ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 6 Ης ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ (21-10-2015) Το βιβλίο που απασχόλησε τη συνάντηση της 21 ης Οκτωβρίου και εγκαινίασε το αφιέρωμα της λέσχης στη σχέση Λογοτεχνίας και Κινηματογράφου, ήταν η «Μικρά Αγγλία» της Ι. Καρυστιάνη, πρώτη έκδοση 1997, ενώ η ταινία βγήκε στις αίθουσες σε σκηνοθεσία Παντελή Βούλγαρη το 2014. Το γεγονός ότι η συγγραφέας του βιβλίου διατηρεί με τον σκηνοθέτη μια σχέση ζωής αποτυπώθηκε στην προφητική ρήση του Βασ. Βασιλικού, που σε άρθρο του 1990 σχετικά με την σχέση των δύο τεχνών συμβούλευε: «ο σκηνοθέτης πρέπει να νυμφεύεται τον σεναριογράφο του». Έχοντας υπ όψιν τις κατηγοριοποιήσεις των μεγάλων θεωρητικών σχετικά με τις αφηγηματικές ποικιλίες, σε πολλά σημεία αναγνωρίσαμε τις διαφορές που επιβάλλει η κινηματογραφική τεχνική στο λογοτεχνικό κείμενο. Έτσι π.χ. εντοπίσαμε πως η ολοσέλιδη περιγραφή μιας ηρωίδας αποδόθηκε στην ταινία με ένα και μόνο πλάνο. Ή εσωτερική εστίαση στην απόδοση μιας πράξης μεταφέρθηκε με ένα μόνο ζουμ στο πρόσωπο του πρωταγωνιστή. Είναι ανέφικτο να καταγράψουμε εδώ όλες τις τεχνικές μετατοπίσεις που έγιναν, ώστε να μετατραπεί το μυθιστόρημα στο φιλμικό του αντίστοιχο. Άλλωστε το θεωρητικό και τεχνικό υπόβαθρο για μια πλάνο-προς- πλάνο παρακολούθηση αυτής της μεταγραφής υπερβαίνει τις γνώσεις των μελών της λέσχης, αν και όλοι μας εκδηλώσαμε έντονο ενδιαφέρον να μάθουμε περισσότερα για την δουλειά που γίνεται πίσω από την κάμερα. Η λέσχη επέλεξε το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, γιατί η συγγραφέας έγραψε η ίδια το σενάριο της ταινίας, επομένως όλες οι αλλαγές που έχει υποστεί το λογοτεχνικό κείμενο έγιναν με την συγκατάθεσή της. Άλλωστε η λογοτεχνική δημιουργία είναι μια πράξη μοναχική και το προϊόν της διατηρεί την ειδολογική του αυτοτέλεια, ενώ το σενάριο μετέχει όλων των κειμενικών ειδών, δεν αποτελεί αυτόνομο έργο τέχνης και για την παραγωγή μιας ταινίας συμπράττουν και άλλες τέχνες.
Η συζήτηση με τα μέλη της λέσχης επικεντρώθηκε στα θεματικά κέντρα του βιβλίου και τις τυχόν αλλαγές κατά τον κινηματογραφικό τους χειρισμό. Το συμπέρασμα ήταν πως το μυθιστόρημα «Μικρά Αγγλία» αποτελεί ωδή στη σκληρή ζωή της ναυτοσύνης, τόσο από την πλευρά των ανδρών, όσο κυρίως από την πλευρά των γυναικών, που περιμένουν στη στεριά την επιστροφή των συζύγων, πατέρων, αδελφών, γιών από την πιο αμάχητη ερωμένη, τη θάλασσα. Μια σειρά από αταίριαστα ζευγάρια δένουν τις μοίρες τους στο ασφυκτικό αστικό περιβάλλον της ευημερούσας Άνδρου των μέσων του 20 ου αι. παρακολουθώντας τις προσδοκίες τους να διαψεύδονται μία προς μία. Οι παράλληλες ζωές του Σάββα Σαλταφέρου, που καπετανεύει το καράβι και της φιλοχρήματης και αρνούμενης κάθε συναισθηματισμό Μίνας Σαλταφέρου, η οποία καταδυναστεύει και καταστρέφει τις ζωές των θυγατέρων της, θα καθορίσει τη μοίρα ολόκληρης της οικογένειας, ενώ, όταν ο καπετάνιος αποσύρεται στη στεριά, είναι πολύ αργά για το ζευγάρι να μάθει να συμβιώνει κάτω από την ίδια στέγη. Ατελέσφορο παραμένει το ερώτημα αν το βιβλίο βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, ή αν αποτελεί προϊόν μυθοπλασίας. Σίγουρα πάντως αποτυπώνει εμπειρίες που αποτελούν βιωμένη πραγματικότητα ειδικά σε περιοχές της Ελλάδας με ναυτική παράδοση. Η συζήτηση για το βιβλίο κατέληξε πως ίσως δεν ήταν οι κυπαρισσοσανίδες του μεσοπατώματος που ρήμαξαν τις ζωές των δύο αδελφών, αλλά η αδυναμία της Όρσας να απεμπλακεί από το πάθος της να παρακολουθεί την ερωτική ζωή του Σπύρου και της Μόσχας. Το συμπέρασμα για τη ψυχική και σωματική εξόντωση, προς την οποία οδεύει η ηρωίδα μετά το ναυάγιο και τον πνιγμό του Σπύρου, διατυπώθηκε από τον καλόγερο που την επισκέφθηκε με την κάρα του αγίου Παντελεήμονα ο ιερωμένος έκρινε πως αυτή η καλλονή πεθαίνοντας για έναν κοσμικό έρωτα αξιώθηκε ένα είδος εξιλέωσης. Ούτε όμως η Μόσχα έμεινε ασυγχώρητη, γιατί αρχικά φοβήθηκε αλλά τελικά αποδέχθηκε αυτό που ενσάρκωνε η αδελφή της. Στον αποκαλυπτικό διάλογο που έχουν λίγο πριν το τέλος η Όρσα και η Μόσχα θα ομολογήσουν όχι μόνο τα αισθήματά τους, αλλά κυρίως θα αναρωτηθούν πώς θα είχαν εξελιχθεί οι ζωές τους αν εκμυστηρευόταν η μία τα μυστικά της στην άλλη, αν μορφωνόταν, αν δούλευαν, αν έφευγαν από το νησί και φυσικά πώς θα ήταν η σχέση τους με τη μητέρα, αν αυτή με τη σειρά της είχε αγαπήσει και αγαπηθεί. Τελικά όλοι βρίσκουν συγχώρεση όχι μόνο εντός των κλειστών θυρών του διωρόφου σπιτιού, αλλά και στις συνειδήσεις των Ανδριωτών. Η δυνατή αυτή σκηνή της ταινίας, όπως και το αντίστοιχο κεφάλαιο του βιβλίου, απασχόλησε ιδιαίτερα την ομάδα, γιατί συνοψίζει και σχολιάζει τις τύχες των ηρώων. Άλλωστε σε τέτοιους υπαρξιακούς απολογισμούς κανείς δεν βρέθηκε, ούτε στην τέχνη ούτε στη ζωή, ικανός να απαντήσει.
Μετέωρο μένει το ερώτημα αν ο ερωτικός μαρασμός της Όρσας ήταν αποτέλεσμα της επιβολής του θελήματος της αυταρχικής μητέρας στη ζωή της ή αν η ίδια είχε μια ενδιάθετη τάση προς την κατάθλιψη και την άρνηση. Η ρομαντική και στοχαστική της διάθεση, όπως καταγράφεται τόσο στην ταινία όσο και στο βιβλίο, μοιάζει να μην είναι αρκετή, για να οδηγήσει σε αποκήρυξη κάθε θετικού συναισθήματος. Εκτενής σχολιασμός έγινε για τη γλώσσα του κειμένου: η απουσία διαλόγου και η τάση προς τον εσωτερικό μονόλογο φορτίζει συναισθηματικά την αφήγηση. Το τοπικό ιδίωμα εμπλουτισμένο με το ναυτικό κοινωνιόλεκτο και τα ανδριώτικα τοπωνύμια δίνουν το στίγμα του βιβλίου. Οι εκτενείς προτάσεις, που μεταπηδούν συνειρμικά από το ένα θεματικό κέντρο στο άλλο, δημιουργούν μερικές φορές πρόβλημα κατανόησης και παρακολούθησης του νοήματος. Η συντακτική αυτή αδυναμία αντισταθμίζεται από τη μουσικότητα του ύφους πανταχού παρούσα στις σελίδες του μυθιστορήματος. Οι παρατηρήσεις που ακολουθούν στη συνέχεια προέκυψαν από τον παράλληλο σχολιασμό βιβλίου και ταινίας και αφορούν σε μερικά μόνο κομβικά γεγονότα της μυθοπλασίας: 1. Η ταινία, για λόγους κινηματογραφικής (και άλλης) οικονομίας δεν αποτυπώνει τη μοιρασμένη ζωή των ναυτικών οικογενειών σε στεριά και σε θάλασσα, αλλά επικεντρώνεται κυρίως στον ματαιωμένο έρωτα της Όρσας και του Σπύρου. 2. Η ζωή των δύο παντρεμένων αδελφών, που συγκατοικούν στο διώροφο σπίτι, στο μυθιστόρημα μοιάζει σχετικά ισόρροπα κατανεμημένη μεταξύ χαράς και λύπης, ενώ αντίθετα ο ερωτικός μαρασμός είναι διάχυτος σε όλη τη διάρκεια του φιλμ. 3. Πολλά από τα δευτερεύοντα πρόσωπα που πλαισιώνουν τους πρωταγωνιστές στο βιβλίο, είτε απουσιάζουν εντελώς από την ταινία, (ενδεικτικά αναφέρω τον παπα-φίλιππα), είτε η δράση τους περιορίζεται στο ελάχιστο, (όπως στην περίπτωση της Αννεζιώς, της Εξαδακτύλου και πολλών άλλων). 4. Αντίθετα η υποτονική στο βιβλίο παρουσία του θείου Αιμίλιου καταλαμβάνει στην ταινία μεγαλύτερη έκταση. Η συγκλονιστική ερμηνεία του Χρ. Καλαβρούζου, που με τα λιτά εκφραστικά του μέσα αποτυπώνει την πείρα, τη σοφία και την καρτερικότητα του παλαίμαχου ναυτικού, ίσως να ήταν από μόνη της αιτία αρκετή, ώστε να δοθεί στο ρόλο μεγαλύτερη βαρύτητα. 5. Στο βιβλίο η Όρσα αποδέχεται παθητικά το προξενιό που της επιβάλει η μητέρα της. Αντίστοιχα η Μόσχα δεν αντιδρά στην πρωτοβουλία της Μίνας να εκδιωχθεί ο Ντέιβιντ από το νησί. Αντίθετα στην ταινία και οι δύο κόρες
αρχικά αντιστέκονται, κάθε μια ανάλογα προς τον χαρακτήρα της, στις ενέργειες της μητέρας τους. 6. Η είδηση του ναυαγίου και η κατάρρευση της Όρσας προκαλεί χιονοστιβάδα εξελίξεων στην οικογένεια Σαλτεφέρου. Στην ταινία η Μόσχα και ο πατέρας της καλούν σε απολογία τη Μίνα που δεν σιωπά όπως στο μυθιστόρημα, αλλά σε ένα σπαρακτικό μονόλογο υπερασπίζεται τις επιλογές της και μαζί όλες τις μοναχικές γυναίκες των ναυτικών του νησιού. 7. Όταν το κακό ξεσπά στο σπίτι των Σαλταφέρων και η Όρσα εγκαταλείπει κάθε προσπάθεια να συμμετάσχει στη ζωή, το μυθιστόρημα επιφυλάσσει ένα ανεπαίσθητο πλησίασμα των δύο συζύγων και γονιών- ο πόνος έχει μαλακώσει την ψυχής της φιλοχρήματης Μίνας. Στην ταινία αυτή η συμφιλίωση παραλείπεται και η μεταστροφή της Μίνας αποδίδεται μόνο με τα κοντινά πλάνα της καταπτοημένης μάνας, που είναι έτοιμη να θυσιάσει το διώροφο προκειμένου να γίνει καλά την κόρη της. Η γενική αποτίμηση ήταν πως σκηνοθέτης, Π. Βούλγαρης, έχοντας ως σεναριογράφο έναν άνθρωπο με τον οποίο επί δεκαετίες έχτισαν έναν κοινό κώδικα επικοινωνίας, δεν υπέπεσε στο σύνηθες σφάλμα να (παρα)βιάσει το μυθιστόρημα, αντίθετα με τα μέσα της δικής του τέχνης υπηρέτησε πιστά το πνεύμα του λογοτεχνικού κειμένου. Το τελικό συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε η ομάδας μας ήταν πως το αφήγημα της «Μικράς Αγγλίας» αποτυπώνεται σε δύο ανεξάρτητα, με τους δικούς τους τεχνικούς νόμους το καθένα, έργα τέχνης. Ο κανόνας που θέλει από σπουδαία βιβλία να γεννιούνται μέτριες ταινίες και αντίστροφά από μέτρια βιβλία να παράγονται σπουδαίες ταινίες, δεν ισχύει εδώ. Οι παρατηρήσεις που διατυπώσαμε μένει να απαντηθούν από την ίδια την κα. Καρυστιάνη, η οποία θα παραστεί σε εκδήλωση του Φιλολόγου στο πλαίσιο του αφιερώματος Λογοτεχνία και Κινηματογράφος. Θα έχει για μας ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μάθουμε αν ερμηνεύσαμε σωστά τις προθέσεις της και αν οι διαφορές που εντοπίσαμε επιβλήθηκαν από λόγους κινηματογραφικής οικονομίας ή αν ο χρόνος που μεσολάβησε μεταξύ έκδοσης του βιβλίου και κινηματογραφικής παραγωγής ήταν ικανός, για να μεταστρέψει την άποψή της σχετικά με τις σχέσεις των ηρώων μεταξύ τους. Κέλλυ Πάλλα
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2 Μικρά Αγγλία είναι το όγδοο μυθιστόρημα της Ιωάννας Καρυστιάνη, που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1997, Μικρά Αγγλία ονόμασαν οι ναυτικοί της Άνδρου το νησί τους, και αφηγείται τη ζωή των κατοίκων της στις δεκαετίες 1930 και 1940. Με ματιά που τα πάνθ ορά παρακολουθεί τη ζωή μιας οικογένειας: τον πατέρα καπετάνιο που θαλασσοδέρνεται στα λιμάνια της λατινικής Αμερικής, σπανίως παρόντα στην Άνδρο, τη μητέρα δεσποτική και φιλοχρήματη, καπετάνισσα στο σπίτι και τη ζωή των θυγατέρων της, την πρωτότοκη κόρη Όρσα με ομορφιά και παράστημα Αφροδίτης και τη μικρότερη Μόσχα, με τον ελεύθερο χαρακτήρα και τη ζωηρή παρουσία της, στον αντίποδα της σιωπηλής, συγκρατημένης και απόμακρης αδελφή της. Με ρυθμό αφήγησης που παραπέμπει στις μεταμορφώσεις της θάλασσας, τα ήρεμα νερά της οικογένειας ταράζει η απόφαση της μάνας, παραβλέποντας τις επιθυμίες και τα συναισθήματά της Όρσας, να την παντρέψει με έναν εύπορο Ανδιώτη. Ο κρυφός της αγαπημένος, ανερχόμενος καπετάνιος με λαμπρό μέλλον και επιχειρηματικές φιλοδοξίες, για να εκδικηθεί την κόρη και να εντυπωσιάσει τη μάνα που αρχικά τον απέρριψε ως γαμπρό, παντρεύεται τη δευτερότοκη Μόσχα, εκπλήσσοντας δυσάρεστα την Όρσα. Η συγκατοίκηση των δύο ζευγαριών στο ίδιο σπίτι γίνεται η αφορμή να αποκαλυφθεί το οικογενειακό δράμα. Φιγούρες τραγικές τα πρόσωπα της οικογένειας, γιατί διλήμματα, ενοχές, αγωνίες, φόβοι, αλλά και μεγάλοι έρωτες κι αδιέξοδα στις σχέσεις τους στροβιλίζονται μέσα στη δίνη του πολέμου. Σαν βόμβα πέφτει η είδηση της βύθισης της Μικράς Αγγλίας, ιδιοκτησίας του Σπύρου, άνδρα της Μόσχας και αγαπημένου της Όρσας, που ταράζει τις δύο οικογένειες και τη μικρή κοινωνία του νησιού, επιτείνοντας την αγωνία, τους φόβους και τις ελπίδες τους. Το ερωτικό δράμα κορυφώνεται με την είδηση του θανάτου του. Λυγίζει η υπομονή, σπάει η κρούστα του καθωσπρεπισμού και η αλήθεια ορμά και φέρνει τα πάνω κάτω στη ζωή μεγάλων και μικρών στο πατρικό, όταν η συγκλονισμένη Όρσα ομολογεί τα αισθήματά της. Η συγγραφέας με ευαισθησία αποδίδει τις συγκρούσεις των προσώπων με τους άλλους και με τον εαυτό τους. Με διεισδυτική ματιά παρατηρεί και, όπως λέει ο Σολωμός τα σπλάχνα μου κι η θάλασσα ποτέ δεν ησυχάζουν, καταγράφει τον ψυχικό σπαραγμό της ηρωίδας και την πάλη με τον εαυτό της, τη διπλή οδύνη της αδελφής της αλλά και τη συγχώρεση και συμφιλίωση των δύο γυναικών, τη σιωπηρή αποδοχή του μοιραίου από το σύζυγο της Όρσας, τα πληγωμένα συναισθήματα των παιδιών, που προσπαθούν να κατανοήσουν τις οδυνηρές ανατροπές στη ζωή τους.
Βυθίζεται στην ψυχή των ηρώων της ανασύροντας πόθους και πάθη, καημούς και ομολογίες για λανθασμένες επιλογές, όνειρα και φιλοδοξίες για κοινωνική καταξίωση και εξουσία. Η οικογενειακή τραγωδία γίνεται η αφορμή να ξεδιπλωθεί στον αναγνώστη η καταπιεσμένη από τις κοινωνικές συμβάσεις και γεμάτη μοναξιά ζωή των γυναικών και των κοριτσιών του νησιού. Η απουσία των ανδρών επιβάλλει και ορίζει τη μοίρα τους σαν να είναι παρόντες. Όλα πλαισιώνονται από σημαντικά ιστορικά γεγονόταοικονομική κρίση του 1929, Β παγκόσμιος πόλεμος και εμφύλιος- που αφήνουν βαθιά τα ίχνη τους στη ζωή των ηρώων. Έντονο είναι το ενδιαφέρον της συγγραφέα για τις ανθρώπινες σχέσεις και τα κίνητρά τους. Έτσι θέτει τους ήρωες μπροστά στις ευθύνες τους, αλλά και τους αναγνώστες ενώπιον του διλήμματος: τελικά ποιος ευθύνεται; Ο πατέρας με τις διαρκείς απουσίες του, η συμφεροντολόγα μάνα, ή τα κοινωνικά ήθη της εποχής που, σε συνδυασμό με το ευρύτερο ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της εποχής, θέτουν φραγμούς και κατευθύνουν τις επιλογές των ατόμων; Η Καρυστιάνη με τις αφηγηματικές περιγραφές της ζωντανεύει την καθημερινότητα της ανδριώτικης κοινωνίας, τη θάλασσα, τα τοπία του νησιού με πλήθος λεπτομερειών από εικόνες, χρώματα, ήχους, σπιτικές μυρωδιές και αρώματα της φύσης. Η γλώσσα της, με λέξεις από τον κόσμο των ναυτικών και τους τοπικούς ιδιωματισμούς, χρωματίζει τα πάντα, αλλά δυσκολεύει τον αναγνώστη, διότι απουσιάζει ένας επεξηγηματικός πίνακας. Αν και ο αφηγηματικός λόγος της είναι ευλύγιστος και χειμαρρώδης, ενίοτε με λεπτό χιούμορ, ωστόσο στις πρώτες ενότητες γίνεται δυσνόητος, γιατί σε αρκετά σημεία είναι μακροπερίοδος και έχει τόνο ασθματικό. Τη δυσφορία του αναγνώστη μειώνει η παρεμβολή του ευθέος πλαγίου λόγου, όπου ακούγεται η φωνή κάποιου ήρωα, με αποτέλεσμα η αφήγηση να ζωντανεύει. Σε γενικές γραμμές η ανάγνωση κυλά απολαυστικά. Χαρίκλεια Πούχα