι του Πέτα, από Σοβιετική Εταιρεία κατά τα έτη 1976-1981 δεν υπάρχει πλέον συνεχής ροή στο ποτάμι του Αράχθου. Το έτος 1983 για τον ίδιο λόγο της ακανόνιστης ροής των υδάτων το γεφύρι διέτρεξε θανάσιμο κίνδυνο και τότε τοποθετήθηκαν σειρές από ενσύρματες κροκάλες στον πυθμένα της κοίτης. 13

14

Το γεφύρι του Πλαστήρα Βρίσκεται στην Άνω Καλεντίνη του νομού Άρτας. Γεφυρώνει το Πλακουτσόρεμα του Αράχθου. Κοντά του, στην απέναντι πλευρά του οδικού δικτύου, βρίσκεται παραδοσιακός νερόμυλος. Το συναντάμε μέσα στην Άνω Καλεντίνη δίπλα στο δρόμο. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 13,70μέτρα και ύψος τόξου 9,50μέτρα. Το μήκος του είναι 28,00μέτρα και το πλάτος του 2,60μέτρα. Η μορφή του αλλοιώθηκε λόγω παρεμβάσεων. Βρίσκεται σε υψόμετρο 187 μέτρα. 15

Το γεφύρι του Βρατσίστα Το γεφύρι βρίσκεται στην Άνω Καλεντίνη Άρτας στη θέση «Σπίτι Βρατσίστα». Γεφυρώνει τον ποταμό Καλεντίνη παραπόταμο του Άραχθου. Ένωνε τους δύο συνοικισμούς της Καλεντίνης. Η παράδοση συνδέει την κατασκευή του με την ενετική κατοχή. Είναι μονότοξο γεφύρι με άνοιγμα τόξου 13,00μέτρα και ύψος τόξου 13,00μέτρα. Το μήκος του καταστρώματος είναι 28,40μέτρα και το πλάτος του 1,40μέτρα. Σύμφωνα με πληροφορίες χτίστηκε από τον πρωτομάστορα Κώστα Μπέκα από Πράμαντα. Βρίσκεται σε υψόμετρο 226μέτρα. Δίπλα ακριβώς, κολλημένη στο γεφύρι, υπάρχει σιδερένια γέφυρα. Έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, διότι αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής και είναι άμεσα συνδεδεμένο με τις μνήμες των κατοίκων. 16

Το γεφύρι της Νεράιδας Μονότοξο γεφύρι που βρίσκεται στην Θέση Μπάρδα στο Βουργαρέλι Άρτας. Χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα (1895). Από κάτω του περνάει ρέμα του Σαραντάπορου που καταλήγει στον Άραχθο. Βρίσκεται σε υψόμετρο 775μέτρα. Χορηγός για την κατασκευή του ήταν ο Κωνσταντίνος Πουλής. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 7,80μέτρα και ύψος τόξου 7,80μέτρα. Το μήκος του είναι 21,80μέτρα και το πλάτος του 1,90μέτρα. Η κατάσταση του γεφυριού σήμερα είναι πολύ καλή. 17

Το γεφύρι του Τσαγκαράκη Βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Αθαμάνιο Άρτας. Γεφυρώνει το ομώνυμο ρέμα του ποταμού Σαραντάπορου, ο οποίος καταλήγει στον Άραχθο. Το συναντάμε μπαίνοντας στο Αθαμάνιο από τον παλιό δρόμο. Χτίστηκε στα τέλη του 19 ου αιώνα, στα 1890. Είναι μονότοξο, με άνοιγμα τόξου 7,50μέτρα και ύψος τόξου 6,00μέτρα. Το μήκος του είναι 20,00μέτρα και το πλάτος του 3,50μέτρα. Η κατάσταση του γεφυριού είναι καλή. 18

Το γεφύρι στο ρέμα του Κοραή Βρίσκεται στο Βουργαρέλι Άρτας στο δρόμο προς Αθαμάνιο. Γεφυρώνει το ομώνυμο ρέμα του ποταμού Καλεντίνη, παραπόταμου του Αράχθου. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 7,30μέτρα και ύψος τόξου 5,80μέτρα. Το μήκος του είναι 11,00μέτρα και το πλάτος του είναι 3,10μέτρα. Η κατάσταση του γεφυριού είναι πολύ καλή. 19

Το γεφύρι στη Μεγάλη βρύση Βρίσκεται στην ομώνυμη τοποθεσία στο χωριό Βουργαρέλι Άρτας, πηγαίνοντας προς Αθαμάνιο. Γεφυρώνει παραπόταμο του Αράχθου. Το συναντάμε στο αριστερό μας χέρι πηγαίνοντας από Βουργαρέλι για Αθαμάνιο. Πιθανολογείται ότι κατασκευάστηκε στα τέλη του 19 ου αιώνα. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 9,5μέτρα και ύψος τόξου 10,70μέτρα. Το μήκος του είναι 16,80μέτρα και το πλάτος του 3,50μέτρα. Η κατάσταση του γεφυριού είναι πολύ καλή. 20

Το γεφύρι του Παλαιόμυλου στο Μεσόπυργο Βρίσκεται στην περιοχή του Μεσόπυργου Άρτας. Γεφυρώνει τον Αχελώο ποταμό. Είναι ένα όμορφο μονότοξο γεφύρι. Το γεφύρι στο Κορφίτο Βρίσκεται στο Αθαμάνιο της Άρτας στην περιοχή Κορφίτο. Είναι μονότοξο. Γεφυρώνει παραπόταμο του Αράχθου στο ρέμα Κορφίτο. Βρίσκεται σε υψόμετρο 748μέτρα. 21

Γεφύρι στα Χατζηγιανναίϊκα Βρίσκεται στο Αθαμάνιο του νομού Άρτας στην τοποθεσία Χατζηγιανναίϊκα. Γεφυρώνει παραπόταμο του Αράχθου στο ρέμα Κοντογιωργέικο. Είναι μονότοξο γεφύρι. Χτίστηκε το 1910. Οι κτίστες του δεν είναι γνωστοί. Το γεφύρι στο Μεγάλο Λαγκάδι 22

Βρίσκεται στο Αθαμάνιο του νομού Άρτας στον συνοικισμό Αγιάννης. Γεφυρώνει παραπόταμο του Αράχθου στο ρέμα Μεγάλο Λαγκάδι. Είναι μονότοξο και χτίστηκε το 1890. Οι κτίστες του δεν είναι γνωστοί. Σήμερα το γεφύρι από την μια μεριά αρχίζει να καταρρέει. Η ιστορική γέφυρα του Κοράκου Τ' έχεις καημένε κόρακα και σκούζεις και φωνάζεις; Μήνα διψάς για αίματα για τούρκικα κεφάλια; Πέτα ψηλά κατ' Άγραφα στου Άσπρου το γεφύρι να φας κρέας από κατή και πλατ' από βοϊβόντα. Η ιστορική γέφυρα του Κοράκου βρίσκεται στις περιοχές Αργιθέας του Ν. Καρδίτσας και Πηγές του Ν. Άρτας. Στα όρια των νομών Άρτας και Καρδίτσας 23

Χτίστηκε το 1514-1515. Ήταν μονότοξη πέτρινη γέφυρα η μεγαλύτερη στα Βαλκάνια καθώς το άνοιγμα στην βάσης της ήταν 48μέτρα, το μεγαλύτερο ύψος της 26, το πλάτος της 2,30, ενώ η απόσταση από την μία άκρη έως την άλλη ήταν 80μέτρα. Τα χρήματα για την κατασκευή της έδωσε ο Μητροπολίτης Λάρισας Βησσαρίωνας ο Β. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, ο Μητροπολίτης είχε κάνει έρανο για να μαζέψει τα χρήματα για το χτίσιμο της γέφυρας και, μάλιστα, δεν τον ενδιέφερε η υστεροφημία γι' αυτό και δεν έβαλε το όνομά του ως χορηγός αλλά ονόμασε την γέφυρα «του Κοράκου», λόγω του ύψους της και γιατί σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, την ημέρα των εγκαινίων της γέφυρας στάθηκε στο ψηλότερο σημείο του τόξου, και ρώτησε τους συγκεντρωμένους πώς τον βλέπουν. Αυτοί του απάντησαν «σαν κόρακα» κι εκείνος τότε είπε: «Ε, τότε, γέφυρα του Κοράκου να είναι το όνομά της». Ένωνε το Ν. Καρδίτσας με το Ν. Άρτας για 436 ολόκληρα χρόνια. Γύρω από την περιοχή της γέφυρας έγιναν από τις πιο σφοδρές μάχες του εμφυλίου πολέμου που είχαν ως αποτέλεσμα την ανατίναξη της γέφυρας στις 28 Μαρτίου 1949. Άντεξε για 436 χρόνια από σεισμούς, έντονα καιρικά φαινόμενα και τα πολύ ορμητικά νερά του Αχελλώου μέχρι τις 28 Μαρτίου του 1949, οπότε η γέφυρα πέφτει θύμα του εμφυλίου πολέμου. Η γέφυρα δεν υπάρχει πια και η σύνδεση των νομών Άρτας και Καρδίτσας διακόπτεται. Το 1961 οι δύο νομοί ξανασυνδέονται με την νέα αμαξογέφυρα που δημιουργήθηκε. Τη γέφυρα φρουρούσαν δυο Κούλιες, όπως ονομάζονταν τα τουρκικά φυλάκια, η μία από την πλευρά της Αργιθέας και η δεύτερη στην πλαγιά κάτω από τις Πηγές της Άρτας. Στις Κούλιες, που ήταν πέτρινα διώροφα κτίρια υπηρετούσαν Τούρκοι φύλακες, που παρακολουθούσαν το πέρασμα και το προστάτευαν από δολιοφθορά. Η ιστορική γέφυρα του Κοράκου ή Καρακογιοφύρι ή η γέφυρα του Άσπρου, είναι συνδεδεμένη με την ιστορία της Ελλάδας. Υπήρξε δείγμα εξαιρετικής τεχνικής και αρχιτεκτονικής, ένα πραγματικό στολίδι για την περιοχή. 24

Πέτρινο γεφύρι στην Πόβλα- Αμπελώνας Φιλιατών Εισαγωγή Ο νομός Θεσπρωτίας είναι μια ορεινή περιοχή. Ψηλά βουνά και ορμητικά ποτάμια διαμορφώνουν την εικόνα της περιοχής. Τα ποτάμια του Καλαμά και του Αχέροντα, τα βουνά του Σουλίου και της Μουργκάνας ή τα βουνά του Τσαμαντά, όπως λέγονται. Ανάμεσά τους υπάρχουν όμορφα πέτρινα γεφύρια να μας θυμίζουν άλλες εποχές, τότε που οι άνθρωποι, προσπαθώντας να φτιάξουν τη ζωή τους κατασκεύασαν γεφύρια για να επικοινωνήσουν με τους άλλους ανθρώπους, να μεταφέρουν τα προϊόντα τους. Στο νομό Θεσπρωτίας συναντάμε όμορφα πέτρινα γεφύρια, άλλα σε καλή κατάσταση και άλλα χορταριασμένα σε κακή κατάσταση ξεχασμένα στο πέρασμα των χρόνων. Ας γνωρίσουμε λοιπόν τα γεφύρια της Θεσπρωτίας, που αποτελούν κομμάτι της ιστορίας της και του πολιτισμού της. 25

Το Καλπακιώτικο γεφύρι Το Καλπακιώτικο γεφύρι βρίσκεται κάτω από τους Φιλιάτες Θεσπρωτίας, 300μέτρα έξω από το χωριό Ελαία (πρώην Καλπάκι), προς την πλευρά που βρίσκονται τα χωράφια του χωριού. Γεφυρώνει τον Καλπακιώτικο ποταμό. Κατασκευάστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, πιο συγκεκριμένα το 1800, με χορηγία του Νικόλαου Μπινάκη από το χωριό Σίδερη. Έχει συντεταγμένες Ν 39 35 06,0 Ε 020 19'24,7 και βρίσκεται σε υψόμετρο 28μέτρα. Το Καλπακιώτικο Γεφύρι είναι μονότοξο και το άνοιγμά του τόξου φτάνει τα 10,80μέτρα. ενώ το ύψος του τα 5,30μέτρα. Το μήκος του καταστρώματος είναι 17,00μέτρα και το πλάτος του 2,30μέτρα. Γενικότερα η κατάσταση του γεφυριού είναι καλή. 26

Το γεφύρι της Γκρίκας Το γεφύρι της Γκρίκας βρίσκεται στον Αμπελώνα (πρώην Πόβλα) νότια της Μουργκάνας του νομού Θεσπρωτίας, στην τοποθεσία Γκρίκα. Γεφυρώνει τον ποταμό Παύλα, τον αρχαίο Ξάνθο. Το γεφύρι θεωρείται το καμάρι, το κόσμημα του χωριού. Στηρίζεται πάνω σε βράχο και ενώνει δύο απότομες πλαγιές του Κόζιακα. Οι δύο όχθες χρησίμευσαν και σαν φυσικές βάσεις των βάθρων του γεφυριού. Κτίστηκε το 1798 με χρήματα που συγκέντρωσαν οι κάτοικοι του Τσαμαντά, της Πόβλας και της Λιδίζδας. Η κατασκευή του γεφυριού βοήθησε τη συγκοινωνία προς την Πόβλα και τα άλλα χωριά. Αναφέρεται ότι στο βάθρο της γέφυρας που έβλεπε προς τον Τσαμαντά υπήρχε εντοιχισμένη πλάκα με χαραγμένη τη χρονολογία της κατασκευής του. Το γεφύρι είναι μονότοξο και βρίσκεται σε υψόμετρο 958μέτρα. Το ύψος του γεφυριού είναι 12μέτρα, το μήκος του 17,20μέτρα και το πλάτος του 2,20μέτρα. Η κατάστασή του δεν είναι ιδιαίτερα κακή. Πριν κατασκευαστεί το γεφύρι, τα γύρω χωριά της περιοχής έχασαν πολλούς ανθρώπους και ζώα, στην προσπάθειά τους να περάσουν το ποτάμι. 27

Το γεφύρι του Βαρτίλλα Το γεφύρι είναι χτισμένο στο χωριό Σκάνδαλο του νομού Θεσπρωτίας, πάνω από τον Κωκυτό, παραπόταμο του Αχέροντα. Έχει συντεταγμένες Ν 39 22' 04,7 Ε 020 33'07,0 και είναι χτισμένο σε υψόμετρο 51μέτρα. Το γεφύρι είναι μονότοξο. Η κατάστασή του είναι πολύ κακή, καθώς πάνω από το καλντερίμι του κατασκευάστηκε δρόμος από άσφαλτο. Έχει μείνει μόνο το τόξο του για να θυμίζει την ύπαρξή του. 28

Το γεφύρι του Βαθύλακκου Το γεφύρι του Βαθύλακκου βρίσκεται στη θέση Μεσούρα του Μανδρότοπου Θεσπρωτίας, στον Κωκυτό πάνω από το Λάκκο Μπούλη. Το 1954 πραγματοποιήθηκε η εκτροπή του Κωκυτού. Από τότε το γεφύρι επιχωματώθηκε, βρίσκεται στη μέση ενός χωραφιού, και είναι πνιγμένο από τη βλάστηση. Αφού φτάσουμε στον Μανδρότοπο ακολουθούμε τον χωματόδρομο προς τις αγροτικές εκτάσεις του κάμπου της Γκρόπας. Έπειτα από πορεία 500 περίπου μέτρων στα αριστερά μας, εντός χωραφιού, βλέπουμε το γεφύρι. Ο ποταμός Κωκυτός, είναι γνωστός από την μυθολογία σαν το ποτάμι που δημιουργήθηκε από τα δάκρυα των συγγενών των νεκρών, όταν ο Άδης οδηγούσε τις ψυχές στον κάτω κόσμο μέσω της Αχερουσίας λίμνης (κωκύω=θρηνώ). Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 10,00μέτρα και ύψος τόξου 3,00μέτρα. Το μήκος του καταστρώματος είναι 23,00μέτρα και το πλάτος του2,95μέτρα. Βρίσκεται σε υψόμετρο 128μέτρα. 29

Το γεφύρι της Γκούρας Το γεφύρι της Γκούρας βρίσκεται λίγο έξω από το χωριό Λιας της Θεσπρωτίας. Χτίστηκε το 1940 (στη θέση άλλου που χτίστηκε το 1863 και θάφτηκε από προσχώσεις), από την οικογένεια Καραμπίνα. Δίπλα από το γεφύρι υπάρχει και η βρύση Γκούρα, ενώ στέκεται επιβλητικός ένας αρχαίος πλάτανος. Μόλις μπούμε στο χωριό Λιας από την πλευρά του Βαβουρίου, στην πρώτη στροφή συναντάμε μία πλατεία. Από την πλατεία παίρνουμε το μονοπάτι που μας οδηγεί στη βρύση και το γεφύρι της Γκούρας. Σύμφωνα με το βλάχο-ελληνικό λεξικό: Γκούρα, στόμα ή πηγή του χωριού ( μεγάλο στόμα που αναβλύζει νερό). Από εκεί προέρχεται και η ονομασία του γεφυριού. Το παλιότερο γεφύρι που είχε χτιστεί το 1863 θάφτηκε από τις προσχώσεις του Λάκκου και το 1940 η οικογένεια Καραμπίνα ανέλαβε να κατασκευάσει ένα νέο. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 4,10μέτρα και ύψος 4,60μέτρα. Το μήκος του είναι 7,60μέτρα και το πλάτος του 2,00μέτρα. 30

Το γεφύρι της Εκκλησιάς Το γεφύρι της Εκκλησιάς βρίσκεται στην περιοχή της Μουργκάνας, μέσα στο χωριό Τσαμαντάς, δίπλα στην εκκλησία και το Λαογραφικό μουσείο στο νομό Θεσπρωτίας. Γεφυρώνει το λάκκο Στέρα. Είναι χτισμένο σε υψόμετρο 504μέτρα. Παρακείμενα κτίσματα είναι η Εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου και το Λαογραφικό μουσείο. Χορηγός για την κατασκευή του ήταν ο Γιάννης Τσίτος. Την ονομασία του ο Τσαμαντάς την οφείλει, κατά τον Τσαμαντιώτη λαογράφο Νικόλαο Νίτσο, στη βυζαντινή οικογένεια των Τσαμαντούρων, στους οποίους δόθηκε ως φέουδο η περιοχή. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 5,15μέτρα, ύψος τόξου 4,60μέτρα, μήκος 14,00μέτρα και πλάτος 0,90μέτρα. Η κατάσταση του γεφυριού σήμερα είναι καλή. 31

Το γεφύρι του Γκούμου Ένα πανέμορφο γεφύρι μέσα σε έναν ακόμη πιο επιβλητικό λάκκο! Το γεφύρι του Γκούμου γεφυρώνει τον ομώνυμο λάκκο αμέσως μετά την είσοδό μας στο χωριό Αγία Κυριακή. Βρίσκεται στο νομό Θεσπρωτίας και στην κοινότητα Αγία Κυριακή. Από κάτω του διέρχεται ο ποταμός Θύαμις (Καλαμάς) και βρίσκεται σε υψόμετρο 619μέτρα. Η ιστορική ονομασία του χωριού είναι Πόποβο. Με προεδρικό διάταγμα το 1928 μετονομάστηκε σε Αγία Κυριακή. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 5,00μέτρα, ύψος τόξου 4,60μέτρα, μήκος 11,00μέτρα και πλάτος 2,00μέτρα. Έχουν προστεθεί σιδερένια κάγκελα στο κατάστρωμα. Η κατάσταση του γεφυριού είναι πολύ καλή. 32

Τo Γεφύρι της Καβάλας. Το γεφύρι της Καβάλας βρίσκεται μέσα στο χωριό Άγιοι Πάντες του νομού Θεσπρωτίας. Γεφυρώνει το ρέμα της Καβάλας του Καλπακιώτικου ποταμού. Κατασκευάστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, με χορηγία του σουλιώτη Αντώνιου Τσακίρη. Το γεφύρι έχει άνοιγμα τόξου 5, 60μέτρα και ύψος τόξου 4,40μέτρα Το μήκος του καταστρώματος είναι 12,80μέτρα και το πλάτος 2,00μέτρα. Αν κάποιος επισκεφτεί σήμερα το γεφύρι θα διαπιστώσει πως η κατάσταση του είναι αρκετά καλή. Όσον αφορά τον χορηγό της κατασκευής του γεφυριού, από πηγές γνωρίζουμε ότι προέρχεται από τη Σουλιώτικη οικογένεια των Τσακιραίων, που κατέφυγε στους Αγίους Πάντες έπειτα από την καταστροφή του Σουλίου από τον Αλή Πασά. 33

Το γέφυρι του Πούσι Το γεφύρι του Πούσι βρίσκεται στο χωριό Φοινίκι. Το χωριό αυτό είναι ίσως ο μοναδικός παραδοσιακός οικισμός στη Θεσπρωτία, πετροκτισμένος στην πλαγιά του Φαρμακοβουνίου απέναντι από τους Φιλιάτες. Το γεφύρι χτίστηκε το 1800 με χρήματα του Νικόλαου Μπινάκη πάνω από την κοίτη του Μπογαζιώτικου, παραπόταμου του Καλαμά. Είναι μπαζωμένο στο μεγαλύτερο μέρος του. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 6,00μέτρα και ύψος 1,8μέτρα. Επίσης το μήκος του καταστρώματος είναι 12,60μέτρα και το πλάτος 2,70μέτρα. Ακόμα και σήμερα διατηρείται σε μία καλή κατάσταση και είναι μερικώς επιχωματωμένο. 34

Το γεφύρι του Κένου Βρίσκεται στον Τσαμαντά, χωριό κτισμένο στους πρόποδες της Μουργκάνας στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Το γεφύρι είναι μονότοξο. Βρίσκεται σε μια χαράδρα πριν την είσοδο του χωριού και γεφυρώνει το ρέμα του Κένου στον Ξάνθο ποταμό. Την ονομασία του ο Τσαμαντάς την οφείλει, κατά τον Τσαμαντιώτη λαογράφο Νικόλαο Νίτσο, στη βυζαντινή οικογένεια των Τσαμαντούρων, στους οποίους δόθηκε (13ος αιώνας) ως φέουδο η περιοχή. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 3μέτρα και ύψος τόξου 2,30μέτρα. Το μήκος του καταστρώματος είναι 7μέτρα και το πλάτος του 1,80μέτρα. Η κατάσταση του γεφυριού είναι κακή, το αριστερό υπόβαθρο άρχισε να υποσκάπτεται καί όλο το γεφύρι είναι πνιγμένο στη βλάστηση. 35

Το γεφύρι της Γκούμανης Το γεφύρι βρίσκεται, πνιγμένο στα νερά και στα σκουπίδια, κοντά στο χωριό Ράγιο (νομός Θεσπρωτίας), στον δρόμο προς την αρχαία Γιτάνη. Το σημείο του προσεγγίζει την σμίξη του Καλαμά με τον Καλπακιώτικο ποταμό. Η κατασκευή του έγινε στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ου αιώνα. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 9,00μέτρα και ύψος τόξου 1,10μέτρα. Το μήκος του καταστρώματος είναι 14,00μέτρα και το πλάτος 2,65μέτρα. Σήμερα είναι μερικώς βυθισμένο στα νερά της τεχνητής λίμνης Καλαμά και στα σκουπίδια. 36

Πέτρινο γεφύρι στη θέση Μέγα Λάκος- Δραμεσιοί Ιωαννίνων 37

Εισαγωγή Γεμάτη η Ήπειρος από πετρογέφυρα. Άλλα μικρά, άλλα μεγάλα, άλλα ξεχασμένα και παρατημένα στο πέρασμα των χρόνων. Έχουν καταγραφεί 250 πέτρινα γεφύρια, από τα οποία τα περισσότερα βρίσκονται στην Ήπειρο. Ο θησαυρός αυτός που οι προγονοί μας, δημιούργησαν και μας κληροδότησαν απλόχερα είναι τα πέτρινα γεφύρια που έχτισαν. Η ζωτική ανάγκη της επικοινωνίας και της μεταφοράς των αγαθών ήταν εκείνη που ώθησε τους «γεφυράδες», ασπούδαστους λαϊκούς μαστόρους, στην κατασκευή των πέτρινων τοξωτών γεφυριών των Ιωαννίνων. Tα αριστουργήματα αυτά της λαϊκής αρχιτεκτονικής φανερώνουν την αισθητική, το μεράκι και την άρτια τεχνική, την οποία κατείχαν οι ξακουστοί πρωτομάστορες, σε όλη την Ελλάδα και τη Ήπειρο. Χτισμένα σε κομβικά σημεία, αλλά και σε δυσπρόσιτες θέσεις, συνυφασμένα με την ιστορία των Ιωαννίνων, αλλά και του ελληνικού έθνους, απόλυτα εναρμονισμένα με το σπάνιο φυσικό περιβάλλον. Η κατασκευή των γεφυριών αυτών, που επέτρεπε την ασφαλή διάβαση ποταμών, ρεμάτων και χειμάρρων από τους ανθρώπους και τα ζώα τους, ήταν ένα τόσο σημαντικό έργο την εποχή εκείνη, που οδήγησε στη δημιουργία δημοτικών τραγουδιών, παροιμιών, εθίμων, δοξασιών, θρύλων και παραδόσεων. 38

Το γεφύρι της Πλάκας Είναι το μεγαλύτερο πέτρινο, μονότοξο γεφύρι στην Ελλάδα και ίσως των Βαλκανίων. Έχει άνοιγμα τόξου 40μέτρα και ύψος περίπου 21μέτρα. Το γεφύρι χτίστηκε και έπεσε δύο φορές το 1860 και το 1863 (το 1863 έπεσε την ημέρα των εγκαινίων του). Τελικά ξαναχτίστηκε το 1866 από τον πρωτομάστορα Κώστα Μπέκα. Το συνολικό μήκος του είναι 61μέτρα. Διαθέτει επίσης εκατέρωθεν δύο μικρά ανακουφιστικά τόξα, ανοίγματος 6μέτρων. Βρίσκεται στην περιοχή του οικισμού της Πλάκας των Ραφταναίων. Ο ποταμός Άραχθος με τα ορμητικά νερά του ήταν το μεγάλο εμπόδιο στην μετακίνηση των ανθρώπων και των κοπαδιών τους στα χωριά των Τζουμέρκων. Το γεφύρι της Πλάκας χτίστηκε για να ξεπεράσει αυτό το εμπόδιο. Η δαπάνη για την ανέγερσή του ήταν 187.000 γρόσια και η κατασκευή του ολοκληρώθηκε μέσα σε τρεις μήνες. Τα χρήματα έδωσαν ο Ιωάννης Λούλης 38.000 γρόσια, η κοινότητα Μελισσουργών 96.000 γρόσια, η κοινότητα Πραμάντων 32.000 γρόσια, η κοινότητα Αγνάντων 48.000 γρόσια και οι άλλες κοινότητες διάφορα ποσά και προσωπική εργασία. Η κοινότητα των Αγνάντων έδωσε όλη την απαραίτητη ξυλεία για την κατασκευή του γεφυριού. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν μεταξύ των άλλων ασπράδια από 20.000 αυγά. Το γεφύρι της Πλάκας είναι στενά συνδεδεμένο με την ιστορία της Ελλάδας. Στις 27 και 28 του Ιούλη, οι αγωνιστές της Επανάστασης με επικεφαλής τον Μάρκο Μπότσαρη κατατρόπωσαν τον Αλή Τοπάς Πασά. Το 1878 με αρχηγό τον Κ. Κοττίκα οι Έλληνες ανάγκασαν την τουρκική φρουρά στο γεφύρι να αποσυρθεί. Μεταξύ 1881-1913, όταν ο ποταμός Άραχθος υπήρξε σύνορο μεταξύ Ελλάδας Τουρκίας 39

υπήρχε σε μικρή απόσταση από το γεφύρι, φυλάκιο του ελληνικού στρατού, χάνι και υποτελωνείο το οποίο σώζεται ακόμη και σήμερα. Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου πολέμου το γεφύρι βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς σχεδόν στο κέντρο, αλλά άντεξε και επισκευάστηκε. Στην περίοδο της κατοχής σ ένα χάνι της περιοχής σε κοντινή απόσταση από το γεφύρι υπογράφηκε το «Σύμφωνο της Πλάκας», η ειρηνευτική συμφωνία μεταξύ των δύο κυριότερων ελληνικών και ταυτόχρονα αντιμαχόμενων αντιστασιακών οργανώσεων, του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, στις 29 Φεβρουαρίου 1944. Το γεφύρι της Πλάκας είναι ένα εξαιρετικό δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής, έργο Τζουμερκιωτών μαστόρων, άξιο θαυμασμού για την εξαιρετική τεχνική και την ομορφιά του. 40

Το γεφύρι της Πλάκας Μια παλιά φωτογραφία του γεφυριού της Πλάκας. Διακρίνεται, σχεδόν στο κέντρο, η ζημιά που έγινε από τον βομβαρδισμό του από τους Γερμανούς. 41

Το γεφύρι του Καμπέρ-Αγά Το πέτρινο θολωτό γεφύρι του Καμπέρ-Αγά ή αλλιώς Καμπεραγά βρίσκεται στη συμβολή των ποταμών Βάρδα και Ζαγορίτικου, κοντά στο χωριό Μηλιωτάδες, στην περιοχή του Ανατολικού Ζαγορίου. Πήρε το όνομά του από τον Καμπέρ Αγά, ιδιοκτήτη της περιοχής Μηλιωτάδων, ο οποίος έδωσε χρήματα για την κατασκευή του. Ανήκει στη κοινότητα Μηλιωτάδες του Νομού Ιωαννίνων. Οι συντεταγμένες του είναι N 39 43 27,4 E 020 57 48,5. Ο σκοπός της ανέγερσης του γεφυριού, η συγκοινωνία των χωριών του Ανατολικού Ζαγορίου με τα Γιάννινα και η εξυπηρέτηση των αναγκών των καραβανιών που ταξίδευαν στη περιοχή. Η χρονολογία που χτίστηκε δεν είναι ακριβής, πιθανολογείται μεταξύ 1750-1800 δηλαδή τον 18 ο αιώνα. Αποτελεί μοναδικό δείγμα αρχιτεκτονικής. Το υλικό κατασκευής του είναι η γκρίζα πέτρα της περιοχής, που δένει με το τοπίο, σε σημείο που φαντάζει ως ένα κατασκεύασμα της ίδιας της φύσης. Το γεφύρι είναι μονότοξο με τρία ακόμη ανακουφιστικά τόξα (καμάρες). Βρίσκεται σε υψόμετρο 505μέτρων. Δεξιά και αριστερά του τόξου υπάρχουν δύο μικρότερα ισοϋψή τόξα και υπάρχει ένα ακόμα πολύ μικρό στην αριστερή πλευρά του. Το κεντρικό τόξο έχει άνοιγμα 17μέτρα και ύψος 7,70μέτρα, το 1 ο παράθυρο έχει άνοιγμα 2,60μέτρα και ύψος 3,10μέτρα, ενώ το 2 ο έχει άνοιγμα 2,10μέτρα και ύψος 2,20μέτρα. Το κατάστρωμα έχει μήκος 38μέτρα και πλάτος 1,90μέτρα. Το 1982 μαζί με άλλα 21 πέτρινα γεφύρια του Ζαγορίου χαρακτηρίστηκε διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού. Κατά καιρούς έχουν γίνει εργασίες συντήρησης του από την 6 η Εφορία Νεώτερων Μνημείων. 42

Το γεφύρι της Κλειδωνιάβιστας ή του Βοϊδομάτη ή της Κλειδωνιάς Το πέτρινο γεφύρι της Κλειδωνιάβιστας βρίσκεται στο χωριό Κλειδωνιά, ένα εγκαταλελειμμένο σήμερα χωριό εκεί που η χαράδρα του Βίκου τελειώνει και αρχίζει ο κάμπος. Λέγεται και γεφύρι του «Βοϊδομάτη», λόγω του ποταμού Βοϊδομάτη, αλλά και της «Γλιδονιάβιστας», από τον κάμπο που ξανοίγεται μπροστά στην Κόνιτσα. Ανήκει στην κοινότητα Κλειδωνιά του Νομού Ιωαννίνων. Οι συντεταγμένες του είναι N 39 58 05,3 E 020 39 47,2. Ενώνει τον Άγιο Μηνά με την Κλειδωνιά και αποτελούσε μέρος του δρόμου που ένωνε τα Ιωάννινα με την Κόνιτσα. Μέσω του γεφυριού αυτού επικοινωνούσε η Κόνιτσα με το δυτικό Ζαγόρι. Κτίστηκε το 1853, με χορηγία της Μπαλκίζ Χανούμ του Μαλήκ Πασά με 37.000 γρόσια. Μέχρι τότε είχαν προηγηθεί αποτυχημένες προσπάθειες γεφύρωσης του Βοϊδομάτη στο ίδιο σημείο..ανήκει στην κοινότητα Κλειδωνιά του Νομού Ιωαννίνων. Στο σημείο αυτό του ποταμού προϋπήρχε μια παλιότερη γέφυρα, η οποία είχε συνδεθεί μ ένα φονικό επεισόδιο που έγινε εκεί μεταξύ δυο οικογενειών της περιοχής για ζήτημα τιμής και είχε σαν αποτέλεσμα να εγκαταλειφθεί ένα ολόκληρο χωριό. Το γεφύρι είναι μονότοξο με μια καμάρα, κάπως μακρόστενη. Βρίσκεται σε υψόμετρο 448μέτρων. Το τόξο του έχει άνοιγμα 20μέτρα και ύψος 9,15μέτρα. 43

Το γεφύρι της Βωβούσας Το γεφύρι της Βωβούσας βρίσκεται στο κέντρο του χωριού Βωβούσα στην περιοχή του Ανατολικού Ζαγορίου. Η βουή των νερών του ποταμού Αώου ήταν αυτή που έδωσε στο χωριό Βωβούσα την ονομασία του ("Βοϊούσα" (από τη βοή) που για λόγους ευγλωττίας έμεινε ως "Βωβούσα" ). Κτίστηκε το 1748 με χορηγία του Αλέξη Μίσιου από το Μονοδέντρι Ζαγορίου. Το γεφύρι γεφυρώνει τον Αώο ποταμό και χωρίζει το χωριό Βωβούσα σε δυο γειτονιές. Ανήκει στην κοινότητα της Βωβούσας του νομού Ιωαννίνων. Οι συντεταγμένες του είναι N 39 56 13,0 E 021 02 58,4. Είναι μονότοξο. Βρίσκεται σε υψόμετρο 974μέτρα. Το τόξο του έχει άνοιγμα 22μέτρα και ύψος 11μέτρα. Το κατάστρωμα έχει μήκος 41μέτρα και πλάτος 2,80μέτρα. Το 1936 τοποθετήθηκαν στις πλευρές του καταστρώματος του γεφυριού ξύλινα κάγκελα για την ασφάλεια των περαστικών. Έχει χαρακτηριστεί ως νεώτερο αρχαιολογικό μνημείο. 44

Το γεφύρι της Βροσύνας Το γεφύρι της Βροσίνας βρίσκεται στo χωριό Βροσίνα. Χτίστηκε με χρήματα της Μονής Μακρυαλέξη (Λάβδανη). Ανήκει στην κοινότητα της Βροσύνας του νομού Ιωαννίνων. Έχει συντεταγμένες N 39 38 75,0 E 020 30 90,0. Είναι μονότοξο με 2 βοηθητικά τόξα. Βρίσκεται σε υψόμετρο 271 μέτρων. Tο κεντρικό τόξο έχει άνοιγμα 9,25μέτρα και ύψος 5,10μέτρα, ενώ το αριστερό έχει άνοιγμα 1,60μέτρα και ύψος 2,30μέτρα. Το κατάστρωμα έχει μήκος 24,40μέτρα και πλάτος 1,90μέτρα. 45

Γεφύρι Νούτσου- Κόκκορη Το γεφύρι του Νούτσου (ή Κόκκορη όπως είναι επίσης γνωστό) βρίσκεται στο κεντρικό Ζαγόρι, κοντά στο χωριό Κουκούλι, 39χλμ. από τα Γιάννενα, στο ποτάμι του Βοϊδομάτη. Ο Νούτσος Κοντοδήμος από το Βραδέτο χρηματοδότησε την κατασκευή του γεφυριού, το οποίο πήρε το όνομα του ευεργέτη. Η επιγραφή σε μαύρη πλάκα αναγράφει χρονολογία 1750 ή 1752 (ο Λαμπρίδης αναφέρει και τον Νούτσο Καραμερσίνη ως κατασκευαστή το 1768). Λέγεται και γεφύρι του Κόκκορη (ή Κόκκορου) γιατί, ο Κόκκορος από το Κουκούλι, που είχε μύλο εκεί, διέθεσε το 1910 χρήματα για την επισκευή του. Τελευταία, το γεφύρι επισκευάστηκε ξανά από την ένωση Ζαγορισίων. Τα δεύτερο όνομα του γεφυριού προέρχεται από το επώνυμο του κατόχου του παρακείμενου μύλου. Ο μύλος αυτός εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του Κουκουλίου, του Καπεσόβου, του Βραδέτου, του Διλόφου και των Ασπραγγέλων. 46

Γεφύρι Καλογερικό ή του Πλακίδα, η ''κάμπια εν κινήσει'' Το γεφύρι Καλογερικό ή του Πλακίδα, είναι ένα πέτρινο τρίτοξο γεφύρι, στον ποταμό Βοϊδομάτη, παραπόταμο του Αώου, κοντά στα χωριά Κήποι και Κουκούλι του Κεντρικού Ζαγορίου. Λέγεται "Καλογερικό' γιατί από ξύλινο γεφύρι που το είχε φτιάξει ο Ρούσσης από τους Νεγάδες, μετατράπηκε σε πέτρινο με χορηγία του ηγούμενου Σεραφείμ από το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία στους Κήπους, το 1748. Πήρε και το όνομα «Πλακίδα» γιατί το επισκεύασαν το 1863 ο Αλέξης και ο Ανδρέας Πλακίδας που ήταν από το Κουκούλι. Δίπλα στο γεφύρι υπήρχε παλιά και μύλος. Το γεφύρι εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του χωριού Κουκούλι, αλλά και των γύρω χωριών που ερχόταν να αλέσουν στον μύλο. Είναι ένα τρίτοξο γεφύρι με ένα ιδιαίτερο σχήμα που το κάνει να ξεχωρίζει. Το κατάστρωμά του έχει μια κίνηση ρυθμική. Δίκαια ο χαρακτηρισμός του γεφυριού «Κάμπια εν κινήσει». 47

Το Γεφύρι του Μύλου Πρόκειται για ένα γεφύρι σε άριστη κατάσταση που βρίσκεται ακριβώς στην έξοδο του χωριού Κήποι προς τους Νεγάδες. Είναι χτισμένο πάνω στο Μπαγιώτικο ποταμό από το 1748 και διευκόλυνε τους κατοίκους που είχαν προορισμό τα Ιωάννινα. Διαθέτει δύο βασικές καμάρες και μία ακόμα μικρότερη, γεγονός που το κάνει να διαφέρει από τα υπόλοιπα γεφύρια του Ζαγορίου. Το όνομά του οφείλεται στον εκκλησιαστικό μύλο που βρίσκεται ακριβώς πλάι του. Στο κέντρο του γεφυριού υπάρχει μια επιγραφή πάνω σε μια μαύρη πέτρα που αναφέρει «βουστροφηδόν», δηλαδή ανάλογα με την κίνηση των βοδιών. 48

Θεογέφυρο Το Θεογέφυρο βρίσκεται μετά τη Ζίτσα, κοντά στο χωριό Λίθινο και γεφυρώνει τον ποταμό Καλαμά. Η ονομασία σημαίνει γεφύρι φτιαγμένο από το Θεό σύμφωνα με το μύθο. Πρόκειται για μια φυσική γέφυρα, έργο των ορμητικών νερών. Για πολλούς αιώνες διευκόλυνε το πέρασμα του ποταμού από τους κατοίκους της περιοχής. Βρίσκεται κοντά στις πόλεις Ιωάννινα, Άγιοι Σαράντα και Τρίκαλα 49

Το γεφύρι του Κοντοδήμου Το πέτρινο γεφύρι του Κοντοδήμου είναι μονότοξο και γεφυρώνει το ρέμα Βικάκη. Βρίσκεται κοντά στο χωριό Κήποι του Κεντρικού Ζαγορίου. Κατασκευάστηκε το 1753.Το όνομα του προήλθε από τον Τόλη Κοντοδήμο που χρηματοδότησε την κατασκευή του γεφυριού. Βρίσκεται πάνω στο μονοπάτι με το οποίο επικοινωνούσαν παλαιότερα οι Κήποι με το Κουκούλι. Είναι κοντά στις πόλεις Ιωάννινα, Άγιοι Σαράντα και Τρίκαλα. 50

Το γεφύρι της Πολιτσάς Το γεφύρι της Πολιτσάς, είναι ένα πέτρινο γεφύρι με μία καμάρα, για το οποίο δεν υπάρχουν στοιχεία για το πότε και από ποιον κατασκευάστηκε. Ενώνει το δήμο Πραμάντων με το δήμο Κατσανοχωρίων. Δίπλα του σε κοντινή απόσταση και πάνω στους ίδιους ογκόλιθους, έχει χτιστεί μία σύγχρονη γέφυρα από μπετόν για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων, η οποία στέκει αταίριαστη μπροστά από το γεφύρι. Είναι μονότοξο μα δύο ανακουφιστικά τόξα εκατέρωθεν. Το άνοιγμα του τόξου είναι 23,50μέτρα και το ύψος του 13,70μέτρα. Τα ανακουφιστικά τόξα έχουν άνοιγμα 7,70μέτρα και ύψος4,80 μέτρα. Το 1874 έγινε συντήρηση από τον Ιωάννη Λούλη. 51

Το γεφύρι του Κουβαρά Το γεφύρι χτίστηκε το 1926 και βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της περιοχής Πωγωνίου στο σημείο της χαράδρας που περνάει το μονοπάτι από το Δολό, κάτω από το εικόνισμα στο Τσούμπαρι, προς Πωγωνιανή. Γεφυρώνει το ρέμα του Κουβαρά, στο Νομό Ιωαννίνων Οι συντεταγμένες του είναι: Ν 39ο 59,6, Ε020ο 26 36,0. Το γεφύρι βρίσκεται σε υψόμετρο 784μέτρα. Οι κτίστες του γεφυριού Κουβαρά είναι αρκετοί: Πασχάλης Ζιούνης, Θωμάς Τσερώνης, Λάμπρος Γολάνης κ.α. Μέσα στη χαράδρα του Κουβαρά υπάρχει πλούσια και πολυποίκιλη βλάστηση, που σε συνδυασμό με τα ψηλά βράχια, συνθέτουν ένα τοπίο σπάνιας ομορφιάς που προκαλεί τον επισκέπτη να το εξερευνήσει. Η κατασκευή του κόστισε 16.000 δραχμές και χορηγός ήταν το ελληνικό δημόσιο. Είναι μονότοξο και η κατάσταση του γεφυριού είναι καλή. 52

Κατωγέφυρο ή γεφύρι του Ωραιοκάστρου Δίτοξο γεφύρι στο Ωραιόκαστρο (πρώην Λαχανόκαστρο). Σύμφωνα με πληροφορίες κτίστηκε το 1889 και εξυπηρετούσε κυρίως την επικοινωνία πέντε χωριών (Δελβινάκι - Δολό - Άγιο Κοσμά - Βήσσανη - Ωραιόκαστρο) με Βασιλικό - Γεροπλάτανο - Κεφαλόβρυσο - Κόνιτσα. Το γεφύρι βρίσκεται στην είσοδο του οικισμού αριστερά, πριν από το γήπεδο, μετά από 500μέτρα χωματόδρομο. Είναι μικρό γεφύρι πέτρινο που αποτελείται από δυο άνισα τόξα που γεφυρώνουν τις όχθες του ποταμού Τορμού. Το άνοιγμα των τόξων του φτάνει τα 6,30 και 5,85μέτρα αντίστοιχα και το ύψος του, τα 4μέτρα. Βρίσκεται στο νομό Ιωαννίνων. Οι συντεταγμένες του είναι Ν 39ο 59 26,0 - Ε 020ο 33 41,0. Στις πλευρές του καταστρώματος του έχουν τοποθετηθεί αραιές αρκάδες που δίνουν μια ξεχωριστή ομορφιά στο γεφύρι. 53

Γεφύρι της Τσίπνιανης Κατευθυνόμενοι από τα Γιάννενα προς το Ανατολικό Ζαγόρι, κοντά στο χωριό Μηλιωτάδες, αλλά ανήκει στο Γρεβενίτι, συναντάμε το γεφύρι της Τσίπνιανης! Ουσιαστικά είναι ένα μονότοξο οξυκόρυφο γεφύρι αλλά διαθέτει τρία ακόμη μικρά ανακουφιστικά τόξα στην πρόσβαση του προς την αριστερή όχθη του ποταμού Βάρδα. Το οξυκόρυφο αυτό σχήμα του τόξου του, το κάνει να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα γεφύρια του Ζαγορίου. Το κατάστρωμα του είναι αρκετά απότομο και στις πλευρές του υπάρχει ένα μικρό στηθαίο. Χτίστηκε το 1875. Το σύνολο της δαπάνης για την κατασκευή του ανήλθε στο ποσό των 1020 τούρκικων λιρών. Για τους κτίστες του δεν υπάρχουν στοιχεία. Ενώνει τις δυο όχθες του ποταμού Βάρδα και εξυπηρετούσε την επικοινωνία του Ανατολικού Ζαγορίου με τα Γιάννενα. Παλιότερα διέθετε καμπανάκι, το οποίο κατά κάποιο τρόπο προειδοποιούσε τους περαστικούς όταν φύσαγαν ισχυροί άνεμοι. Το γεφύρι αυτό σήμερα βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση, αλλά η εικόνα του τοπίου έχει αισθητά αλλοιωθεί, εξαιτίας της τσιμεντένιας γέφυρας που κτίστηκε δίπλα του και εξυπηρετεί τις ανάγκες της επαρχιακής οδού Ιωαννίνων-Ανατολικού Ζαγορίου. Βρίσκεται σε υψόμετρο 575μέτρα. 54

Το γεφύρι του Παπαστάθη Πρόκειται για γεφύρι, στον Άραχθο ποταμό, ανατολικά των Ιωαννίνων, ανάμεσα στα χωριά Δρίσκος και Κράψη. Το γεφύρι στηρίζεται στην απότομη ανατολική όχθη του ποταμού και σχηματίζει μια μεγάλη καμάρα, δύο μικρότερες και μια μικρή καθώς χαμηλώνει για να καθίσει στην ομαλή δυτική όχθη. Το οδόστρωμα δεν ακολουθεί τις καμάρες όπως στα περισσότερα τετράτοξα, αλλά καμπυλώνεται αρκετά στη μέση του γεφυριού. Είναι κρίμα που η κοίτη του ποταμού μετακινήθηκε κάποια στιγμή προς τα δυτικά, αχρηστεύοντας έτσι το γεφύρι. Μετά από αυτό η επικοινωνία των χωριών με τα Γιάννενα γινότανε με πορθμείο (ακόμη και στα πρώτα δρομολόγια του ΚΤΕΛ, όταν το λεωφορείο έφθανε μέχρι την δυτική όχθη του ποταμού). Οι διαστάσεις του γεφυριού είναι: 37μέτρα μήκος και 4,70μέτρα το ύψος της ψηλότερης καμάρας, ενώ 2,50μέτρα, 1,70μέτρα και 0,60μέτρα τα ύψη αντίστοιχα της τρίτης, δεύτερης και πρώτης καμάρας. Για την κατασκευή του έργου δαπανήθηκαν 350 ενετικά φλουριά, εκ των οποίων τα 175 έδωσε ο ηγούμενος της Μονής Βίλιζας, Αγάπιος από το Ματσούκι, και τα υπόλοιπα 175 οι κάτοικοι των γύρω χωριών, θέλοντας να ξεφύγουν από την απομόνωση. Σήμερα, διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση, η πρόσβαση όμως στο γεφύρι γίνεται μόνο από μονοπάτι. 55

Το γεφύρι του Βοτονοσίου ή του Ντούβλη Βρίσκεται στο νομό Ιωαννίνων, ανάμεσα στα χωριά Βοτονόσι και Ανθοχώρι, στο δρόμο από Βοτονόσι προς Ανθοχώρι. Είναι τρίτοξο γεφύρι. Το μεγάλο τόξο έχει μήκος 12,10μέτρα και ύψος από το εσωράχιο μέχρι το ύψος της διαμόρφωσης του τόξου 4,20μέτρα Το συνολικό ύψος της γέφυρας είναι 7,20μέτρα. Τα μικρά τόξα έχουν μήκος 1,40 και 3,80μέτρα, ενώ τα εσωτερικά τους ύψη είναι 2,80μέτρα και 1,00μέτρο αντίστοιχα. Το γεφύρι βρίσκεται δίπλα στον κεντρικό δρόμο προς Ανθοχώρι, 400μέτρα από το Βοτονόσι. Ονομάζεται και του «Ντούβλη» από τους ντόπιους, πιθανόν από το όνομα του Τούρκου που το έχτισε. Είναι μέρος συγκροτήματος κτισμάτων: πιο κάτω υπήρχε χάνι και μύλος. 56

Το γεφύρι του Μπαλκάν ή της Βίγλας Ένα από τα πιο παλιά πέτρινα γεφύρια. Χτίστηκε το 1707 με χορηγία του Γιάννη Σπανού. Βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Βοτονόσι και Ανθοχώρι. Γεφυρώνει τον μετσοβίτικο παραπόταμο του Αράχθου. Βρίσκεται σε υψόμετρο 698μέτρα. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 12,10μέτρα και ύψος τόξου 7,20μέτρα. Η κατάσταση του γεφυριού σήμερα είναι πολύ καλή μετά και από τη συντήρηση που έγινε στο γεφύρι. 57

Το γεφύρι του Μίσιου Το γεφύρι του Μίσιου βρίσκεται στο παλιό μονοπάτι που ένωνε το Κουκούλι με τη Βίτσα και κτίσθηκε το 1748 με δαπάνες της οικογένειες του Αλέξη Μίσιου από το Μονοδέντρι. Είναι αξιοσημείωτο ότι την ίδια χρονιά και πάλι η οικογένεια του Αλέξη Μίσιου έδωσε χρήματα για τη κατασκευή μιας δεύτερης γέφυρας, στο ανατολικό Ζαγόρι αυτή τη φορά, της γέφυρας της Βωβούσας. Το πέτρινο αυτό γεφύρι είναι κτισμένο στην είσοδο της χαράδρας του Βίκου, πάνω στον ποταμό «Ξεροπόταμο» σε ένα σημείο όπου, όπως γράφει ο Ιωάννης Λαμπρίδης, η οικογένεια Μίσιου διατηρούσε υδρόμυλο, ο οποίος λειτουργούσε ως τα τέλη του 19 ου αιώνα. Το γεφύρι του Μίσιου είναι ένα καλοδιατηρημένο δίξοτο γέφυρι, με καμάρες διαφορετικού μεγέθους. Το άνοιγμά του μεγάλου τόξου είναι περίπου 18μέτρα και το ύψος του αγγίζει τα 10μέτρα, ενώ το μικρότερο τόξο έχει διαστάσεις 6 και 5,5μέτρα αντίστοιχα. Το 1938 έγιναν στο γεφύρι εργασίες συντήρησης, με δαπάνες του κληροδοτήματος της Αγγελικής Παπάζογλου, όπως αναφέρει ο Κώστας Λαζαρίδης στο βιβλίο του για το χωριό του «Το Κουκούλι». Ο σπουδαίος Κουκουλιώτης δάσκαλος γράφει επίσης ότι σε αυτές τις εργασίες αντικαταστάθηκαν στο γεφύρι οι 58

αρκάδες του καταστρώματός του, με το προστατευτικό στηθαίο που βλέπουμε σήμερα. Και αυτό γιατί οι μεγάλες όρθιες πέτρινες πέτρες (αρκάδες) του γεφυριού είχαν υποστεί φθορές εξαιτίας μιας παλιάς Ζαγορίσιας πρόληψης. Κάθε γυναίκα της τότε εποχής που δεν έφερνε στον κόσμο ζωντανό παιδί, ανέβαινε στο γεφύρι και έριχνε μια από τις αρκάδες του. Το γεφύρι Πάλτσας Συνδέει τις δυο όχθες του Καλαρρύτικου. Το συναντάμε στον οικισμό τις Κηπίνας, ακολουθώντας την διαδρομή Προσήλιο προς Πράμαντα η αντίστροφα, στα Τζουμέρκα. Γεφύρι στα Ριζιανά Πέτρινο μονότοξο γεφύρι το οποίο γεφυρώνει τον Μπαγιώτικο ποταμό και ένωνε τους Νεγάδες με το Δίκορφο και τα Ιωάννινα. Είναι μονότοξο με άνοιγμα τόξου 10μέτρα και ύψος τόξου 5,00μέτρα..Έχει μήκος 20,00μέτρα και πλάτος 2,75μέτρα. Χτίστηκε το 1870. Βρίσκεται σε υψόμετρο 980μέτρα. 59