ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΠΛΑΝΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ 11. Πριν...

ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΠΛΑΝΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ 11 Πριν... ΚΑΙ ΝΑ ΠΟΥ ΦΤΑΣΑΜΕ ΩΣ ΕΔΩ! Περνάει ο χρόνος γρήγορα. Ρέουν οι ζωές, γίνονται ιστορίες, γίνονται στιγμές αιχμάλωτες σε χαρτί, πορτρέτα, ημερολόγια, φτιάχνουν αποδείξεις, μικρά, ασήμαντα αντικείμενα. Η Φαίδρα δεν πάει καιρός που παίζει με το χρόνο των ανθρώπων της απ το παρελθόν. Άλλοτε ηθελημένα, άλλοτε όχι, αγγίζει τις ζωές τους, χωρίς πάντα απόλυτη επίγνωση. Λίγο σαν μυθιστόρημα, λίγο σαν περιπέτεια ξένη. «Ο χρόνος άλλα πράγματα τα κάνει πανίσχυρα, πολύτιμα, κι άλλα αδύναμα, τιποτένια. Άλλα τα αναζωογονεί κι άλλα τα βυθίζει στη λήθη και την ανυπαρξία...» Την απολαμβάνει η Φαίδρα τούτη την ασφάλεια του περασμένου χρόνου, που εξωραΐζει πρόσωπα και καταστάσεις, που σου δίνει την πολυτέλεια να νοσταλγείς, που ξεφτίζει τις αμαρτίες, που θολώνει τον πόνο. Που σου χαρίζει τη δύναμη να κρίνεις, να συγχωρείς... Πιάνει το κουβάρι από την αρχή. Εκατό χρόνια πριν... «Λιακάδες και θύελλες»: Τότε που ο προπάππους της, ο Νίκος Ντούκαρης, με τη φόρα των νιάτων, της φιλοδοξίας και της τόλμης του, θα σταθεί απέναντι από μια φωτογραφία πάνω σ ένα πιάνο, που θα αλλάξει τη ζωή του ολόκληρη. Έχει αφήσει πίσω στο νησί του, τη Νάξο του, πολλά. Τους γονείς του και το μεγάλο του τον αδερφό, τον τάφο της μικρής του αδερφής, φίλους γκαρδιακούς, μυρωδιές θαλασσινές. Έχει αφήσει το μικρότερο αδερφό του, τον Μανόλη, μεγάλη του αδυναμία και όνειρό του να τον κάνει ζωγράφο, που μοίρα τούς δένει σκληρή. Έχει αφήσει τον ξάδερφό του το συνονόματο, τον Νικολή, με την υπόσχεση σύντομα να τον πάρει κοντά του, υπόσχεση που θα κρατήσει, παιχνί-

12 ΜΑΙΡΗ ΜΑΝΔΑΛΗ δι ενός κακού που θα φωλιάσει στις αδυναμίες και τους φόβους, θα γιγαντωθεί και θα νικήσει. Έχει έρθει στην Αθήνα με την ευχή του πατέρα του και ένα μικρό κοριτσάκι ντυμένο στα λευκά, να προστατεύει τα όνειρά του, κάτι πάνω και πέρα από θύμηση, κάτι σαν άγγελος. Στην Αθήνα βρίσκει άλλη οικογένεια. Τον Φώντα Αηβαλή, τον ευεργέτη του, τον Πελοπίδα Ζέριγκα, το μέντορά του στη ζωή. Και προκόβει. Παλεύει. Πιάνει τη ζωή από τα μαλλιά, δουλεύει σκληρά, τολμά, διαβάζει, αποκτά τρόπους, ξέρει τι θέλει και πώς θα το αποκτήσει. Κι η φωτογραφία είναι πάντα εκεί, ένα πρόσωπο να του στοιχειώνει τα όνειρα, ένα χαμόγελο χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, πάντα εκεί, πάνω στο πιάνο στο ησυχαστήριο του Αηβαλή. Ο θάνατος θα δώσει σάρκα και οστά σ εκείνο το πρόσωπο. Στην αρχή, ο Νίκος θα το συναντήσει σκοτεινό, δυσοίωνο, με τα κόκκινα μαλλιά τραβηγμένα πίσω, ντροπή που ήταν κόκκινα, και τα μάτια περισσότερο γκρι, λιγότερο πράσινα. Μα το νησί και ένα κοριτσάκι ντυμένα στα λευκά διώχνουν τις Ερινύες και το πρόσωπο της Τζούλιας Αηβαλή ξαναγίνεται φωτεινό, τα μαλλιά της ξαναπαίρνουν φωτιά, τα μάτια της ξαναλάμπουν πράσινα και ο Νίκος ξανανιώθει την καρδιά του να χτυπά φρενιασμένα. Η Τζούλια, στο μεγάλο γλέντι στο νησί, στέκεται κάτω από την ελιά, σηκώνει το χέρι της και αρχίζει να παίζει με την Κόκκινη. Ο Μανόλης πιάνει το κάρβουνο. Γελάει μέσα του καθώς παρακολουθεί μία την κοπέλα, μία τη γάτα. Τι ομοιότητα! Το ίδιο φλογερό βαθύ χρώμα της σκουριάς, το ίδιο ντελικάτο προφίλ, τα ίδια πανέμορφα καταπράσινα μάτια που αποπνέουν το ίδιο ταμπεραμέντο. Και δουλεύει με πάθος, τραβάει αδρές γραμμές, κι εκεί που λες πάει, καταστράφηκαν όλα, τις μαλακώνει με το χέρι του, φτιάχνει σκιές, δίνει φως και ζωή. Κι αρχίζει να έχει συναισθήματα πρωτόγνωρα, να χάνει την επαφή με την πραγματικότητα. Όταν πια το ολοκληρώνει, στα δεκαεφτά του, ο Μανόλης καταλαβαίνει πως για πρώτη φορά στη ζωή του είναι ερωτευμένος. Τις μέρες που ακολουθούν πολιορκείται από εικόνες και συναισθήματα, αφήνεται να παρασυρθεί, ξεχνάει τις ζωγραφιές του, η ζωή τον αιφνιδιάζει σε κάθε στιγμή. Το γέλιο της Τζούλιας, θέλοντας και μη, πλημμυρίζει το μυαλό του. Μα το ένστικτο του μικρού δε λαθεύει. Το μάτι του έχει μάθει να κοιτάει αλλιώς. Έχει μάθει να βλέπει βαθιά, στις ψυχές, πιο πέρα από τα προσχήματα. Και δαγκώνεται. Και ξαναπιάνει να ζωγραφίζει να ξεχαστεί ή να κοροϊδευτεί

ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΠΛΑΝΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ 13 πως λαθεύει. Κι όσο ζωγραφίζει, τόσο πείθεται, γιατί ο Νίκος μοιάζει ξαφνικά μεγάλος άντρας κι εκείνη γίνεται ακόμα πιο όμορφη όταν τον κοιτάζει. Ο Νίκος και η Τζούλια παντρεύονται στο νησί. Ο Μανόλης, εκείνη την ίδια μέρα, θα εκμυστηρευτεί στον αδερφό του τον έρωτά του για εκείνη και την επόμενη μέρα θα εγκαταλείψει το νησί και τη ζωή τους. Η ζωή τους, που κυλάει μέσα από το ημερολόγιο της Τζούλιας, ταξιδεύει τη Φαίδρα στα ευτυχισμένα τους χρόνια, της επιτυχίας, της ευμάρειας. Ακόμα και σε καιρούς πολέμου, διχασμού, αποκλεισμού και πείνας, εκείνοι ευτυχούν, βοηθούν, μεγαλώνουν την οικογένειά τους. Ο Αργύρης, ο Νέστορας, η Ευτυχία, τα δίδυμα, ο Φώντας και ο Ρένος, η Βιργινία είναι η απόδειξη και η ευλογία του έρωτά τους. Ο Νίκος έχει μόνο δύο αγκάθια που τον πονούν. Το πρώτο είναι ο Μανόλης. Τόσα χρόνια έχουν περάσει από εκείνη την εξομολόγησή του και ο Νίκος αισθάνεται πως τίποτα δεν έχει αλλάξει. Στα δεκατρία χρόνια που έχουν μεσολαβήσει έχει δει τον αδερφό του μόνο δυο φορές. Αφήνει σ εκείνον την πρωτοβουλία, προσπαθώντας να φανεί τουλάχιστον διακριτικός, στην πραγματικότητα νιώθοντας απολύτως ανίκανος να τον χειριστεί. Τον κακίζει που μένει μακριά, απόμακρος, ξένος, για μια εμμονή. Γιατί μετά από τόσα χρόνια δεν μπορεί παρά για μια εμμονή να πρόκειται. Το δεύτερο είναι η Ροζάνα, η γυναίκα του ξαδέρφου του Νικολή, «Το φίδι που τρέφουμε στον κόρφο μας!» όπως συχνά λέει στην Τζούλια. Η αχόρταγη Ροζάνα, η όμορφη τσιγγάνα από τον Καύκασο, είναι μια γυναίκα αδίστακτη, σκληρή, με αχαλίνωτο ερωτισμό, βαθιά ανήθικη, που εξουσιάζει απόλυτα τον Νικολή και ονειρεύεται πλούτη, κοινωνική θέση και δύναμη. Τρωτά της σημεία θα σταθούν ο αδερφός της και η αδυναμία της να κρατήσει παιδί στα σπλάχνα της. Ο Μανόλης, μετά τη μακρόχρονη περιπλάνησή του στην Ευρώπη, αφήνει τα βήματά του να τον φέρουν στη Σμύρνη. Είναι πια ο «Ναξιώτης». Έτσι τον ξέρουν όλοι. Ο ζωγράφος που απ όλες τις ομορφιές της πόλης προτιμάει να ζωγραφίζει τους βρομερούς φτωχομαχαλάδες των αλλόθρησκων. Έχει κρατήσει την Τζούλια βαθιά χαραγμένη στην καρδιά του, όχι σαν απωθημένο, μα σαν αγάπη πολύτιμη, οξυγόνο στην ψυχή του. Μοιράζεται το κρεβάτι του και το πάθος του με μια όμορφη Αρμένισσα, διαβάζει τα γράμματα της μάνας του, ζει όλη τη ζωή του Νίκου και της Τζούλιας μέσα από αυτά, μα και χίλιες ζωές ακόμα πάνω στους καμβάδες του, πάνω στα χαρτιά του.

14 ΜΑΙΡΗ ΜΑΝΔΑΛΗ Όταν η Τζούλια θα βρεθεί απέναντί του αναπάντεχα, όταν θα τον ρωτήσει για την εξαφάνισή του, δε θα της κρυφτεί. «Ξέρεις γιατί έφυγα!» θα της πει κι εκείνη αμέσως θα νιώσει τη γνώση βαθιά κρυμμένη μέσα της, θαμμένη χρόνια. Την είχε ξεχάσει αυτή τη γνώση. Την είχε απορρίψει. Και τώρα, τόσα χρόνια μετά, ο Μανόλης τής την πετάει στο πρόσωπο, σαν γάντι. Σχεδόν θυμωμένα. Εκείνος τη λυπάται. Βλέπει τη χλομάδα της, χάνεται στο καταπράσινο των ματιών της που τον κοιτάνε μα δεν τον βλέπουν, χαϊδεύει με το βλέμμα του τις πύρινες μπούκλες της, αφήνεται στην ομορφιά της που του κόβει την ανάσα. Η μορφή της αποτυπώνεται ανεξίτηλα στη μνήμη του. Για μια στιγμή είχε θελήσει να την πληγώσει. Να την τρομάξει. Λες και είχε φταίξει σε τίποτα. «Παιδιάστικες βλακείες!» της λέει. Ο καιρός περνάει, ο Μανόλης επιστρέφει, μα για λίγο δίνει άθελά του τροφή στο κακό που εκδικείται για μια απόρριψη, για μια προσβολή. Θρηνεί για το χαμό των γονιών του, όπως όλοι τους, και επιλέγει ξανά τη φυγή, με μια φράση της Ροζάνας βαθιά χαραγμένη μέσα του. «Θα πονέσεις γι αυτούς που πονάς πιο πολύ!» Το κακό έχει φωλιάσει πια και δεν κάνει πίσω. Τώρα έχει ένα μωρό χαμένο να εκδικηθεί και μια τελευταία ευκαιρία που χάθηκε για πάντα. Η Τζούλια γεννά τον Παναγιώτη πρόωρα, με κίνδυνο της ζωής της, κι απ αυτό δε συνέρχεται. Η φυματίωση τη βρίσκει αδύναμη και την κατατρώει. Ο Νίκος για πρώτη φορά στη ζωή του νιώθει ανίσχυρος, απόλυτα αδύναμος. Απαρνιέται το παιδί, που θεωρεί υπεύθυνο για την αρρώστια της, στρέφεται στον Μανόλη που σπεύδει στην Αθήνα την πρώτη στιγμή που μαθαίνει για στήριξη. Πώς να στηρίξει άραγε τον αδερφό του, όταν και ο ίδιος πεθαίνει μέσα του; Πώς να εξηγήσει τη δική της στάση παράδοσης; Σηκώνει τα μάτια του στο φεγγάρι και κλείνει τον Νίκο στην αγκαλιά του, με τα λόγια της Ροζάνας να του παίρνουν τα λογικά. Η Φαίδρα κοιτάζει το πορτρέτο της γυναίκας με τα κόκκινα μαλλιά, φιλοτεχνημένο από το μεγάλο «Ναξιώτη». Μια δέσμη γλυκού φυσικού φωτός μπαίνει από το παράθυρο στα δεξιά της. Η αριστερή πλευρά της είναι υποφωτισμένη και το υπόλοιπο δωμάτιο πιο σκοτεινό. Πόσα περισσότερα είχε δει ο Μανόλης Ντούκαρης; Τα πράσινα μάτια της καθρεφτίζουν το μεγαλείο της ομορφιάς της, της ψυχής της και της αγάπης του. Η Τζούλια τον ερωτεύτηκε τον Μανόλη! Όπως ερωτεύεσαι κάτι τέλειο,

ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΠΛΑΝΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ 15 άπιαστο, ιερό. Ερωτεύτηκε την τιμιότητά του, τη στωικότητά του, τον ανεκπλήρωτο έρωτά του, που λάτρεψε αντί να μισήσει, την ιδέα του. Ο Νίκος στάθηκε η ζωή της, η τροφή και το νερό της, η ανάσα της, η ηδονή, η ολοκλήρωσή της, το φως της. Ο Μανόλης έκλεψε στιγμές από τα όνειρά της, από τις σκιές της... «Αλήθειες κρυμμένες, σημάδια ανεξίτηλα»: Και ο χρόνος κυλάει. Τα χρόνια περνούν. Τα παιδιά του Νίκου και της Τζούλιας έχουν μεγαλώσει πια. Ο Αργύρης, ο γοητευτικός μεγάλος γιος, έχει το χάρισμα της θετικής αύρας. Γίνεται αμέσως συμπαθής και κάνει τους ανθρώπους να του ανοίγονται για κάθε τους πρόβλημα. Πάντα οι άλλοι, δικοί και ξένοι, θεωρούν τη δύναμή του και τη γενναιοδωρία της ψυχής του δεδομένες. Ανιδιοτελής, ιδεολόγος, μαχητικός, δίκαιος. Ο Νέστορας είναι το ακριβώς αντίθετο. Σε μόνιμη σχέση ανταγωνισμού με τον Αργύρη, αδίστακτος, απόλυτος, σκληρός, εγωιστής και συμφεροντολόγος, είναι το όργανο μιας μοίρας σκληρής. Η Ευτυχία το ξέρει. Όμορφη δεν είναι. Ούτε χαριτωμένη. Ούτε κάποιο χάρισμα διαθέτει ούτε ταλέντο. Πολύ συχνά αντιλαμβάνεται βλέμματα συμπόνιας από τους γύρω της, για το ασχημόπαπο δίπλα στον κύκνο, τη μικρή αδερφή της. Γνωρίζει τον έρωτα και τον χάνει και διαλέγει τη μοναξιά ως τιμωρία για την ευτυχία που κλεφτά έχει νιώσει. Χρόνια μετά θα προλάβει να γευτεί την ευτυχία, μα θα μείνει πολύ γρήγορα και πάλι μόνη, με μία και μοναδική, μα τόσο λυτρωτική, απόδειξη της ύπαρξής της. Ο Φώντας και ο Ρένος. Οι δίδυμοι. Τόσοι όμοιοι, τόσο διαφορετικοί. Όσο μεγαλώνουν τα κορμιά, δηλώνουν τη φύση, την επιλογή, τα θέλω. Τα δύο αδέρφια στέκονται μπροστά στο στενό καθρέφτη της ντουλάπας. Δεν τους χωράει. Το μισό του βλέπει ο καθένας. Το άλλο μισό είναι του άλλου, το αλλιώτικο. Τα βλέμματα πάλι ίδια, ίσως και οι ψυχές, τουλάχιστον μέχρι την καταστροφή. Η Βιργινία είναι το μικρότερο από τα παιδιά του Νίκου και το πιο χαϊδεμένο. Είναι κοκκινομάλλα, πρασινομάτα, απαράμιλλης ομορφιάς. Τον πατέρα της τον έχει σαν θεό της. Όταν της λέει πως είναι ίδια η μητέρα της, που σφράγισε την Αθήνα με την ομορφιά και την καλοσύνη της, εκείνη κορδώνεται όλο

16 ΜΑΙΡΗ ΜΑΝΔΑΛΗ περηφάνια. Στην Αθήνα του Μεσοπολέμου, πανέμορφη και πολυαγαπημένη, παίζει ασυνείδητα με τη ζωή της μέσα στην ασφάλεια των νιάτων της και της άγνοιας κινδύνου. Ο Νίκος Ντούκαρης, όλα αυτά τα χρόνια, είναι ένας πατέρας τρυφερός, δοτικός, σημαδεμένος από το θάνατο της γυναίκας που υπήρξε η ζωή του ολόκληρη, της μητέρας των παιδιών του, της Τζούλιας του. Είναι ένας άνθρωπος πετυχημένος, απόλυτος, κάποτε πανίσχυρος, που φέρει τα σημάδια μιας μεγάλης ήττας και μιας απόφασης-εξιλέωσης, τίμημα μιας παλιάς ανίερης συμφωνίας. Ο Νίκος ζει χρόνια με το λάθος εκείνο να του κατατρώει τα σωθικά. Ένα μυστικό που, όταν θα έρθει το πλήρωμα του χρόνου, θα στραφεί ενάντια σε ολόκληρη την οικογένειά του. Είναι ένας πατέρας που θα ξανακάνει το λάθος αυτό, γιατί δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά. Αδύναμος καθώς είναι, αλλοτριωμένος, επιλέγει την άγνοια και τη σιωπή, μα όταν μέσα στον πόνο του θα ευχηθεί να ήταν ο άλλος του γιος στη θέση του νεκρού, θα καταλάβει πως ο ίδιος είναι ο πιο άνανδρος απ όλους και πως η ζωή είχε αποφασίσει να τον τιμωρήσει γι αυτό. Ο Παναγιώτης Ντούκαρης είναι ο γιος του Νικολή και της Ροζάνας. Ή, τουλάχιστον, έτσι έχει περάσει τη ζωή του νομίζοντας. Μικρός, το μόνο που ζητούσε ήταν να περνάει ώρες με τα ξαδέρφια του στο σπίτι της οδού Πατησίων, παρά τις αντιρρήσεις της μάνας του. Μεγαλώνοντας, κάτω από την απόλυτη επιρροή της, παίρνει άλλο δρόμο και γίνεται διώκτης τους. Ο Πελοπίδας Ζέριγκας, ο νεότερος, είναι ο παιδικός φίλος της Βιργινίας, που πάντα βρίσκει τον τρόπο να της συμπαρασταθεί όταν τιμωρείται για τις σκανταλιές της, με τον καλό του το λόγο, την πραότητα του χαρακτήρα του, την ευγένειά του. Είναι αυτός που κατορθώνει να κατευνάσει το αγρίμι που κρύβει μέσα της η Βιργινία, να ξυπνήσει την ομορφιά και τη θηλυκότητά της. Για τη Βιργινία ο Πελοπίδας είναι η φωνή της λογικής, το στήριγμα, ο φίλος ο πιο πολύτιμος από αδερφός. Για τον Πελοπίδα η Βιργινία είναι η ομορφιά της ζωής, η ύπαρξή του ολόκληρη. Ο χρόνος θα βρει τους δυο νέους να παίζουν ασυνείδητα με τις ζωές τους και θα τους συνδέσει με μια αλήθεια οδυνηρή. Την πρώτη της απώλεια η Βιργινία τη βιώνει με την εξαφάνιση του Φώντα. Νύχτα φεύγει από το σπίτι τους σαν τον κλέφτη, με λίγα ρούχα, λίγα χρήματα, κακοποίηση και απέραντη ντροπή. Ένα σημείωμα αφήνει μόνο πίσω του, δυο

ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΠΛΑΝΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ 17 λέξεις για τον καθένα, στα καράβια τούς γράφει πως θα μπαρκάρει, ψέματα. Ο Φώντας διαπομπεύεται από τον Νέστορα, τον ίδιο του τον αδερφό, στο όνομα της οικογενειακής τιμής. «Νόμιζες πως θα σε αφήσω να μας καταστρέψεις όλους; Να μας ξεφωνίσει ο κόσμος; Είσαι ένας ανώμαλος. Δε χωράς πουθενά! Τουλάχιστον όχι εκεί όπου υπάρχουμε εμείς!» του φωνάζει. Ο Φώντας βυθίζεται στην απελπισία, στην εξαθλίωση, στον εξευτελισμό και μόνο μετά από καιρό ανασύρεται ημιθανής για μια τελευταία ευκαιρία φωτός. Ερωτεύεται το σωτήρα του, ζει με απωθημένα καταστροφικά, μια ζωή πικρή, διχασμένη, μισερή. Δεύτερη απώλεια ο Παναγιώτης. Όταν θα εισβάλει στο σπίτι της οδού Πατησίων, με δυο ομοϊδεάτες του, όλοι ντυμένοι με τη στολή της νεολαίας του Μεταξά, άγριοι κυνηγοί φίλου οικογενειακού, η Βιργινία, θαρραλέα και αποφασιστική, θα τον πετάξει έξω και θα κλείσει την πόρτα του σπιτιού και της καρδιάς της πίσω του, ηχηρά. Η Βιργινία νιώθει πια ευάλωτη, απογυμνωμένη από την παιδική εκείνη πεποίθηση πως κανείς και τίποτα δε θα μπορούσε να τη βλάψει, ούτε την ίδια ούτε αυτούς που αγαπάει. Απογυμνωμένη από τη βεβαιότητα πως η μητέρα της στεκόταν στο πλευρό της φύλακας άγγελος σε κάθε χτύπο της καρδιάς της. Θέλει να δει το υπόλοιπο της ζωής της. Θέλει να πειστεί πως η ευτυχία θα έρθει, θέλει να πιαστεί από κάπου, και ο Πελοπίδας είναι πάντα εκεί. Με την έναρξη του πολέμου, ο Πελοπίδας φεύγει για το μέτωπο, στοιβαγμένος στο βαγόνι του τρένου, ανάμεσα σε φωνές, τραγούδια, χνώτα και άγνοια, με πολύτιμο κατευόδιο την αίσθηση του κορμιού της πάνω στο δικό του. Είναι αρραβωνιασμένοι πια. Η Βιργινία είναι δική του. Είναι άτρωτος. Ο Μάριος Μαντάς της λέει πως θα την παντρευτεί πριν μάθει το όνομά της. Εκείνη προσφέρει τις υπηρεσίες της στον Ερυθρό Σταυρό κι εκείνος αναρρώνει από σοβαρό τραυματισμό και μόλις έχει γυρίσει από το μέτωπο. Η Βιργινία είναι για πρώτη φορά στη ζωή της ερωτευμένη. Όταν συνειδητοποιεί πως είναι έγκυος, οι Γερμανοί είναι πια στην Αθήνα και ο Πελοπίδας τής δηλώνει πως μοναδική του επιλογή είναι να φύγει με τους συμμάχους στην Αλεξάνδρεια. Η Βιργινία νιώθει ελεύθερη και αποφασίζει να στηρίξει την ευτυχία της στο ψέμα. Το παιδί είναι του Μάριου. Δε θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά. Παντρεύονται αμέσως. Και σε λίγους μήνες έρχεται στη ζωή τους ένα κοριτσάκι. Η Τζούλια.

18 ΜΑΙΡΗ ΜΑΝΔΑΛΗ Τα χρόνια της Κατοχής διαδέχονται άλλα σκληρότερα. Αδέρφια σκοτώνονται τώρα μεταξύ τους, κι άλλο αίμα χύνεται στους δρόμους. Ο Παναγιώτης οδηγείται απ αυτό το αίμα στο σπίτι που πάντα αγαπούσε, βαριά τραυματισμένος. Ο κυνηγός έχει γίνει θήραμα. Τον κρύβουν, τον περιθάλπουν, αναρρώνει. Η Βιργινία μαθαίνει πως ο Παναγιώτης είναι αδερφός της. Πως ο πατέρας της τον έδωσε στον Νικολή μωρό, γιατί τον θεωρούσε υπεύθυνο για το θάνατο της Τζούλιας, της μητέρας τους. Ο κόσμος της γκρεμίζεται και πάλι. Τιμωρεί τον Νίκο. Κρίνει σκληρά το ψέμα του και τον καταδικάζει. Το δικό της το έχει θάψει βαθιά μέσα της. Το έχει ξεχάσει. Το έχει σβήσει. Τότε γεννάει το δεύτερο παιδί της. Τον Γρηγόρη. Ο Νίκος Ντούκαρης πεθαίνει το καλοκαίρι του 61. Το ένοχο μυστικό του δεν το παίρνει μαζί του. Μ αυτό χαστουκίζει το σαραντάχρονο άντρα που μένει για ώρα γαντζωμένος απ το κρεβάτι και βρίσκει το θάρρος να ζητήσει συγχώρεση. Συγχώρεση που δεν έρχεται ποτέ. Είναι πια αργά. Ο Παναγιώτης βρίσκει τη δύναμη να ψελλίσει: «Τόσα παιδιά! Γιατί μόνο εγώ δε χώρεσα;» Δεν παίρνει απάντηση. Η Βιργινία δεν έχει κλείσει τους λογαριασμούς της με τη μοίρα. Το χτύπημα είναι σκληρό. Ανελέητο. Η γυναίκα κάθεται στο υγρό παγωμένο χώμα. Η ρόμπα της ποτίζει παγωνιά. Δεν τη νοιάζει. Ακουμπάει την πλάτη της στον καμένο κορμό και κλείνει τα μάτια. Ξαναζεί τον ίδιο εφιάλτη. Κρατάει το νεκρό γιο της, καμένα νιάτα, στα χέρια της. Όμως, τώρα, τα αίματα και η μαυρίλα φεύγουν σιγά σιγά από πάνω του. Η Τζούλια, η κόρη της, ουρλιάζει. Τα αίματα και η μαυρίλα καλύπτουν τώρα το δικό της πρόσωπο, τα χεράκια της, το φουστανάκι της. Η Βιργινία φωνάζει βοήθεια, μα δεν την ακούει κανείς. Μένει με την Τζούλια πια στα χέρια της, τη βλέπει να λιώνει, να συρρικνώνεται, να εξαφανίζεται. Πρέπει να πει την αλήθεια. Πρέπει όλοι, ο Πελοπίδας, ο Μάριος, η Τζούλια, να μάθουν. Πριν η μοίρα τιμωρήσει ξανά. Πριν να είναι πια αργά! Τώρα ήρθε η ώρα η Φαίδρα να παρασυρθεί από το κουβάρι. Να μπει στην πλοκή της μοίρας, να δει τις αλήθειες πρόσφατες, ίσως οδυνηρές, ίσως λυτρωτικές. Μα σίγουρα κάποιες απ αυτές απόλυτα πια δικές της...

ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΠΛΑΝΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ 19 ΑΝ Η ΕΛΕΝΑ ΖΟΥΣΕ ΑΚΟΜΑ σε τούτο τον κόσμο της ύλης, θα έπαιρνε ανάσα γεμάτη για να γευτεί τη μυρωδιά της μυρτιάς και του πεύκου. Θα βύθιζε τα πόδια της στο κρύο νερό, θα απολάμβανε στα δάχτυλά της το στροβιλισμό της άμμου. Θα άπλωνε τα χέρια της στο βύθισμα του πυρακτωμένου ήλιου στη θάλασσα κι εκείνος θα έπαιρνε τη μορφή ενός άντρα, που ίσως, ίσως, δε θα την απαρνιόταν αυτή την αγκαλιά. Τούτο το νησί δεν ήταν το δικό της. Μα και ξένο δεν ήταν. Το νανούρισμά της αντηχούσε ολούθε, και τώρα πια το άκουγαν. Χρόνια πολλά η μοίρα τούς έκλεινε τα αφτιά. Έτσι έπρεπε. Η μπαλαρίνα της χόρευε στον όμορφο, απαλό, γλυκό ρυθμό του τσέχικου νανουρίσματος, για την κάθε γυναίκα ξεχωριστά. Τόσα χρόνια μοιρασμένες ζωές, κι όμως εκείνη είχε μείνει κρυφή, προσωπική για την καθεμιά, αθέατη για την άλλη. Αν η Ελένα ζούσε ακόμα σε τούτο τον κόσμο της ύλης, θα ένιωθε λίγη μοναξιά. Μοναξιά για την ταχύτητα του χρόνου. Πόσο γρήγορα περνούσαν όλα από μπροστά της! Σκόρπιες εικόνες, αρώματα ανθρώπων αγαπημένων, που κάποτε θέλησε να προστατέψει, να καθοδηγήσει, να διδάξει. Γιατί; Επειδή μπορούσε! Επειδή όφειλε! Τι κατάφερε; Ίσως τίποτα. Ίσως πολλά. Ούτε εκείνος ζούσε πια σε τούτο τον κόσμο της ύλης. Να τον αγγίξει όμως δε θέλησε. Αλλού ανήκε η μνήμη του. Τα μονοπάτια της ζωής τους είχαν συναντηθεί λίγες φορές, μα σε πλατείες μοσχοβολιστές, γεμάτες έρωτα, λουλούδια, το γέλιο ενός παιδιού, ζωή. Για εκεί-

20 ΜΑΙΡΗ ΜΑΝΔΑΛΗ νη τη μία, τη σκοτεινή, με τις σκιές τις εφιαλτικές που αιωρούνταν, η Ελένα δεν του μίλησε ποτέ. Αν το μετάνιωσε; Είδε τρεις φιγούρες να βουτάνε στα νερά. Τρία μαύρα σημαδάκια, που συνέχισαν να ξεμακραίνουν στη λαμπερή θάλασσα, προσπαθώντας θαρρείς να αγγίξουν τον ήλιο. Χαμογέλασε. Η Ελένα ένιωσε ευτυχισμένη κι ας μη ζούσε πια σε τούτο τον κόσμο της ύλης.