Κατερίνα Ροζάκου. Διδακτορική Διατριβή. Οι πολιτικές του δώρου: Κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις της εθελοντικής εργασίας.

Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας Κατερίνα Ροζάκου Διδακτορική Διατριβή Οι πολιτικές του δώρου: Κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις της εθελοντικής εργασίας με πρόσφυγες Μυτιλήνη, Οκτώβριος 2007 1

Μέλη της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Ευθύμιος Παπαταξιάρχης - Επιβλέπων Καθηγητής Χρήστος Λυριντζής Γρηγόρης Ανανιάδης Η έγκριση διδακτορικής διατριβής από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου δεν δηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως 2

Στους γονείς μου Κώστα και Μαίρη 3

Περίληψη Η διατριβή αποτελεί μία εθνογραφική μελέτη του εθελοντισμού και των λόγων για τον εθελοντισμό, δηλαδή της επίσημης εθελοντικής δραστηριότητας που πραγματοποιείται στα πλαίσια οργανωμένων μορφών κοινωνικότητας. Ειδικότερα, αντιπαραβάλλονται οι περιπτώσεις εθελοντικής εργασίας με πρόσφυγες σε δύο μη κυβερνητικές οργανώσεις, τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό και την Εθελοντική Εργασία Αθήνας. Η εθελοντική εργασία αποτελεί μία πρακτική που είναι προσανατολισμένη στην παραγωγή τόσο οριζόντιας ανάμεσα στους εθελοντές-, όσο και κάθετης μεταξύ εθελοντών και προσφύγων- κοινωνικότητας. Μέσα από τις ιδεολογίες του αμιγούς δώρου που διατυπώνονται στις δύο περιπτώσεις, αναδεικνύονται εναλλακτικοί όροι συγκρότησης της κοινωνικότητας. Στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, όπου το θεσμικό πλαίσιο παίζει καταλυτικό ρόλο κατά την συγκρότηση της κοινωνικότητας, η αγάπη αποτελεί την κεντρική μεταφορά που συνιστά την υπέρβαση του κώδικα της ανταλλαγής. Η αγάπη ορίζεται ως ένα συναίσθημα έμφυλο και θρησκευτικό. Στην Εθελοντική Εργασία Αθήνας από την άλλη, είναι χαρακτηριστική η επιδίωξη αδιαμεσολάβητων σχέσεων και η άρνηση κάθε θεσμοθέτησης από τους συμμετέχοντες. Εκεί, κεντρική θέση κατέχει η έννοια της αλληλεγγύης, με ευθεία αναφορά σε πολιτικές συνδηλώσεις και την διαμαρτυρία απέναντι στο κράτος και την πρόθεση της ενσωμάτωσης των προσφύγων. Παράλληλα, στις δύο περιπτώσεις ο «πρόσφυγας» ορίζεται διαφορετικά. Από την μία πλευρά, στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό ο πρόσφυγας αποτελεί μία γραφειοκρατική, νομική κατηγορία και ένα αδιαφοροποίητο υποκείμενο, τον πάσχοντα πλησίον. Στην Εθελοντική Εργασία Αθήνας, ο πρόσφυγας αποτελεί τον πολιτικά περιθωριοποιημένο, εκείνον που βρίσκεται στο περιθώριο του ελληνικού κράτους. Οι πρακτικές της «εθελοντικής εργασίας» στις δύο περιπτώσεις, αναδεικνύουν όψεις της κάθετης κοινωνικότητας και των τρόπων με τους οποίους οργανώνονται οι σχέσεις με τους πρόσφυγες, σε έναν καταυλισμό προσφύγων και σε μέρη όπου συχνάζουν (εγκαταλελειμμένα κτίσματα, πλατείες) αντίστοιχα. Στην πράξη, η εθελοντική εργασία συνιστά πρακτική παρέμβασης στον τρόπο με τον οποίο οι πρόσφυγες ζουν. Οι συμμετέχοντες και στις δυο περιπτώσεις επιχειρούν να μετατρέψουν τις συνθήκες αυτές. Ειδικότερα, οι «ακτιβιστές» της ΕΕΑ, προσπαθούν να μετατρέψουν συμβολικά τον «δρόμο», όπου κατοικούν οι πρόσφυγες που συναντούν, σε «σπίτι», ενώ οι εθελόντριες του ΕΕΣ, επιχειρούν να «νοικοκυρέψουν» 4

έναν καταυλισμό προσφύγων μέσα από την εποπτεία του χώρου, συμβουλές και νουθεσίες. Οι πρόσφυγες προσλαμβάνονται σε άλλες περιπτώσεις ως «φιλοξενούμενοι» και άλλοτε ως «οικοδεσπότες», συμβολικές κατηγορίες μέσα από τις οποίες αναδεικνύονται οι διαφορές ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις. Ωστόσο, περιοριστική είναι μία ανάγνωση της σχέσης μονομερούς προσφοράς με τον «άλλο» αποκλειστικά με εξουσιαστικούς όρους, ενώ κάτι τέτοιο συσκοτίζει τον καταλυτικό ρόλο των προσφύγων στην έκβαση της σχέσης. Παρά την απαγόρευση του δώρου που κυριαρχεί στις σημερινές κατασκευές του εθελοντισμού, το δώρο αναδεικνύεται σε καταλυτικό παράγοντα κατά την συγκρότηση σχέσεων με τους πρόσφυγες. Το δώρο «ανοίγει τις πόρτες» και οδηγεί στην επίτευξη της επιδιωκόμενης κάθετης κοινωνικότητας. 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... 7 Ακρώνυμα... 14 Κατάλογος Φωτογραφιών... 15 Εισαγωγή α) Εθελοντισμός : Ιστορική συγκυρία και «ολυμπιακός εθελοντισμός»... 17 β) Αντικείμενο της διατριβής... 20 γ) Επιστημονικό ενδιαφέρον της παρούσας εργασίας... 23 δ) Εθνογραφικές προσεγγίσεις της εθελοντικής εργασίας... 25 ε) Θεωρητικές συνισταμένες της διατριβής και υποθέσεις εργασίας... 31 ε1. Η εθελοντική εργασία ως δώρο Η ανθρωπολογική συζήτηση για την αμοιβαιότητα... 33 ε2. Η μονομερής προσφορά κατά την συγκρότηση της κοινωνικότητας... 36 στ) Κοινωνικότητα στην βάση της μονομερούς προσφοράς Ανθρωπολογικές μελέτες της ελληνικής κοινωνίας... 38 ζ. Ζητήματα Μεθοδολογίας... 44 Μέρος 1 ο. Επίσημοι λόγοι για τον εθελοντισμό. Οι υπό μελέτη οργανώσεις Εισαγωγή 1 ου Μέρους... 55 Κεφάλαιο 1 Ο εθελοντισμός στην Ελλάδα σήμερα. Λόγιες κατασκευές της έννοιας α) Λόγιες επεξεργασίες του εθελοντισμού : Ο εθελοντισμός ως έκφανση της «κοινωνίας πολιτών»... 57 β) Από «τα πάνω» προώθηση του εθελοντισμού... 61 γ) Επαγγελματοποίηση εθελοντισμού... 64 δ) «Φιλανθρωπία» εθελοντισμός : η απαγόρευση του δώρου... 65 Κεφάλαιο 2 6

Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός και «ανθρωπιστικός εθελοντισμός» α) Η κατασκευή του «ανθρωπιστικού εθελοντισμού»... 69 β) Διαδικασίες ένταξης στον ΕΕΣ: το πλαίσιο της οργάνωσης... 77 γ) Μία γραφειοκρατική δομή... 93 Κεφάλαιο 3 Εθελοντική Εργασία Αθήνας και «νέος, μαχόμενος εθελοντισμός» α) «Νέος μαχόμενος εθελοντισμός»... 98 β) Διαδικασία ένταξης στην ΕΕΑ: το πλαίσιο της οργάνωσης... 107 γ) Μία αντι-γραφειοκρατική δομή... 118 Συμπεράσματα πρώτου μέρους... 122 ΜΕΡΟΣ 2 ο. Ανεπίσημοι λόγοι και σχέσεις εθελοντικής εργασίας Κεφάλαιο 4 Εθελοντές και μέλη των δύο οργανώσεων Εισαγωγή... 126 α) Εθελόντριες/ές Κοινωνικής Πρόνοιας ΕΕΣ... 126 β) Μέλη του «Προγράμματος Στήριξης Προσφύγων» της ΕΕΑ... 142 Συμπεράσματα τέταρτου κεφαλαίου... 158 Κεφάλαιο 5 Σχέσεις εθελοντικής εργασίας Εισαγωγή... 161 α) Θεσμική και εξω-θεσμική κοινωνικότητα στον ΕΕΣ... 161 β) Θεσμική και εξω-θεσμική κοινωνικότητα στην ΕΕΑ... 175 Συμπεράσματα πέμπτου κεφαλαίου... 185 Κεφάλαιο 6 Ανεπίσημοι λόγοι για τον εθελοντισμό Εισαγωγή... 188 α) ΕΕΣ: Η εθελοντική εργασία ως αγάπη... 188 β) ΕΕΑ: Η εθελοντική εργασία ως αλληλεγγύη... 199 7

Συμπεράσματα έκτου κεφαλαίου... 204 ΜΕΡΟΣ 3 ο. Πρακτικές εθελοντικής εργασίας στον καταυλισμό και στον δρόμο Εισαγωγή τρίτου μέρους... 206 Κεφάλαιο 7 ΕΕΣ: Οι εθελόντριες στον καταυλισμό α) Εθελοντική εργασία στον καταυλισμό προσφύγων... 207 β) Ο «κόσμος» του καταυλισμού: οργάνωση και συμβολισμοί... 213 γ) Οι πρόσφυγες ως «φιλοξενούμενοι»... 221 δ) Πρόσκληση σε γεύμα... 223 ε) Ενσώματος χαρακτήρας της πρακτικής: το «χάδι»... 231 Κεφάλαιο 8 ΕΕΑ: Τα μέλη του «Προγράμματος Προσφύγων» στον «δρόμο» α) «Δουλειά στον δρόμο»... 234 β) Ο «κόσμος» του «δρόμου: οργάνωση και συμβολισμοί... 240 γ) «Αυτοδιαχειριζόμενοι χώροι φιλοξενίας»... 254 δ) «Οικοδεσπότες του έξω», «οικοδεσπότες» του ξενώνα: Αντιστροφή του κώδικα φιλοξενίας... 259 ε) Σχέσεις με τους πρόσφυγες Υπέρβαση της απαγόρευσης του δώρου... 261 στ) Ενσώματος χαρακτήρας της πρακτικής: η ψώρα... 264 ζ) Αναστοχαστικές ρητορικές... 266 Συμπεράσματα τρίτου μέρους... 268 ΜΕΡΟΣ 4 ο. Συμπερασματικά Κεφάλαιο 9 Συναντήσεις: Σκέψεις πάνω σε μεθοδολογικά και πραγματολογικά ζητήματα με αφορμή τρία στιγμιότυπα 8

Εισαγωγή... 273 α) Συνάντηση με στολή... 273 β) Εθελόντρια ή εργαζόμενη;... 275 γ) Εθελοντές των δύο οργανώσεων συναντιούνται... 277 Συμπεράσματα ένατου κεφαλαίου... 280 Κεφάλαιο 10 Συμπεράσματα α) Οι πολιτικές του εθελοντισμού. Η παραγωγή της κοινωνικότητας ως τόπος του πολιτικού... 282 β) Υπέρβαση της απαγόρευσης του δώρου «Η προσφορά ανοίγει τις πόρτες»... 286 γ) «Νοικοκύρεμα» και μετατροπή του «δρόμου» σε «σπίτι» Μονομερής προσφορά και εξουσία... 290 Επίλογος... 293 Βιβλιογραφία... 295 Παράρτημα Πινάκων και Σημειώσεων... 309 9

Πρόλογος Από το 2002 που άρχισα να ασχολούμαι με την διδακτορική μου διατριβή, αυτοπροσδιοριζόμουν κυρίως σε σχέση με το θέμα, την έρευνα και την συνολικότερη διαδικασία. Όταν με ρωτούσαν «ποιο είναι το αντικείμενο της διατριβής», απαντούσα με τρόπο αόριστο «ο εθελοντισμός». Ο εθελοντισμός ήταν μία έννοια οικεία σε όλους, ασαφής όσο και καθημερινή, και οι περισσότεροι ήταν σε θέση να διατυπώσουν μία σειρά από απόψεις. Στα χρόνια, παρατήρησα πως η απάντησή μου προκαλούσε διαφορετικές αντιδράσεις μέσα από τις οποίες διαφαινόταν η πολυπλοκότητα και η ποικιλία του φαινομένου. Πολλοί δήλωναν απογοητευμένοι πως στην Ελλάδα «δεν υπάρχει εθελοντισμός». Άλλοι, πως ο εθελοντισμός «είναι κοροϊδία» ως μη αμειβόμενη εργασία και υποκατάσταση του κράτους πρόνοιας ή, αντίθετα, πως συνιστά ιδανικό και πράξη ανιδιοτέλειας. Οι περισσότεροι όλο και κάποιον γνωστό τους «εθελοντή» γνώριζαν: «εθελοντή αιμοδότη», «εθελοντή δασοπυροσβέστη», «εθελοντή σε καταυλισμό προσφύγων ή σε ορφανοτροφεία» κοκ. Την ίδια περίοδο, ο εθελοντισμός ερχόταν στο προσκήνιο μέσα από νομοθετικές ρυθμίσεις, εκδηλώσεις, συνέδρια και εκθέσεις. Αυτό όμως που αναμφισβήτητα συνέβαλε στην πύκνωση των συζητήσεων, ήταν η συγκυρία των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 και ο «ολυμπιακός εθελοντισμός». Παράλληλα, κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας και της συμμετοχής μου σε δύο μη κυβερνητικές οργανώσεις ως εθελόντρια με πρόσφυγες και ταυτόχρονα ως ερευνήτρια, συχνά μου ζητούνταν ως «ειδική για τον εθελοντισμό» να καταθέσω την άποψή μου για τον τρόπο υλοποίησης της πρακτικής. Στην πραγματικότητα, καλούμουν ως «ειδική» να προσδιορίσω τους «ορθούς τρόπους» πραγμάτωσης και το «γνήσιο περιεχόμενό» του εθελοντισμού. Οι περιστάσεις αυτές ήταν άβολες και απαιτούσαν διευκρινίσεις: εγώ μελετούσα ακριβώς τη σημασία που είχε η πρακτική για τους ίδιους. Η μελέτη του εθελοντισμού από ανθρωπολογική σκοπιά που επιχειρείται εδώ, πραγματεύεται τις σύγχρονες κατασκευές της έννοιας σε διαφορετικά επίπεδα. Στην διατριβή μελετώνται σύγχρονες πρακτικές και λόγοι οι οποίοι χαρακτηρίζονται από ασάφεια όσο και επικαιρότητα. Γύρω από τον εθελοντισμό συγκροτούνται ποικίλοι και ετερόκλιτοι λόγοι οι οποίοι συντελούν στις πολλαπλές του κατασκευές, και η μελέτη στόχο έχει την σε βάθος επεξεργασία και μελέτη τέτοιων λόγων, αναδεικνύοντας τις πολιτισμικές και πολιτικές διαστάσεις σύγχρονων μορφών κοινωνικών συσσωματώσεων και πρακτικών. Η αντιπαραβολή δύο περιπτώσεων 10

εθελοντικής εργασίας και των λόγων που συγκροτούνται γύρω από τον εθελοντισμό, αναδεικνύει τις ιδεολογικές συνδηλώσεις της έννοιας σε διαφορετικά συμφραζόμενα. Από την άλλη, ο εθελοντισμός αποτελεί εδώ το πρίσμα μέσα από το οποίο μελετάται η ελληνική κοινωνία σήμερα, και ειδικότερα η συγκρότηση κοινωνικών σχέσεων στην βάση πρακτικών μονομερούς προσφοράς. Οι πολιτισμικοί όροι συγκρότησης τόσο της οριζόντιας (μεταξύ των εθελοντών), όσο και της κάθετης (ανάμεσα σε εθελοντές και πρόσφυγες) κοινωνικότητας, διατρέχουν το ανθρωπολογικό εγχείρημα που συνιστά η διδακτορική διατριβή. Η εθελοντική εργασία με πρόσφυγες, επιλέχθηκε ως ειδικό αντικείμενο μελέτης και υπο-περίπτωση της εθελοντικής εργασίας, καθώς θέτει ακριβώς το ζήτημα των σχέσεων με τον εθνοπολιτισμικά «άλλο», τον «πρόσφυγα». Καθώς το ζήτημα της ετερότητας κατέχει κομβική θέση στον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται η κοινωνικότητα στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας, η διατριβή σκοπό έχει να πραγματευτεί τις πολιτισμικές και κοινωνικές διαστάσεις της οριζόντιας και κάθετης κοινωνικότητας. Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, στις οποίες επικεντρώθηκε η έρευνα, είναι η Εθελοντική Εργασία Αθήνας (ΕΕΑ) και ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός (ΕΕΣ). Στο κείμενο παρουσιάζονται με την επωνυμία τους, καθώς γίνονται αναφορές τόσο σε πρωτογενείς πηγές (καταστατικά, κανονισμοί), όσο και σε επιμέρους λεπτομέρειες της λειτουργίας τους. Με τις ονομασίες τους αναφέρονται και τα πεδία εθελοντικής εργασίας, τα «κέντρα φιλοξενίας αιτούντων άσυλο», ξενώνες και περιοχές της Αθήνας όπου δραστηριοποιούνται εθελοντές και μέλη των δύο οργανώσεων. Όσον αφορά στα πρόσωπα εθελοντές, μέλη, εργαζόμενους και πρόσφυγες- επιλέχθηκε η χρήση ψευδωνύμων, με σκοπό να διασφαλιστεί στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό η ανωνυμία τους. Από το τέλος της επιτόπιας έρευνας έως σήμερα, έχουν σημειωθεί σημαντικές αλλαγές τόσο στις δυο οργανώσεις και στις δραστηριότητες των ομάδων στις οποίες συμμετείχα, όσο και στις ζωές των ανθρώπων με τους οποίους συνομίλησα και συναναστράφηκα. Το καλοκαίρι του 2004, το «Κέντρο Προσωρινής Φιλοξενίας Αιτούντων Άσυλο» του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στη Νέα Μάκρη, στο οποίο διεξήγαγα μέρος της επιτόπιας έρευνας, έπαυσε την λειτουργία του. Έκτοτε όσοι πρόσφυγες παρέμεναν ακόμα εκεί είτε μεταφέρθηκαν σε άλλους «χώρους φιλοξενίας», είτε μετακινήθηκαν αυτόνομα προς το κέντρο της Αθήνας προς αναζήτηση άλλου καταλύματος. Οι εθελόντριες του Κέντρου μετακινήθηκαν σε 11

καινούρια πεδία εθελοντικής εργασίας, σε άλλους καταυλισμούς και Κέντρα προσφύγων, ή σε ιδρύματα και νοσοκομεία. Όσον αφορά στην Εθελοντική Εργασία Αθήνας, στις αρχές του έτους που ακολούθησε την έρευνά μου, το διοικητικό συμβούλιο της οργάνωσης αποφάσισε την παύση λειτουργίας των γραφείων της για οικονομικούς λόγους. Για ένα διάστημα οι διοικητικές δραστηριότητες του συλλόγου φιλοξενήθηκαν σε γραφεία άλλης μη κυβερνητικής οργάνωσης. Κάποιες από τις δραστηριότητες των ομάδων σήμερα υπολειτουργούν ή έχουν αλλάξει χαρακτήρα. Πολλά από τα μέλη της Εθελοντικής Εργασίας Αθήνας που γνώρισα κατά τη διάρκεια της έρευνας, δε συμμετέχουν στην οργάνωση. Ομοίως, οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες με τους οποίους συνομίλησα κατά τη διάρκεια της έρευνας, σε «κέντρα προσωρινής φιλοξενίας» ή σε πλατείες και σε δημόσιους χώρους, κατά πάσα πιθανότητα δεν βρίσκονται πλέον στην Ελλάδα. Επιχείρησα την συμμετρική αντιμετώπιση των δύο περιπτώσεων κατά την επεξεργασία και παρουσίαση του υλικού. Οι διαφορές στο αφηγηματικό ύφος των περιπτώσεων αντανακλούν σε μεγάλο βαθμό τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των δύο οργανώσεων. Ειδικότερα, το βάρος που στο κείμενο δίνεται στις κανονιστικές διατάξεις, στις αρχές και στο θεσμικό υπόβαθρο της εθελοντικής εργασίας στον ΕΕΣ αντανακλά το αυξημένο θεσμικό βάρος. Από την άλλη, στην περίπτωση της ΕΕΑ, η απουσία αυστηρής δομής και η διαμόρφωση μιας δράσης η οποία φαίνεται να συγκροτείται με τρόπο αυθόρμητο και ανεξάρτητο από κάποια κεντρική αρχή, οδηγεί στο να δοθεί βάρος στους ανεπίσημους λόγους και την άτυπη αυτή διάσταση. Περίληψη κεφαλαίων Στην Εισαγωγή παρουσιάζεται το ειδικό θέμα της διατριβής, το θεωρητικό πλαίσιο και οι αναλυτικές κατηγορίες με βάση τις οποίες προσεγγίζεται το φαινόμενο. Αναφορά γίνεται επίσης στην επιστημονική συνεισφορά της παρούσας εργασίας και αντίστοιχες ανθρωπολογικές ή κοινωνιολογικές εργασίες για τον εθελοντισμό. Η Εισαγωγή κλείνει με την παρουσίαση της μεθοδολογίας που ακολουθήθηκε κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας και ζητήματα που προέκυψαν στα πλαίσια της έρευνας. Στο πρώτο μέρος της διατριβής παρουσιάζονται οι επίσημοι λόγοι για τον εθελοντισμό τόσο σε επίπεδο ελληνικού κράτους και των λόγιων κατασκευών της έννοιας (κεφάλαιο 1), όσο και στα πλαίσια των δύο οργανώσεων (κεφάλαιο 2 και 3). Ειδικότερα, το πρώτο κεφάλαιο πραγματεύεται την ενίσχυση και προώθηση του 12

εθελοντισμού από «τα πάνω» μέσα από μελέτες και λόγιες προσεγγίσεις, καθώς και την εννοιολογική συνάφεια εθελοντισμού και «κοινωνίας των πολιτών». Ο εθελοντισμός ως έκφανση της «κοινωνίας των πολιτών» αναδεικνύεται από την δεκαετία του 1990 σε ιδανικό ανιδιοτελούς προσφοράς και συμμετοχής του «ενεργού πολίτη». Στην συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία αναδεικνύεται ένας «επαγγελματικός εθελοντισμός», ο οποίος χαρακτηρίζεται από την θεσμοθέτηση της δράσης και την μετατροπή της σε «υπηρεσία». Επιπλέον, κεντρική είναι η διάκριση ανάμεσα στον εθελοντισμό και την «φιλανθρωπία» σε επίπεδο λόγιων συζητήσεων και επίσημων λόγων των μη κυβερνητικών οργανώσεων τα τελευταία χρόνια, στους οποίους δεσπόζει η «απαγόρευση του δώρου». Στο δεύτερο και τρίτο κεφάλαιο, εκτός από τους επίσημους λόγους για τον εθελοντισμό, παρουσιάζονται η ιστορία και τα συμβατικά πλαίσια των δύο υπό μελέτη οργανώσεων, μέσα από την σκοπιά των συμμετεχόντων και με αναφορά στα επίσημα κείμενα που διακινούνται στις οργανώσεις. Το δεύτερο μέρος της διατριβής περιλαμβάνει τους ανεπίσημους λόγους για τον εθελοντισμό και τους όρους συγκρότησης της κοινωνικότητας που αναδεικνύονται από τα ίδια τα υποκείμενα, καθώς και οι εθελοντές και τα μέλη των δύο οργανώσεων. Ειδικότερα, στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι συμμετέχοντες στους συλλόγους μέσα από σύντομα προφίλ που δίνουν το στίγμα των διαφορετικών κατηγοριών που διακρίνονται. Το πέμπτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στο ζήτημα της κοινωνικότητας που αναπτύσσεται στο πλαίσιο των δύο οργανώσεων. Πρόκειται για περιστάσεις επίσημων εκδηλώσεων και θεσμικής κοινωνικότητας, καθώς και περιστάσεις εξωθεσμικής κοινωνικότητας που επιτελούνται στις παρυφές της πρακτικής της εθελοντικής εργασίας ή με αφορμή την συμμετοχή στις δύο οργανώσεις. Στη συνέχεια, στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι ανεπίσημοι λόγοι για τον εθελοντισμό στις δύο περιπτώσεις. Μέσα από τις αφηγήσεις συμμετεχόντων ο εθελοντισμός συνδέεται με λόγους για το συναίσθημα και την πολιτική. Η αγάπη από την μία πλευρά και η αλληλεγγύη από την άλλη, αποτελούν τους βασικούς όρους γύρω από τους οποίους τα υποκείμενα συγκροτούν την πρακτική και κατ επέκταση την κοινωνικότητα. Το τρίτο μέρος της διατριβής επικεντρώνεται στις πρακτικές εθελοντικής εργασίας. Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζεται ένας «καταυλισμός προσφύγων» ή «κέντρο προσωρινής διαμονής» προσφύγων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, 13

πτυχές της εθελοντικής εργασίας στην πράξη και των σχέσεων των εθελοντριών με τους πρόσφυγες που διαμένουν εκεί. Ο χαρακτήρας του καταυλισμού ως ένα ιεραρχικό πλαίσιο, το «νοικοκύρεμα» και ο έλεγχος του χώρου και της διαβίωσης των προσφύγων που επιχειρούν οι εθελόντριες και η χρήση του κώδικα της «φιλοξενίας» αναδεικνύουν τις ιεραρχικές διαστάσεις της πρακτικής. Στο όγδοο κεφάλαιο από την άλλη, παρουσιάζεται η πρακτική μελών της Εθελοντικής Εργασίας Αθήνας των «street-workers», όπως ονομάζονται- στον «δρόμο», σε χώρους όπου διαβιώνουν ή συχνάζουν πρόσφυγες. Στην περίπτωση αυτή, η αντιστροφή του κώδικα της «φιλοξενίας» προβάλλει κεντρική. Τα μέλη της ΕΕΑ επιχειρώντας να καταστήσουν τους πρόσφυγες «ικανούς οικοδεσπότες» τους αναγνωρίζουν μεν την κυριότητα του «δρόμου» και την δυνατότητα δράσης, αλλά δεν παύουν να διαμορφώνουν μαζί τους σχέσεις αρωγής και προστασίας, αλλά και να επιχειρούν να μετατρέψουν τον «δρόμο» σε «σπίτι». Οι αναστοχαστικές ρητορικές των μελών της ΕΕΑ αναδεικνύουν τον προβληματισμό τους σε σχέση με τις εξουσιαστικές διαστάσεις της πρακτικής τους και τις αντιφάσεις με τις αρχικές ιδεολογικές προθέσεις τους. Στο τέταρτο μέρος της διατριβής περιλαμβάνονται συμπερασματικές παρατηρήσεις και σκέψεις. Στο ένατο κεφάλαιο παρουσιάζονται κάποιοι μεθοδολογικοί και πραγματολογικοί προβληματισμοί με αφορμή τρία στιγμιότυπα συναντήσεων κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας, ενώ έμφαση δίνεται στην αναστοχαστική ματιά. Ακολουθούν τα Συμπεράσματα της διατριβής με αναφορά σε κεντρικά ζητήματα που αναδεικνύονται στα πλαίσια αυτής και ο Επίλογος. Στο τέλος της διατριβής παρατίθενται οι βιβλιογραφικές αναφορές. Ακολουθεί το Παράρτημα με διαγράμματα, πίνακες και σχέδια. Ευχαριστίες Η διατριβή αποτέλεσε μία σύνθετη διαδικασία, στα διάφορα στάδια της οποίας η βοήθεια που δέχθηκα από ανθρώπους ήταν πολύπλευρη και καταλυτική. Η έρευνα δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τα μέλη και τους εθελοντές της Εθελοντικής Εργασίας Αθήνας και του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, οι οποίοι με δέχθηκαν στις δραστηριότητες, τις ζωές και την καθημερινότητά τους και μοιράστηκαν απλόχερα μαζί μου τις εμπειρίες και τους προβληματισμούς τους. Τους χρωστώ ευγνωμοσύνη για τα δώρα που εθελοντικά μου προσέφεραν. Πρόσφυγες από την Μέση Ανατολή που συνάντησα, συνομίλησαν μαζί μου παρά τα ανυπέρβλητα 14

πολλές φορές προβλήματα επικοινωνίας που η γλώσσα και οι συνθήκες έθεταν. Εργαζόμενοι κοινωνικοί λειτουργοί της κεντρικής Διεύθυνσης Κοινωνικής Πρόνοιας του ΕΕΣ, των «Κέντρων Φιλοξενίας Αιτούντων Άσυλο» στη Νέα Μάκρη και το Λαύριο και του Πολυδύναμου Κέντρου Προσφύγων στην Ακαδημία Πλάτωνος και μέλη του διοικητικού συμβουλίου και παλαιότεροι και περιστασιακοί- εργαζόμενοι στην ΕΕΑ, με βοήθησαν κατά τη διάρκεια της διεξαγωγής της έρευνας, παρέχοντάς μου υλικό και διευκολύνοντας την είσοδό μου στο πεδίο. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής Ευθύμιο Παπαταξιάρχη, Χρήστο Λυριντζή και Γρηγόρη Ανανιάδη. Ο επιβλέπων καθηγητής, Ευθύμιος Παπαταξιάρχης στάθηκε δίπλα μου σε όλη τη διάρκεια της διδακτορικής διατριβής, παρέχοντας μου ενθάρρυνση και στήριξη, και θέτοντάς με σε διανοητική εγρήγορση. Ο Χρήστος Λυριτζής, διάβασε και έκανε γόνιμες παρατηρήσεις σε επιμέρους ζητήματα. Ο Γρηγόρης Ανανιάδης μου παραχώρησε κείμενα από το αρχείο και την βιβλιοθήκη του σχετικά με τις πολιτικές επιστήμες και την κοινωνία των πολιτών. Η Αλεξάνδρα Μπακαλάκη και η Ελένη Παπαγαρουφάλη, έχοντας ακούσει και διαβάσει κατά καιρούς ζητήματα σχετικά με την εργασία μου, μου πρόσφεραν βιβλιογραφικές αναφορές, προβληματισμούς και την πολύτιμη εμπειρία τους. Η Αγγελική Αθανασοπούλου διάβασε μέρη της διατριβής και έκανε κομβικές παρατηρήσεις, ενώ με ενθάρρυνε σε κάθε στάδιο. Η Μαριλένα Σημίτη μου πρόσφερε βιβλιογραφικό υλικό γύρω από τον εθελοντισμό και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις. Στα θερινά σεμινάρια εργασίας των υποψηφίων διδακτόρων στην Μυτιλήνη, συνάδελφοι και διδάσκοντες στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας εκθέσαμε πρωτογενές υλικό, κείμενα και σκέψεις. Οι συναντήσεις αυτές ήταν επίπονες ασκήσεις, γέννησαν επιστημονικούς προβληματισμούς και αποτέλεσαν πεδία κοινωνικότητας και στήριξης μεταξύ ανθρώπων που βρισκόμασταν στο ίδιο ευάλωτο στάδιο «μεθοριακότητας» που συνιστά η εκπόνηση μιας διδακτορικής διατριβής. Ευχαριστώ τις συναδέλφους και τους συναδέλφους για τις προσεκτικές αναγνώσεις των κειμένων μου, τα σχόλια και την υποστήριξη. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την Ιωάννα Αντώνογλου για την ενθάρρυνσή της σε όλα τα χρόνια της φιλίας μας, την Αίγλη Χατζούλη για τις συζητήσεις και την Μαρία Δουκακάρου και την παραχώρηση υλικού. 15

Ο Γιώργος Φρίγκας διάβασε κείμενα και έκανε πολύτιμες παρατηρήσεις όσον αφορά στην γραφή, ενώ το ψύχραιμο βλέμμα του με στηρίζει στις πολλαπλές δημιουργικές μου διακυμάνσεις. Η διατριβή αυτή είναι αφιερωμένη στους γονείς μου, Κώστα και Μαίρη, οι οποίοι προσφέρθηκαν εθελοντικά και με ανιδιοτέλεια να με στηρίξουν σε όλη την διαδικασία. 16

Ακρώνυμα ΕΕΑ ΕΕΣ ΕΗ ΕΣ EVS ICRC IFRC ΜΚΟ Εθελοντική Εργασία Αθήνας Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός Ερυθρά Ημισέληνος Ερυθρός Σταυρός European Volunteer Sevice (Ευρωπαϊκή Εθελοντική Υπηρεσία) International Committee of the Red Cross International Federation of Red Cross Μη κυβερνητική οργάνωση 17

Κατάλογος Φωτογραφιών Φωτογραφία I. «Το δώρο» Φωτογραφία ΙΙ. «Αναμνηστική φωτογραφία με στολή» Φωτογραφία ΙΙΙ. «Τελετή ορκωμοσίας εθελοντών Κοινωνικής Πρόνοιας του ΕΕΣ» Φωτογραφία ΙV. «Μια κουβέρτα δεν αρκεί!» Φωτογραφίες V και VI. «Η κοπή της πίτας» Φωτογραφίες VII και VIII. «Η παρέα του σεμιναρίου» Φωτογραφία IX και X. «Η κοπή της πίτας στην ΕΕΑ» Φωτογραφία ΧΙ. «Σχεδιάγραμμα του καταυλισμού» Φωτογραφία ΧII. «Πρόσκληση σε γεύμα» Φωτογραφία ΧIII και ΧIV. «Εθελοντές στο toll» Φωτογραφίες XV και XVI. «Το έξω του «δρόμου»» Φωτογραφίες XVII και XVIII. «Περνώντας την πόρτα» Φωτογραφία ΧIX. «Κατά τη διάρκεια του street-work» Φωτογραφία ΧX. «Διασταυρούμενες χειραψίες» Φωτογραφία ΧXI. «Στο κατώφλι» 18

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19

α) Εθελοντισμός : Ιστορική συγκυρία και «ολυμπιακός εθελοντισμός» Τα τελευταία χρόνια, και συγκεκριμένα από την δεκαετία του 1990, οι δημόσιες συζητήσεις γύρω από τον (επίσημο) εθελοντισμό εντείνονται μέσα από συνέδρια, εκθέσεις, μελέτες, αναφορές στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και νομοθετική δραστηριότητα. Το 2001 ανακηρύχθηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών «Διεθνές Έτος Εθελοντισμού», και η 5 η Δεκεμβρίου «Παγκόσμια Ημέρα Εθελοντισμού (για την Οικονομική και Κοινωνική Ανάπτυξη)». Στα πλαίσια των δύο αυτών συμβολικών συγκυριών πραγματοποιήθηκαν εορτασμοί για τον εθελοντισμό και στην Ελλάδα. Οι εορτασμοί περιλάμβαναν μεταξύ άλλων εκθέσεις, αφιερώματα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και δημόσιες εκδηλώσεις. Από το 2001 μάλιστα διοργανώνεται ετησίως «Έκθεση Εθελοντισμού», υπό την αιγίδα διαφορετικών υπουργείων και με την αυξανόμενη συμμετοχή δεκάδων ΜΚΟ. Η συγκυρία των Ολυμπιακών Αγώνων αποτέλεσε την αφορμή για την κορύφωση των δημόσιων συζητήσεων γύρω από τον εθελοντισμό, ενώ από την άλλη, μία προσεκτική επεξεργασία του φαινομένου αναδεικνύει την πολυπλοκότητα του περιεχομένου του εθελοντισμού, καθώς και τους πολλαπλούς και συχνά αντικρουόμενους λόγους που κατασκευάζουν τον εθελοντισμό την περίοδο αυτή. Σε τηλεοπτικές διαφημίσεις, ενεργοί «εθελοντές» ΜΚΟ εκδήλωναν την πρόθεσή τους να γίνουν «ολυμπιακοί εθελοντές». Την ίδια εποχή πραγματοποιούνταν δημοσκοπήσεις και στατιστικές έρευνες με στόχο την εκτίμηση της πρόθεσης για προσφορά εθελοντικής εργασίας στο πλαίσιο της Ολυμπιάδας. Οι προβλέψεις ήταν άλλοτε ευοίωνες και άλλοτε ιδιαίτερα δυσοίωνες 1. Παράλληλα, εκφραζόταν η πεποίθηση ότι 1 «Ακόμα και οι εθελοντές φαίνεται πως δεν θέλουν να είναι εθελοντές», σύμφωνα με άρθρο στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία (Σπυροπούλου 2001), το οποίο αναφέρεται σε έρευνα που διεξήχθη για λογαριασμό του οργανισμού «Αθήνα 2004» σε μέλη εθελοντικών οργανώσεων σχετικά με την πρόθεσή τους να συμμετάσχουν εθελοντικά στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004. Περισσότερα από ένα στα πέντε μέλη εθελοντικών οργανώσεων είχαν δηλώσει μηδενικό ενδιαφέρον για να εργαστούν εθελοντικά στην Ολυμπιάδα. Ποσοτική έρευνα που πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 1997 με σκοπό την αποτύπωση της διάθεσης των νέων για προσφορά εθελοντικής εργασίας, ανέδειξε υψηλά ποσοστά θετικής στάσης, παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι δεν συμμετείχαν ήδη σε κάποια εθελοντική οργάνωση. Μάλιστα τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής χαρακτηρίζονται ως «θετικοί οιωνοί» για την εθελοντική συμμετοχή των νέων στην Ολυμπιάδα του 2004 (Παναγιωτοπούλου 2003). Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε δυο χρονικές στιγμές, το 2001 και το 2002. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αυτής, η σταθερή αύξηση των μελών και του αριθμού των μη κυβερνητικών οργανώσεων, σε συνδυασμό με το αυξημένο ενδιαφέρον των νέων για τον αθλητισμό, ερμηνεύονται ως θετικές ενδείξεις για την συμμετοχή τους ως εθελοντών στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, παρά το γεγονός ότι η παράδοση στον εθελοντισμό και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις στην Ελλάδα θεωρείται περιορισμένη. (βλ Πίνακας 1- Παράρτημα). Άλλη έρευνα της V-PRC σε σχέση με το ενδιαφέρον των πολιτών για εθελοντική προσφορά στους Ολυμπιακούς Αγώνες, σημειώνει διαχρονική πτώση του ενδιαφέροντος για συμμετοχή, η οποία ωστόσο σύμφωνα με τον μελετητή δεν θεωρείται ανησυχητική, 20

οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004, συμβάλλοντας σημαντικά στην προβολή του εθελοντισμού, θα οδηγούσαν στην ανάπτυξη του φαινομένου και στην συμμετοχή περισσότερων ανθρώπων σε δραστηριότητες «εθελοντικού» χαρακτήρα ακόμα και μετά την λήξη τους. Τον Ιανουάριο του 2001 πραγματοποιήθηκε εκδήλωση για τον «Ολυμπιακό Εθελοντισμό» από τον οργανισμό «Αθήνα 2004» που είχε αναλάβει την διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων. Στην ομιλία της, η πρόεδρος του «Αθήνα 2004», Γιάννα Αγγελόπουλου-Δασκαλάκη, ανέφερε χαρακτηριστικά: Ο Εθελοντισμός δίνει ένα μέτρο για την ποιότητα και εμβέλεια της δικής μας δημοκρατίας. Και την ποιότητα της δικής μας δημοκρατίας θέλουμε να την δείξουμε σε όλους. Αναλάβαμε -μην το ξεχνούμε- τους Αγώνες του 2004 στην Ελλάδα μετά από μια μακρόχρονη εθνική προσπάθεια. Πρέπει λοιπόν να πετύχουμε, και θα πετύχουμε... Για εμάς ειδικά τους Έλληνες, ο Εθελοντισμός έχει και μιαν άλλη πρόσθετη εθνική διάσταση. Η οργάνωση του ΑΘΗΝΑ 2004 αποτελεί αναμφισβήτητα τη μεγαλύτερη ειρηνική πρόκληση που γνώρισε ποτέ η πατρίδα μας... Ο Ολυμπιακός Εθελοντισμός είναι λοιπόν μια ευκαιρία για όλους τους Έλληνες να συμμετάσχουν στην πανηγυρική επιβράβευση της εθνικής μας προόδου. (Δελτίο Τύπου Οργανισμού 2004, «Εκδήλωση για τον Εθελοντισμό», Αθήνα, 30 Ιανουαρίου 2001, έμφαση δική μου) Η ομιλία της προέδρου του οργανισμού «Αθήνα 2004» βρίθει νοημάτων, ιδιαίτερα όσον αφορά στην συμβολική διάσταση του εθελοντισμού. Η Ολυμπιάδα αποτελεί «εθνικό» γεγονός, και ο «ολυμπιακός εθελοντισμός» συνιστά συμμετοχή υπεύθυνων «πολιτών» και ανταπόκριση στην «εθνική προσπάθεια». Ο εθελοντισμός είναι άμεσα συνυφασμένος με την έννοια του «πολίτη», ο οποίος καλείται να συμμετάσχει στην «πανηγυρική επιβράβευση της εθνικής μας προόδου». Στις αρχές του 2002 ο Οργανισμός «Αθήνα 2004», πραγματοποίησε μεγάλη συναυλία στο Ολυμπιακό Αθλητικό Κέντρο Αθηνών (ΟΑΚΑ). Η εκδήλωση αποτελούσε μέρος μιας σειράς από εκδηλώσεις με στόχο την προσέλκυση «εθελοντών» για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Δημοφιλείς καλλιτέχνες συμμετείχαν αφιλοκερδώς στη συναυλία την οποία παρακολούθησαν χιλιάδες άνθρωποι. Στην είσοδο έξω από τον χώρο του ΟΑΚΑ, μια μικρή ομάδα πραγματοποιούσε δεδομένου του υψηλού απόλυτου αριθμού εκείνων που είναι θετικά διακείμενοι. Σε έρευνα που διεξήγαγε η VPRC το 2001 και το 2002, σε σχέση με την πρόθεση εθελοντικής συμμετοχής στην Ολυμπιάδα, ένα σχετικά μικρό ποσοστό εκδήλωνε την επιθυμία να εργαστεί εθελοντικά (Βερναρδάκης 2004) (βλ. Διάγραμμα 2- Παράρτημα). Τελικά, ο αριθμός των «Ολυμπιακών εθελοντών» ξεπέρασε κάθε αισιόδοξη πρόβλεψη και έφθασε στους εβδομήντα χιλιάδες. 21

διαμαρτυρία. Οι διαμαρτυρόμενοι επιχείρησαν μάλιστα να διανείμουν προκήρυξη με τις θέσεις τους στους παραβρισκόμενους, αλλά η ασφάλεια του χώρου τους εμπόδισε. Στην προκήρυξή τους ανέφεραν: Εμείς που υπογράφουμε αυτό το κείμενο αγωνιζόμαστε εθελοντικά (δηλαδή με την ελεύθερη βούλησή μας, χωρίς αμοιβή και φιλοδοξίες για επαγγελματική καριέρα ή άλλου είδους ανέλιξη στην κοινωνική ιεραρχία) για τα δικαιώματα των εργαζομένων και των μεταναστών, για υγεία και μόρφωση σε όλους, ενάντια στον εθνικισμό, το ρατσισμό και τον πόλεμο, για την προστασία του περιβάλλοντος και ανθρώπινες πόλεις, ενάντια στην κρατική καταστολή, το σεξισμό και τις φυλετικές διακρίσεις, για την κοινωνική αλληλεγγύη. (Υπογραφή: «Πρωτοβουλία ενάντια στην Ολυμπιάδα 2004», «Ομάδα Virus», «Δίκτυο για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα» κοκ) Η διαμαρτυρία γινόταν από ανθρώπους που, όπως δήλωναν, «αγωνίζονταν εθελοντικά» και ήταν παράλληλα ενάντια στον «ολυμπιακό εθελοντισμό». Ο «δεθελοντισμός» -όπως με ευφάνταστο τρόπο ονομάστηκε η καμπάνια της άρνησης για προσφορά εθελοντικής εργασίας στα πλαίσια της Ολυμπιάδας 2004- υποστηρίχθηκε μέσα από εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, ανακοινώσεις, δημόσιες συζητήσεις και αφίσες. Διάφορες ομάδες της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς και του αντιεξουσιαστικού χώρου, ομάδες «ακτιβιστών» και μέλη ΜΚΟ, τοποθετήθηκαν αρνητικά απέναντι στον «Ολυμπιακό εθελοντισμό». Με χαρακτηριστικότερο το σύνθημα «Γίνε κι εσύ εθελοντής για των αφεντικών τα δις», η κίνηση αυτή εναντιωνόταν στην Ολυμπιάδα και την εθελοντική εργασία στα πλαίσια αυτής (βλ. Σχέδιο 3- Παράρτημα). Εκείνη την -δραστήρια ως προς τις δημόσιες συζητήσεις για τον εθελοντισμό και την Ολυμπιάδα- περίοδο, πραγματοποιούσα επιτόπια έρευνα ανθρώπους που πρόσφεραν εθελοντική εργασία σε πρόσφυγες στο πλαίσιο δύο ΜΚΟ, του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και της Εθελοντικής Εργασίας Αθήνας. Το κλίμα της εποχής διαθλούνταν στο εσωτερικό των οργανώσεων, απασχολούσε τους εθελοντές και τα μέλη και αποτελούσε αντικείμενο ζωηρών συζητήσεων. Το πρωινό της 5 ης Δεκεμβρίου 2003, «παγκόσμιας ημέρας εθελοντισμού», σε μία τηλεοπτική ενημερωτική εκπομπή, εμφανίστηκε ο πρόεδρος του ΕΕΣ. Ήταν καθισμένος στο γραφείο του και πίσω του ακριβώς βρισκόταν η σημαία του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και η γαλανόλευκη ελληνική. Ο πρόεδρος του ΕΕΣ, κοιτώντας την κάμερα, διατύπωσε με την μορφή εξαγγελίας την πρόθεση του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού να «στηρίξει την εθνική προσπάθεια» των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, διαθέτοντας νοσηλευτικό προσωπικό και εθελοντές της 22

οργάνωσης. Παράλληλα με αυτή την δημόσια δήλωση, στάλθηκε προς κάθε εθελοντή μία επιστολή από την Διεύθυνση Κοινωνικής Πρόνοιας της οργάνωσης, η οποία ενημέρωνε για την συνεργασία αυτή μεταξύ ΕΕΣ και «Αθήνας 2004». Οι εθελοντές παρακαλούνταν να ειδοποιήσουν την οργάνωση για την διαθεσιμότητά τους να συμμετάσχουν εθελοντικά στο πλαίσιο της Ολυμπιάδας. Την εποχή εκείνη, στα γραφεία της Εθελοντικής Εργασίας Αθήνας, μία αφίσα της «καμπάνιας αντί-2004» βρισκόταν στον πίνακα ανακοινώσεων (βλ. Σχέδιο 4- Παράρτημα). Κάποια μάλιστα μέλη της οργάνωσης είχαν παραβρεθεί στην διαμαρτυρία έξω από το ΟΑΚΑ και συμμετείχαν ενεργά σε ομάδες που ήταν ενάντια στην διοργάνωση της Ολυμπιάδας ως «δεθελοντές». Ταυτόχρονα, έντονος προβληματισμός επικρατούσε στο εσωτερικό της ΕΕΑ. «Πολλοί όταν τους λέω Εθελοντική Εργασία Αθήνας, νομίζουν ότι αναφέρομαι στην Ολυμπιάδα», ήταν μία δήλωση που συνοδευόταν με έντονη δυσφορία από την πλευρά τους. Η κατασκευή μιας δράσης που με σαφήνεια διαφοροποιούνταν από τον «επίσημο» και κρατικά προωθούμενο, στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων, εθελοντισμό, θεωρήθηκε επιβεβλημένη σε μια εποχή που ο κόσμος βομβαρδιζόταν από έναν χαρακτηριζόμενο ως «στρεβλό» εθελοντισμό. β) Αντικείμενο της διατριβής Σύγχυση επικρατεί όσον αφορά τον ορισμό του εθελοντισμού, έννοιας που χρησιμοποιείται για να περιγράφει γενικά μια «ελεύθερη και μη αμειβόμενη δραστηριότητα» (Halba και LeNet 1997: 7). Κάτω από τον όρο «εθελοντής» ή εθελοντισμός ή «εθελοντική εργασία» περιλαμβάνεται πλήθος από δραστηριότητες, οι οποίες προσδιορίζονται αφενός από τον αφιλοκερδή και αφετέρου από τον μη υποχρεωτικό, τον εθελούσιο χαρακτήρα που τις διακρίνει 2. Ο όρος «εθελοντής» απαντάται σε διάφορα συμφραζόμενα, από το πλαίσιο του στρατού («εθελοντές στρατιώτες»), των ολυμπιακών αγώνων («ολυμπιακός εθελοντισμός»), αλλά και ως προς το αντικείμενο της εθελοντικής εργασίας κάθε φορά («εθελοντική εργασία με πρόσφυγες», «εθελοντές δασοπυροσβέστες», «εθελοντές αιμοδότες» κοκ). 2 Στα ελληνικά λεξικά ο εθελοντισμός ορίζεται με βάση την διάκριση ανάμεσα σε συμφέρον και ανιδιοτέλεια ή ανάμεσα σε υποχρεωτική και αυτόβουλη δράση. Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη, εθελοντισμός είναι «η οργανωμένη προσφορά υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο χωρίς την απαίτηση ανταλλάγματος» (1998: 556), ενώ κατά τους Τεγόπουλο-Φυτράκη, «εθελοντής» είναι ο «θεληματικά προσφερόμενος να κάνει κάτι» (1993: 224). 23

Η σημερινή έννοια του εθελοντισμού αναφέρεται κυρίως στην επίσημη και θεσμοθετημένη έκφανσή του. Ο «επίσημος εθελοντισμός» εντάσσεται στο πλαίσιο οργανωμένων συσσωματώσεων ανθρώπων και συνήθως στο πλαίσιο μιας μη κυβερνητικής οργάνωσης. Ο εθελοντισμός συχνά διακρίνεται από την «ανεπίσημη εθελοντική δραστηριότητα», η οποία περιλαμβάνει προσφορές σε γείτονες, γνωστούς και φίλους και περιγράφεται με την κατηγορία «βοήθεια» (για μια σύγκριση ανάμεσα σε «επίσημη» και «ανεπίσημη εθελοντική δραστηριότητα», βλ. Wilson and Musick 1997). Ως προς το αντικείμενο της διατριβής, αυτό περιλαμβάνει πρακτικές και λόγους για τον εθελοντισμό και ειδικότερα την μελέτη δύο περιπτώσεων «εθελοντικής εργασίας με πρόσφυγες». Η «εθελοντική εργασία» με πρόσφυγες περιλαμβάνει πλήθος πρακτικών, από την προσφορά υλικών αγαθών, μέχρι την διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, την συνοδεία προσφύγων σε νοσοκομεία και άλλες υπηρεσίες, πληροφορίες και ενημέρωση για νομικά και άλλα ζητήματα, μεταφορά γνώσης σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας της ελληνικής κοινωνίας και του γραφειοκρατικού συστήματος, αλλά και συμβουλές και μεσολάβηση ανάμεσα σε πρόσφυγες και την τοπική κοινωνία στην οποία αυτοί ζουν. Χρειάζεται μία σε βάθος διερεύνηση τέτοιων πρακτικών, μέσα από την οποία αναδεικνύονται διαφοροποιήσεις και οι πολιτικές της εθελοντικής εργασίας στο μικρο-επίπεδο, καθώς και αντιλήψεις για την μονομερή προσφορά. Το μεγάλο εύρος αυτών των δραστηριοτήτων προκαλεί την αποσαφήνιση του ορισμού αναφορικά με τις θεωρητικές και προγραμματικές προθέσεις της διατριβής. Στο πλαίσιο της εργασίας αυτής, ο εθελοντισμός ορίζεται ως πρακτική μονομερούς προσφοράς η οποία είναι προγραμματικά στραμμένη στην παραγωγή τόσο οριζόντιας (μεταξύ των εθελοντών), όσο και κάθετης (ανάμεσα σε εθελοντές και πρόσφυγες) κοινωνικότητας. Οι υπό μελέτη μη κυβερνητικές οργανώσεις αποτελούν συσσωματώσεις ανθρώπων, πλαίσια οργανωμένης κοινωνικότητας τα οποία συγκροτούνται γύρω από έναν κοινό σκοπό και ως προς τον «άλλο», τον «πρόσφυγα» στην συγκεκριμένη περίπτωση, ο οποίος είναι ο αποδέκτης της εθελοντικής εργασίας. Στην περίπτωση αυτή, η κοινωνικότητα αποτελεί μέρος ενός εμπρόθετου σχεδίου. Η παραγωγή της κοινωνικότητας με τον «πρόσφυγα» έχει ισχυρό πολιτικό περιεχόμενο και ταυτόχρονα συνιστά μια πρόκληση για την ανθρωπολογική μελέτη της κοινωνικότητας, σε ένα πλαίσιο όπου, όπως έχει καταδείξει η ελληνική εθνογραφία, η κοινωνικότητα είναι προσανατολισμένη στην ομοιότητα (Παπαταξιάρχης 2006). 24

Επιπλέον, η επικέντρωση σε μία κατηγορία αποδεκτών εθελοντικής εργασίας -τους «πρόσφυγες»- εξυπηρετεί και είναι απαραίτητη για τους σκοπούς της σύγκρισης. Καθώς σε κάθε περίπτωση η ίδια η πρακτική περιλαμβάνει την κατασκευή του αποδέκτη της, αυτή η διαδικασία αποτελεί ένα από τα επιμέρους ερευνητικά ζητήματα στο πλαίσιο της αντιπαραβολής των δύο περιπτώσεων. Η διατριβή στόχο έχει να εξετάσει αυτά τα ερωτήματα και παράλληλα να αναζητήσει το περιεχόμενο του εθελοντισμού, συνεισφέροντας σε μία εθνογραφική μελέτη του φαινομένου, και ειδικότερα μίας εξειδίκευσης αυτού, της «εθελοντικής εργασίας με πρόσφυγες». Παράλληλα, στοχεύει να ρίξει φως στις ιδεολογίες και στις πρακτικές ΜΚΟ. Αναδεικνύονται οι σύγχρονοι λόγοι για τον εθελοντισμό που συγκροτούνται κατά την δεκαετία του 1990, όπου ο εθελοντισμός έρχεται στο προσκήνιο μέσα από δημόσιες συζητήσεις. Πολλαπλές κατασκευές του εθελοντισμού στο πλαίσιο της «κοινωνίας των πολιτών», η από «τα πάνω» ενίσχυση και προώθηση του εθελοντισμού και συζητήσεις ειδικών, επιστημόνων και φορέων ΜΚΟ συνιστούν όψεις αυτών των επίσημων λόγων. Η διατριβή στρέφεται όμως κυρίως στους ανεπίσημους λόγους και τις νοηματοδοτήσεις των ίδιων των συμμετεχόντων, των «εθελοντών» και στο νόημα της «εθελοντικής εργασίας». Έτσι, καταρχήν, αντί για εθελοντισμό, καλούμαστε να χρησιμοποιήσουμε τον πληθυντικό αριθμό και συνεπώς να μιλήσουμε για εθελοντισμούς. Στο επίκεντρο της ανάλυσης τοποθετούνται δύο φαινομενικά τουλάχιστοναντιδιαμετρικά αντίθετες προσεγγίσεις του εθελοντισμού, οι οποίες διαμορφώνονται στα συμφραζόμενα του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και της Εθελοντικής Εργασίας Αθήνας. Επίσημοι και ανεπίσημοι λόγοι για τον εθελοντισμό αντιπαρατίθενται σε επίπεδο οργανώσεων μέσα από κείμενα, κανονιστικές διατάξεις και το επαγγελματικό προσωπικό- και από τους ίδιους τους εθελοντές. Η επιλογή των δύο οργανώσεων έγινε λόγω των διαφορετικών ιδεολογιών που αντιπροσωπεύουν. Οι συμμετέχοντες και οι υπό μελέτη οργανώσεις, διακρίνονται από διαφορετικά κοινωνικά και οργανωτικά χαρακτηριστικά, ιστορία και ιδεολογικές καταβολές. Στην περίπτωση του ΕΕΣ πρόκειται για μία γραφειοκρατική οργάνωση, διεθνούς χαρακτήρα, η οποία έχει ιστορικά στενούς δεσμούς με το ελληνικό κράτος ως αρωγός του, παρότι ταυτόχρονα αποστρέφεται πολιτικούς προσδιορισμούς της δράσης και εμμένει στην θεμελιώδη αρχή της ουδετερότητας. Η ΕΕΑ από την άλλη, είναι μία οργάνωση που τοποθετείται ιστορικά στην δεκαετία του 1990, περίοδο ανάδυσης ΜΚΟ και πύκνωσης των λόγων για τον εθελοντισμό στην χώρα, αλλά και 25

διεθνώς. Ο προσδιορισμός της συμμετοχής στην ΕΕΑ γίνεται με πολιτικούς όρους, στον βαθμό που οι αρχές της διέπονται από την αριστερή ιδεολογία και οι συμμετέχοντες αυτοπροσδιορίζονται με αυτόν τον τρόπο. Η εθελοντική εργασία ερμηνεύεται με διαφορετικούς όρους στις δύο περιπτώσεις και περιλαμβάνει διαφορετικές ερμηνείες για τους ίδιους τους εθελοντές. Ποιοι είναι οι τρόποι με τους οποίους νοηματοδοτείται η πρακτική και πώς μέσα από αυτή τα υποκείμενα σημασιοδοτούν τον κόσμο; Η Φουκωική έννοια του «λόγου» (Foucault 1972) είναι κεντρική καθώς αναδεικνύει την ιστορικότητα της συγκρότησης της έννοιας του εθελοντισμού και αφήνει χώρο για την διερεύνηση των πολιτισμικών συνδηλώσεων της πρακτικής. γ) Επιστημονικό ενδιαφέρον της παρούσας εργασίας Τα τελευταία χρόνια οι δημόσιες συζητήσεις γύρω από τον εθελοντισμό εντείνονται στην Ελλάδα. Ωστόσο οι μελέτες του φαινομένου στην χώρα εξακολουθούν να είναι περιορισμένες, όπως παρατηρούν και άλλοι μελετητές (Ανθόπουλος 2000: 26). Οι περισσότερες έρευνες αποτελούν κατά κύριο λόγο απόπειρες ποσοτικής αποτίμησης του φαινομένου (Παναγιωτίδου 1999, Παναγιωτοπούλου 2003, Στασινοπούλου 1997) 3 και της στάσης των Ελλήνων απέναντι στον εθελοντισμό (Πολυζωίδης 2006). Άλλες μελέτες πραγματεύονται την σχέση μεταξύ κράτους και εθελοντισμού από φιλοσοφική σκοπιά (Βουτσάκης 2004), ή συνδέονται ευθέως με κρατικές πολιτικές όπως για παράδειγμα τις δραστηριότητες προώθησης του εθελοντισμού από την Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς (Γιαννής 2001). 3 Οι προσπάθειες στατιστικής αποτίμησης και καταγραφής του φαινομένου, ξεκίνησαν στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1990. Στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού προγράμματος Volmed, ολοκληρώθηκε το 1997 έρευνα του Κέντρου Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου, με στόχο την καταγραφή των εθελοντικών οργανώσεων στην Ελλάδα (Στασινοπούλου 1997). Δημιουργήθηκε μια βάση δεδομένων αποτελούμενη από 228 εθελοντικές οργανώσεις από τις 1200 που υπολογίζεται ότι υπάρχουν βάσει της έρευνας. Σε αντίστοιχη ποσοτική έρευνα για τον εθελοντισμό στην Ελλάδα που πραγματοποίησε η μη κυβερνητική οργάνωση «Ένωση Πολιτών για την Παρέμβαση», ο αριθμός των εθελοντικών οργανώσεων μόνο στο χώρο της κοινωνικής φροντίδας υπολογίστηκε στις 3.000 (Παναγιωτίδου 1999). Αντίστοιχες στατιστικές έρευνες διενεργήθηκαν με αφορμή την διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 στην Αθήνα. Οι μελέτες αυτές στόχο είχαν την διερεύνηση της διάθεσης προσφοράς εθελοντικής εργασίας στα πλαίσια των Ολυμπιακών Αγώνων (Βερναρδάκης 2004, Παναγιωτοπούλου 2003). Τέτοιες ποσοτικές αποτιμήσεις του φαινομένου εγείρουν μεθοδολογικά ζητήματα καθώς συχνή είναι η ταύτιση εθελοντικών και μη κυβερνητικών οργανώσεων, ενώ η εκτίμηση και αποτίμηση της δράσης των οργανώσεων καθίσταται δυσχερής εξαιτίας της ρευστότητας και κινητικότητας που διακρίνει την συμμετοχή και τις επιμέρους δράσεις τους. Παράλληλα, έμφαση σε αυτές τις έρευνες δίνεται στο θεσμικό μέρος των οργανώσεων και όχι στους λόγους των ίδιων των εθελοντών και τις έννοιες γύρω από τις οποίες κατασκευάζεται η δράση τους. 26

Ο εθελοντισμός συνιστά για πολλές από τις μελέτες ένα ιδανικό ανιδιοτελούς προσφοράς που εκτός από ερευνητικό αντικείμενο αποτελεί και αξία η οποία πρέπει να προωθηθεί και να ενδυναμωθεί. Πολλές από τις έως σήμερα μελέτες εκκινούν από προκαθορισμένους ορισμούς του εθελοντισμού, οδηγώντας αναπόφευκτα στην υποστασιοποίησή του ως πρακτικής με παγιωμένη νοηματοδότηση, αλλά και ως πρακτικής ανιδιοτέλειας και φορέα του λεγόμενου «καλού». Οι δημόσιες, όσο και ετερογενείς, δημόσιες συζητήσεις και οι μελέτες για τον εθελοντισμό στην Ελλάδα, σπάνια στρέφονται στο μικρο-επίπεδο των ίδιων των συμμετεχόντων. Το περιεχόμενο της έννοιας, οι σχέσεις που διαμορφώνονται στα πλαίσια της εθελοντικής εργασίας και οι πολιτισμικές συνδηλώσεις αυτής, τείνουν να θεωρούνται δεδομένα και δεν τίθενται υπό συζήτηση. Συνήθως παρουσιάζεται μία αμιγής εικόνα και ερμηνεία του τι είναι εθελοντισμός, ενώ το νόημα της δράσης για τους ανθρώπους παραγνωρίζεται. Οι πολιτισμικές λογικές που συνδέονται με πρακτικές μονομερούς προσφοράς όπως η εθελοντική εργασία δεν αποτελούν συνήθως αντικείμενο μελέτης. Σε κάθε περίπτωση απουσιάζει μία εις βάθος μελέτη περιπτώσεων εθελοντικής εργασίας, η επεξεργασία του νοήματος του εθελοντισμού και η διερεύνηση του μικρο-επιπέδου. Η παρούσα έρευνα στοχεύει να συμβάλει στην συμπλήρωση του παραπάνω κενού με μία εμπειρική μελέτη, εστιάζοντας ειδικότερα στους λόγους και τις πρακτικές των ίδιων των συμμετεχόντων. Αποτελεί απόπειρα διερεύνησης των πολιτισμικών και κοινωνικών διαστάσεων του εθελοντισμού μέσα από εξειδικευμένες περιπτώσεις εθελοντικής εργασίας. Η διατριβή εντάσσεται στα πλαίσια της ελληνικής εθνογραφίας και επιχειρεί να συμβάλλει στον εμπλουτισμό της εθνογραφικής εικόνας της ελληνικής κοινωνίας στα τέλη του 20 ου και τις αρχές του 21 ου αιώνα. Επιπλέον, το αντικείμενο της διατριβής τοποθετείται στο ευρύτερο πλαίσιο των μελετών της κοινωνικότητας στην ελληνική κοινωνία, ενώ πραγματεύεται ζητήματα πολιτικής ανθρωπολογίας και του δώρου. Ο εθελοντισμός και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις δεν μελετώνται εδώ υπό το πρίσμα των «κοινωνικών κινημάτων» ή της «κοινωνίας των πολιτών», όπως γίνεται συχνά στο πλαίσιο αντίστοιχων μελετών από τις πολιτικές επιστήμες. Στην διατριβή, διερευνώνται οι κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις των φαινομένων και οι πολιτισμικές ορίζουσες του πολιτικού. Οι πολιτικές του εθελοντισμού και οι πολιτισμικοί όροι συγκρότησης του πολιτικού αποτελούν κεντρικά ερωτήματα. Η 27

διαφορά των ανθρωπολογικών μελετών του πολιτικού, σε σχέση με αντίστοιχες έρευνες από τις πολιτικές επιστήμες είναι ότι «οι ανθρωπολόγοι απευθύνουν αυτά τα ζητήματα από την σκοπιά των ανθρώπων... που επηρεάζονται από αυτές τις πρακτικές» (Kurtz 2001: 200, έμφαση δική μου) και άρα βάρος δίνεται στους τρόπους που τα ίδια τα υποκείμενα βιώνουν και ερμηνεύουν τις πρακτικές και σε πρακτικές της καθημερινής ζωής. Εκτός από την έμφαση σε μία από «τα κάτω» προσέγγιση, ο ανθρωπολογικός χαρακτήρας του εγχειρήματος περιλαμβάνει τις ιθαγενείς εννοιολογήσεις και τις πολιτισμικές συνδηλώσεις πρακτικών και λόγων. δ) Εθνογραφικές προσεγγίσεις της εθελοντικής εργασίας Η εθελοντική εργασία έχει αποτελέσει αντικείμενο εθνογραφικών προσεγγίσεων οι οποίες πραγματεύονται τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της και το νόημα της δράσης για τα υποκείμενα. Πρόκειται για έρευνες οι οποίες πραγματεύονται το περιεχόμενο του εθελοντισμού και τις πολιτισμικές συνιστώσες του. Οι μελέτες αυτές, θέτουν διαφορετικούς ερευνητικούς στόχους και εκκινούν από ποικίλα θεωρητικά προγράμματα, ωστόσο αποτελούν πεδία συνομιλίας με την παρούσα εργασία και προσφέρουν τροφή για προβληματισμό. Από την σκοπιά της κοινωνιολογίας της ηθικής και της συγκρότησης του εαυτού (Allahyari 2000), την κατασκευή περιθωριακών ταυτοτήτων (Stevens 1997), τις συμβολικές προεκτάσεις της εθελοντικής εργασίας ως δώρου (Dunn 1996) και των διαφορετικών αναπαραστάσεων της εργασίας και του αποδέκτη της εθελοντικής εργασίας (Procoli 2000), οι μελέτες αυτές στρέφονται στο μικροεπίπεδο. Αντίστοιχα, τα ζητήματα διάστασης επίσημων και ανεπίσημων λόγων κατά την νοηματοδότηση της φιλανθρωπίας που επεξεργάζεται η Allahyari (2000), η αναλυτική σπουδαιότητα του δώρου κατά την μελέτη της εθελοντικής εργασίας (Dunn 1996), η αλληλεπίδραση εθελοντών και αποδεκτών της εθελοντικής εργασίας (Stevens 1997) και η κατασκευή του αποδέκτη και της έννοιας της εργασίας (Procoli 2000), αποτελούν ερωτήματα που αναδεικνύονται στην παρούσα εργασία. Μία μελέτη από την σκοπιά της «κοινωνιολογίας της ηθικής» αναδεικνύει διαφορετικά «ηθικά οράματα» φιλανθρωπίας μέσα από την αντιπαραβολή δύο συμφραζομένων εθελοντικής εργασίας, δύο θρησκευτικών οργανώσεων όπου εθελοντές προσφέρουν φαγητό σε άστεγους στο Σακραμέντο της Καλιφόρνια 28

(Allahyari 2000). Η μελέτη της Allahyari αναδεικνύει το «ηθικό νόημα» του εθελοντισμού, και την διαδικασία κατασκευής ενός «εαυτού που φροντίζει» (caring self) μέσα από την αλληλεπίδραση των εθελοντών με τους άστεγους και των επίσημων με τις ανεπίσημες «ρητορικές φιλανθρωπίας». Ειδικότερα, η Rebecca Allahyari διερευνά το περιεχόμενο της δράσης και το νόημα της «ηθικής κοινότητας» στην περίπτωση μίας προτεσταντικής (Salvation Army) και μίας καθολικής οργάνωσης (Loaves and Fishes). Τονίζεται η σπουδαιότητα του πλαισίου και των επίσημων και ανεπίσημων «ηθικών ρητορικών» (Allahyari 2000: 3) στην κατανόηση του νοήματος της φιλανθρωπίας. Η οργάνωση της εθελοντικής εργασίας, τα χαρακτηριστικά των ίδιων των συμμετεχόντων, οι ιδεολογικές αφετηρίες, οι επίσημοι λόγοι για την φιλανθρωπία και το συμβατικό πλαίσιο διαφέρουν στις δύο οργανώσεις. Στο πλαίσιο της Loaves and Fishes, όπου οι εθελοντές είναι ως επί το πλείστον λευκοί μεσοαστοί, κυρίαρχη είναι η αρχή της «προσωποποιημένης φιλοξενίας» («personalist hospitality», όπου έμφαση δίνεται στην προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου) και σε μία αντι-γραφειοκρατική μεταχείριση των φτωχών. Συγκεκριμένα, οι άστεγοι που προσέρχονται στην κουζίνα της Loaves and Fishes, προσλαμβάνονται ως «φιλοξενούμενοι» ή ως «πρεσβευτές του Θεού», και ως «φορείς δικαιωμάτων». Έτσι, η «πολιτική της συμπόνοιας» -με σαφείς καθολικές/ θρησκευτικές αφετηρίες- συνυφαίνεται με μία «πολιτική δικαιωμάτων» απέναντι στο κράτος. Από την άλλη πλευρά, οι εθελοντές του Salvation Army είναι κατά κύριο λόγο άνδρες που προέρχονται από εργατικά στρώματα, οι οποίοι συχνά εκτίουν κοινωνική θητεία. Διεκπεραιωτική η εργασία των εθελοντών, οργανώνεται από έναν καταμερισμό που ορίζουν οι επαγγελματίες. Ένα αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο οργανώνει την πρακτική, ενώ κυρίαρχη είναι η αρχή της πειθάρχησης και ο στρατιωτικός χαρακτήρας της οργάνωσης, χαρακτηριστικά που είναι έκδηλα μέσα από την έμφαση στα χρονοδιαγράμματα, τις χειρονομίες και την επιτήρηση (Allahyari 2000: 99). Η έννοια της πειθάρχησης εκτείνεται και στους αποδέκτες της τροφής στην κουζίνα του Στρατού της Σωτηρίας, για τους οποίους θεωρείται απαραίτητη. Σύμφωνα με την Allahyari, «η στρατιωτική δομή του Salvation Army έρχεται σε αντίθεση με την «προσωποποιημένη φιλανθρωπία»... της Loaves and Fishes» (Allahyary 2000: 103). Η συγγραφέας αναζητά τις αφετηρίες των διαφορετικών «ηθικών φιλανθρωπίας» στις ιστορικές αναδρομές των δύο οργανώσεων και στα κείμενα των ιδρυτών τους. Παρότι παρατηρεί ότι σε μεγάλο βαθμό, αυτά παραμένουν επίκαιρα και 29

εξακολουθούν να αντικατοπτρίζουν τους επίσημους λόγους που διατυπώνονται από τις δύο οργανώσεις, ωστόσο η αλλαγή στις ρητορικές αυτές θα ήταν κάτι που θα περιμέναμε να δούμε μέσα από την ανάλυση. Από την άλλη, η Allahyari παρέχει εθνογραφικά πλούσιες όψεις της πρακτικής των ίδιων των εθελοντών και του τρόπου με τον οποίο οργανώνεται η δράση τους, ενώ δίνει έμφαση στις εννοιολογήσεις που συνθέτουν τα επιμέρους «ηθικά οράματα» και τους «ηθικούς εαυτούς». Αυτή η ανάδειξη του μικρο-επιπέδου είναι εξαιρετικά βοηθητική για αντίστοιχες μελέτες, όπως η παρούσα, όπου η προσπάθεια στρέφεται ακριβώς σε αυτούς τους επίσημους και ανεπίσημους λόγους, στις πρακτικές των υποκειμένων και στα πολλαπλά επίπεδα κατασκευής των διαφορετικών «εθελοντισμών» μέσα από την αντιπαραβολή δύο περιπτώσεων. Στην περίπτωση της παρούσας έρευνας, και από την στιγμή που γύρω από τον εθελοντισμό συγκροτούνται ποικίλοι και ετερόκλιτοι λόγοι οι οποίοι συντελούν στις πολλαπλές του κατασκευές, η μελέτη στόχο έχει την εις βάθος επεξεργασία και μελέτη τέτοιων λόγων, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τις πολιτισμικές και πολιτικές διαστάσεις σύγχρονων μορφών κοινωνικών συσσωματώσεων και πρακτικών. Οι «πολιτικές της εθελοντικής εργασίας» εδώ, περιλαμβάνουν τα εναλλακτικά πολιτικά σχέδια που αναδεικνύονται μέσα από τους λόγους για τον εθελοντισμό και τις πρακτικές των συμμετεχόντων. Η συνάφεια με τους ερευνητικούς σκοπούς της Allahyari είναι σαφής, στο πλαίσιο μιας μελέτης που στοχεύει στην διερεύνηση των πολιτισμικών οριζουσών τέτοιων πρακτικών. Μια εθνογραφία (Stevens 1997) της περιοχής Kotobuki της Ιαπωνίας και συγκεκριμένα σε μία υποβαθμισμένη γειτονιά, την yoseba, όπου συχνάζουν χαμηλόμισθοι μεροκαματιάρηδες (προσλαμβάνονται και εργάζονται με την μέρα) εργάτες, έρχεται να ερμηνεύσει, μεταξύ άλλων, την πρακτική των εθελοντών που δρουν στην περιοχή. Η yoseba αποτελεί πεδίο συνάντησης, κοινωνικότητας και αλληλεπίδρασης ανθρώπων από διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες και τάξεις. Οι εθελοντές εκεί «διαπερνούν τα κοινωνικά όρια που διαχωρίζουν τις τάξεις στην ιαπωνική κοινωνία και προσπαθούν να επιδράσουν στα προβλήματα που μαστίζουν τις χαμηλότερες τάξεις γύρω τους...» (Stevens 1997: 115). Σύμφωνα με την Stevens, οι εθελοντές και οι αποδέκτες της εθελοντικής εργασίας μοιράζονται μία οριακή κοινωνική κατηγορία ως κάτοικοι της yoseba. Τόσο εθελοντές που προέρχονται από τα μεσαία στρώματα νοικοκυρές, εργαζόμενοι στον 30