Ελληνική Γεώσφαιρα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Από τη Συντακτική Ομάδα... 1. ΑΡΘΡΑ Διαχείριση των υπογείων υδάτων της Ελλάδος και η σημασία τους στην κοινωνία

Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) Ελληνική Γεώσφαιρα Τόμος 3, Τεύχος 7 Αύγουστος 2009 Περιοδική ενημερωτική έκδοση του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) Ν.Π.Ι.Δ. Εποπτευόμενο από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (Ν. 272/76) Γεν. Δ/ντης: Αναπλ.Καθ. Κ.Θ. Παπαβασιλείου Συντακτική Ομάδα: EurGeol Αλέξανδρος Δημητριάδης Δρ. Ειρήνη Ζανανίρι Αλεξάνδρα Ζερβάκου Δρ. Μιχάλης Πατρώνης Δρ. Αθανάσιος Χατζηκύρκου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Από τη Συντακτική Ομάδα... 1 ΑΡΘΡΑ Διαχείριση των υπογείων υδάτων της Ελλάδος και η σημασία τους στην κοινωνία Η γεωθερμική ενέργεια σε Μακεδονία και Θράκη 3 10 Σε αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν: Καθ. Χ. Τσουτρέλης Δρ. Α. Αρβανίτης Ν. Κολιός Δρ. Γ. Κωνσταντοπούλου Ν. Σπανού Γ. Χατζηγιάννης Η συμβολή του ΙΓΜΕ στην περιφερειακή ανάπτυξη - ένα παράδειγμα από την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας (Μέρος Α ) Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΜΕ ΑΠΛΑ ΛΟΓΙΑ 17 22 Σχεδιασμός, επιμέλεια: Δρ. Ειρήνη Ζανανίρι Αλεξάνδρα Ζερβάκου Κεντρικά Γραφεία ΙΓΜΕ: Σπύρου Λούη 1, Ολυμπιακό Χωριό, Γ Είσοδος 136 77 Αχαρναί Τηλ. 210 2413000 Fax 210 2413015 http://www.igme.gr/ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΙΓΜΕ 33 ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ 35 ΠΡΟΣΕΧΕΙΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ 36 Εκδίδεται σε ηλεκτρονική μορφή και διανέμεται δωρεάν Τα δημοσιευόμενα κείμενα εκφράζουν τη γνώμη των συγγραφέων τους. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση / αναπαραγωγή με αναφορά της πηγής. Επικοινωνία: hellasgeo@igme.gr ISSN: 1791-2210

Από τη Συντακτική Ομάδα... Η «Ελληνική Γεώσφαιρα» φαίνεται να έχει καθιερωθεί στη συνείδηση των Ελλήνων αναγνωστών της χώρας αλλά και του εξωτερικού, ως ένα περιοδικό με έγκυρη γεωεπιστημονική πληροφόρηση, το οποίο αναζητούν ακόμη και καθηγητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Για το λόγο αυτό, σε μια προσπάθειά μας να συμβάλουμε στη διαρκή και ολοκληρωμένη εκπαίδευση σε θέματα γεωλογίας, εγκαινιάζουμε τη μόνιμη στήλη «Η Γεωλογία με απλά λόγια». Στόχος μας είναι, μέσω της περιοδικής έκδοσης του ΙΓΜΕ, που είναι ο επίσημος Σύμβουλος της Πολιτείας σε θέματα γεωεπιστημών, ορυκτών πόρων και ενεργειακών πρώτων υλών, να αναδείξουμε τη σπουδαιότητα της επιστήμης της Γεωλογίας στην καθημερινότητά μας, προσεγγίζοντας με απλό και ανάλαφρο τρόπο ειδικότερα τις πιο νεαρές ηλικίες. Στο παρόν τεύχος φιλοξενούνται άρθρα ποικίλου περιεχομένου: Τα υπόγεια ύδατα, που στηρίζουν τη ζωή στον πλανήτη μας και εξασφαλίζουν σε μεγάλο βαθμό την ευμάρεια της κοινωνίας, βρίσκονται στο προσκήνιο του διεθνούς ενδιαφέροντος καθώς διαπιστώνεται ποιοτική υποβάθμισή τους και περιορισμός των διαθέσιμων αποθεμάτων. Στο τεύχος αυτό παρουσιάζεται συνοπτικά η σημερινή κατάσταση στη διαχείριση των υπογείων υδάτων της Ελλάδος. Η γεωθερμική ενέργεια είναι η ενέργεια υπό μορφή θερμότητας που βρίσκεται αποθηκευμένη και απαντά κάτω από την επιφάνεια της Γης. Η Ελλάδα είναι πολύ ευνοημένη γεωθερμικά στα γεωγραφικά όρια της Μακεδονίας και Θράκης, μέσω συστηματικών μελετών και ερευνών του ΙΓΜΕ, έχουν εντοπισθεί σημαντικά γεωθερμικά πεδία με θερμοκρασία έως 90 C. Η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας ανέθεσε στο ΙΓΜΕ, στα πλαίσια του Γ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης της περιόδου 2000-2006, την εκπόνηση δύο ερευνητικών έργων. Στο παρόν τεύχος, στο Α μέρος του σχετικού άρθρου, παρουσιάζονται συνοπτικά τα αποτελέσματα του έργου «Έρευνα Γεωτεχνικών Δεδομένων Δυτικής Μακεδονίας».

Από τη συντακτική ομάδα... Αντικείμενο του έργου ήταν η συστηματική διερεύνηση και αποτύπωση των γεωτεχνικών παραμέτρων αστικών ή μη περιοχών, συμβάλλοντας έτσι στον ορθολογικό αναπτυξιακό σχεδιασμό, με στόχο τον περιορισμό ή και την αποφυγή των καταστροφικών συνεπειών των φυσικών φαινομένων. Εγκαινιάζοντας τη μόνιμη στήλη «Η Γεωλογία με απλά λόγια», σας παρουσιάζουμε μια αφίσα εκπαιδευτικού χαρακτήρα με τίτλο «Η Γεωλογία, ο Γεωλόγος και Εσύ», καθώς και μερικά από τα αντικείμενα που θα μας απασχολήσουν σε μελλοντικά τεύχη, μέσα από ένα εκπαιδευτικό παιχνίδι. Τα τελευταία τρία τμήματα του περιοδικού, σας ενημερώνουν για τις επιστημονικές και μη εκδηλώσεις του ΙΓΜΕ, τις πρόσφατες δημοσιεύσεις του επιστημονικού προσωπικού του και τις προσεχείς ε- θνικές και διεθνείς εκδηλώσεις. Όλα τα τεύχη της ηλεκτρονικής έκδοσης της «Ελληνικής Γεώσφαιρας» είναι διαθέσιμα μέσω του ιστότοπου του ΙΓΜΕ http://www.igme.gr. Φυσικά, όπως πάντα, περιμένουμε τα εποικοδομητικά σας σχόλια, αλλά και θέματα για τα οποία θα θέλατε να ενημερωθείτε σε επόμενα τεύχη, στην ηλεκτρονική διεύθυνση hellasgeo@igme.gr. Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους τους αναγνώστες μας για τα σχόλια και τα καλά τους λόγια και να τους υποσχεθούμε ότι θα είμαστε πάντα εδώ για να τους παρέχουμε έγκυρη γεωεπιστημονική πληροφόρηση. Καλή σας ανά-γνώση. Με εκτίμηση, Η συντακτική ομάδα Σελίδα 2 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ ΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΟΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ του Καθ. Χαράλαμπου Τσουτρέλη Μηχανικού Μεταλλείων (ch.tsoutrelis@yahoo.gr) Τέως Προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου του ΙΓΜΕ Υπόγεια Νερά ιαχείριση Υπογείων Υδάτων Ευρωπαϊκές Οδηγίες Υδροφόρα συστήματα Απειλούμενοι υπόγειοι υδροφορείς ίκτυο παρακολούθησης Α πό τη στιγμή που οι κυβερνήσεις παγκοσμίως αποφάσισαν ότι η βελτίωση της διαχείρισης των υδάτινων αποθεμάτων του πλανήτη ήταν μια σημαντική προτεραιότητα, οι απειλές οι οποίες επηρεάζουν τα υπόγεια ύδατα έγιναν ξαφνικά πρωτοσέλιδο. Ωστόσο, ανακολουθίες εξακολουθούν να υπάρχουν». 1 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ Το θέμα του υπόγειου νερού, που σήμερα πολλοί αποκαλούν «το αόρατο νερό της ζωής», ακριβώς γιατί ενώ δεν το βλέπουμε, στηρίζει τη ζωή στον πλανήτη μας και εξασφαλίζει την ευμάρεια της κοινωνίας, ευρίσκεται συνεχώς τα τελευταία χρονιά στο προσκήνιο του διεθνούς ενδιαφέροντος καθώς διαπιστώνεται ποιοτική υποβάθμισή του και περιορισμός του διαθέσιμου δυναμικού του για χρήση. Πριν προχωρήσει κανείς στη διαχείριση του υπόγειου αυτού πλούτου και στη συμβολή του στις διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες που συνδέονται μαζί του, οφείλει ευθύς αμέσως να διευκρινίσει ότι οι υπόγειοι υδατικοί πόροι απαντούν σε κατάλληλες γεωλογικές δομές (Σχήμα 1), 1 3 4 Σχήμα 1. Κύριοι τύποι υπόγειου νερού: (1) Αλλουβιακός υδροφόρος ορίζοντας: άμμος και χαλίκια, πάχους 10-50 m, 100-150 l/m 3 πέτρωμα, συνδεδεμένος με επιφανειακό ρέμα, (2) Υδροφόρος ορίζοντας υπό πίεση (confined aquifer): άμμος, ψαμμίτης, ασβεστόλιθος, με υπερκείμενο αδιαπέρατο στρώμα, τοπικός εμπλουτισμός, (3) Ελεύθερος υδροφόρος ορίζοντας (unconfined aquifer): κρητίς, ασβεστόλιθος, ψαμμίτης, 30-100 l/m 3 πέτρωμα, χωρίς υπερκείμενο αδιαπέρατο ορίζοντα, (4) Κατακερματισμένο υλικό: γρανίτης, σχιστόλιθος, 5-30 l/m 3, εμπλουτισμός από ολόκληρη την επιφανειακή περιοχή (Πηγή: Van Rosson, 2008, 1 σελ. 24. Αρχική πηγή: Groundwater, knowledge and management, by Jean-Jacques Collin, drawing by J.F. Rieux, BRGM Editions and Hermann Science and Arts Editors). Σελίδα 3 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009 2

ΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ ΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΟΣ Σχήμα 2. Ροή υπόγειου νερού (Πηγή: Environment Canada Freshwater Website, 2 Διάγραμμα a5f2e-rev). αλλά και τον κίνδυνο δημιουργίας μη αναστρέψιμων καταστάσεων. Εάν λοιπόν θέλουμε να κληροδοτήσουμε στην επόμενη γενιά τη γη φιλική και βιώσιμη, όπως εμείς την παραλάβαμε από τους πατέρες μας, οφείλουμε να διασώσουμε τους υπόγειους υδατικούς μας πόρους με κάθε δυνατό τρόπο που μας προσφέρει η σημερινή τεχνολογία και οι γεωλογικές γνώσεις. Ειδικότερα, οφείλουμε να δραστηριοποιηθούμε σήμερα προς τέσσερις κατευθύνσεις: που συλλέγουν και εναποθηκεύουν στεγανά τα επιφανειακά νερά μέχρις ότου οι ανθρώπινες ανάγκες τα επαναφέρουν στην επιφάνεια της γης για χρήση (Σχήμα 2). Η γη μας ήταν κάποτε προικισμένη με άφθονες ποσότητες επιφανειακών νερών και για αιώνες δεν αντιμετώπιζε πρόβλημα λειψυδρίας, οι δε ανθρώπινες ανάγκες καλύπτονταν κυρίως από τα νερά αυτά. Η αύξηση, όμως, κυρίως των ανθρώπινων αναγκών, αλλά και οι κλιματικές αλλαγές έστρεψαν την προσοχή όλων στην ανάγκη εκμετάλλευσης του υπόγειου αυτού υδατικού πόρου στη σημερινή εποχή, που είχε ως συνέπεια να χτυπήσει το καμπανάκι της αλλαγής πορείας, καθώς οι υπεραντλήσεις οδήγησαν τα τελευταία 30 χρόνια σε υφαλμύρινση ενός μεγάλου αριθμού παράκτιων υδροφόρων οριζόντων από τη διείσδυση θαλάσσιου νερού, με συνέπεια, όπως αναφέρθηκε ήδη, την ποιοτική τους υποβάθμιση 1. Να προστατεύσουμε τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των υπόγειων νερών από τις πάσης φύσεως ρυπάνσεις που προέρχονται από ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως οικιακές, αγροτικές, βιομηχανικές (Σχήμα 3 βλ. επίσης Σχήμα 6, στο άρθρο «Ο Γεωχημικός Άτλαντας της Ευρώπης για πολλαπλές χρήσεις» 3 ). 2. Να περιορίσουμε τις αντλήσεις στα επίπεδα εκείνα που οι διαχειριστικές μελέτες κάθε υδατικού διαμερίσματος προσδιορίζουν με βάση την ετήσια δυνατότητά του. Σχήμα 3. Ισοκαμπύλες κατιόντων αμμωνίου (ΝΗ 4+ ) που υποδηλούν τη ρύπανση του υπόγειου νερού από την κατείσδυση στραγγισμάτων ή εκκριμάτων τα οποία προέρχονται από την αποσύνθεση των απορριμμάτων της χωματερής (Πηγή: López-Geta et al., 2006, 4 σελ. 63). Σελίδα 4 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

ΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ ΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΟΣ Σχήμα 4. Τεχνητός εμπλουτισμός του υδροφορέα χρησιμοποιώντας δύο διαφορετικά συστήματα: (α) εγκάρσια αναχώματα στην κοίτη του ποταμού για την επιβράδυνση της ροής του νερού και διαφράγματα ανάσχεσης/κατείσδυσης και (β) λεκάνες υπερχείλισης και κατείσδυσης που κατασκευάστηκαν στην αριστερή όχθη του ποταμού (Πηγή: López-Geta et al., 2006, 4 σελ. 38) 3. Να καλύπτουμε τις αρδευτικές ανάγκες των αγροτικών εκτάσεων, που στην Ελλάδα καταναλώνουν πλέον το 80% των ετησίως αντλούμενων ποσοτήτων, σε τέτοιες ώρες, ώστε η εξάτμιση του νερού να περιορίζεται σημαντικά. Σημειώνουμε εδώ ότι οι αρδεύσεις τις μεσημβρινές ώρες οδηγούν σε ατμοσφαιρικές απώλειες της τάξεως του 50%, ενώ αλλαγή καλλιέργειας μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική μείωση της κατανάλωσης χωρίς διαφοροποίηση του οικονομικού οφέλους για τον αγρότη. 4. Να εφαρμοσθούν μέθοδοι ενίσχυσης των υπόγειων φυσικών υδατοδεξαμενών με τεχνητό εμπλουτισμό κατά τη χειμερινή περίοδο, όπου κατά κανόνα υπάρχει γενικά περίσσευμα επιφανειακών νερών (Σχήμα 4). Πρόκειται για μια δράση που εάν εφαρμοσθεί επιστημονικά ορθά θα αποδώσει εντυπωσιακά αποτελέσματα. Οι κανόνες που προαναφέραμε, αναλύοντας τους συνολικά για να δούμε το δάσος και όχι το δένδρο, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι «ούτε μια σταγόνα νερού δεν πρέπει να χάνεται», όπως είχε ζητήσει το 2005 ο τότε Υπουργός Ανάπτυξης, κ. Δημήτριος Σιούφας, από το προσωπικό του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών. Είναι νομίζω σαφές και κατανοητό ότι, η προηγούμενη οριοθέτηση των γενικών κανόνων διαχείρισης του υπόγειου υδατικού δυναμικού της πατρίδας μας πρέπει να ακολουθείται σε κάθε χώρα με προβλήματα επάρκειας νερού, κάνοντας χρήση διαχειριστικών μοντέλων, ανάλογα προσαρμοσμένων κάθε φορά στα τοπικά δεδομένα του υπό εκμετάλλευση υδροσυστήματος. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Βλέποντας τώρα ειδικά την περίπτωση της Ελλάδας, θα ήθελα να επισημάνω τη συμβολή των Οδηγιών (α) 91/676/ΕΟΚ για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης, (β) 2000/60/ΕΚ γνωστή ως «Η Οδηγία Πλαίσιο για τα Νερά» 5 και (γ) 2006/118/ΕΚ για την προστασία των υπόγειων νερών, οι οποίες έθεσαν σε εφαρμογή έναν υποχρεωτικό μηχανισμό καταγραφής και παρακολούθησης των υδροφόρων συστημάτων των χωρών της Ε.Ε. από πλευράς ποιοτικών και ποσοτικών χαρακτηριστικών. Οι ανωτέρω Οδηγίες εφαρμόζονται επιτυχώς από το 2004, προβλέπουν δε εξαετείς διαχειριστικούς κύκλους, με υποχρέωση υποβολής συνεχώς επικαιροποιημένων στοιχείων προς τις αρμόδιες Κοινοτικές υπηρεσίες των Βρυξελλών, ανά υδατικό σύστημα. Η γεωτεκτονική δομή της Ελλάδος είναι τέτοια ώστε να διαμορφώνονται, γενικώς, μικρά υδροφόρα συστήματα, σε αντίθεση με τα πολύ μεγαλύτερα της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Το ΙΓΜΕ τα προσδιόρισε σε 236 (Σχήμα 5α) από τα οποία 110 είναι απειλούμενα από ανθρωπογενείς παράγοντες (Σχήμα 5β) και κινδυνεύουν να μην επιτύχουν τους περιβαλλοντικούς στόχους της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Η παρακολούθηση των Σελίδα 5 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

ΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ ΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΟΣ (α) υδροφόρων συστημάτων συνίσταται στη λήψη, σε τακτά χρονικά διαστήματα, ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων από 524 υδροσημεία (γεωτρήσεις, πηγές και πηγάδια Σχήμα 6), εκ των οποίων τα 288 αντιστοιχούν στα 110 υδροσυστήματα σε κίνδυνο. Πλήρως τεκμηριωμένο αίτημα του ΙΓΜΕ προς την αρμόδια ειδική υπηρεσία του ΥΠΕΧΩΔΕ είναι να αυξηθούν τα υδροσημεία αυτά σε αριθμό πλέον των 1000. Τα μέχρι σήμερα ποιοτικά και ποσοτικά συμπεράσματα για τους υπόγειους υδροφορείς της χώρας μας δεν είναι καθόλου ενθαρρυντικά διότι διαπιστώνεται: (β) 1. Νιτρορύπανση από υπερλίπανση των εδαφών. 2. Υφαλμύρινση σε παράκτιες ζώνες λόγω υπεράντλησης. 3. Υποβάθμιση των υπόγειων νερών οφειλόμενη σε βαρέα μέταλλα και τοξικά ιχνοστοιχεία σε περιοχές βιομηχανικής κυρίως δραστηριότητας. Οι ανωτέρω ποιοτικές επιβαρύνσεις δείχνουν μια σταθερή αυξητική τάση τα τελευταία 20 χρόνια με αντίστοιχη προφανώς υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Τα ποσοτικά επίσης χαρακτηριστικά μας παρέχουν μερικές ανησυχητικές επισημάνσεις: Σχήμα 5. (α) Τα κύρια υπόγεια υδροφόρα συστήματα της Ελλάδας και (β) τα απειλούμενα υπόγεια υδροφόρα συστήματα της Ελλάδας, όπως χαρτογραφήθηκαν από το ΙΓΜΕ (Πηγή: Δ/νση Υδρογεωλογίας ΙΓΜΕ, 2008 6 ). 1. Η υπερεκμετάλλευση για αρδευτικούς και υδρευτικούς λόγους έχει ως συνέπεια τη διαρκή ταπείνωση της στάθμης σε αρκετά υδροσυστήματα. Σελίδα 6 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

ΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ ΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΟΣ Σχήμα 6. Δίκτυο παρακολούθησης των υπόγειων νερών, που εγκατέστησε το ΙΓΜΕ στα κύρια υπόγεια υδροφόρα συστήματα της Ελλάδας (354 γεωτρήσεις, 150 πηγές, 20 πηγάδια. Σύνολο 524 υδροσημεία) (Πηγή: Δ/νση Υδρογεωλογίας ΙΓΜΕ, 2008 6 ). 2. Η παρατεταμένη ανομβρία των υδρολογικών ετών 2006-2007 και 2007-2008 είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση των υδροαποθεμάτων σε όλα τα υδατικά διαμερίσματα της χώρας και, παρά τις αυξημένες εισροές του τρέχοντος υδρολογικού έτους, υφίσταται υστέρηση στην αναπλήρωσή τους. Το θέμα χρήζει ιδιαίτερης προσοχής υπό το πρίσμα μάλιστα της διαφαινόμενης κλιματικής αλλαγής (αύξηση της συχνότητας εμφάνισης περιόδων ανομβρίας), αφού εγκυμονεί κινδύνους εξάντλησης των υπόγειων υδατικών πόρων και περαιτέρω ποιοτικής υποβάθμισής τους με δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον και τον άνθρωπο. Οι ανωτέρω σαφείς ενδείξεις για το τι συμβαίνει Σελίδα 7 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

ΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ ΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΟΣ στους υπόγειους υδατικούς πόρους αποτελούν προειδοποιήσεις για το ποια θα είναι η εικόνα τους μετά από 10 ή 15 χρόνια. Ακριβώς για το λόγο αυτό το Ινστιτούτο μας, πέρα από την ποιοτική και ποσοτική παρακολούθηση των υπογείων νερών από τα υδροσημεία που διαθέτει και όσα θα διαθέσει στο μέλλον, με οδηγό την εξαιρετικής ποιότητας εργασία που γίνεται στο αντίστοιχο Ινστιτούτο της Γαλλίας (BRGM), στοχεύει να δραστηριοποιηθεί άμεσα στα πλαίσια του ΕΣΠΑ στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο έρευνας στους τομείς της: Χαρτογράφησης των υδροφορέων σε τρεις διαστάσεις. Γεωχημικής αποτύπωσης των εδαφών, της εξέλιξης και της διακίνησης των νερών στους υδροφορείς. Καλύτερης κατανόησης του μηχανισμού ρύπανσης. Παράλληλα, το ΙΓΜΕ σχεδιάζει να προχωρήσει στην υλοποίηση προγράμματος δεκαετούς διάρκειας για την εκπόνηση χαρτών επιχειρησιακής κλίμακας 1:100.000 ή ακόμη μεγαλύτερης στις περιοχές εκείνες όπου τα υδροσυστήματα υφίστανται εντατική εκμετάλλευση. Κλείνοντας τη σύντομη αυτή παρουσίαση σημειώνουμε ότι με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής την τελευταία δεκαετία παρατηρείται, τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε πανευρωπαϊκό, σημαντική πρόοδος, λαμβάνοντας υπόψη ότι το 1980, όταν εκδόθηκε η πρώτη Κοινοτική Οδηγία για την ποιότητα του πόσιμου νερού (80/778/EEC), ήταν δύσκολο να δοθεί ένας καθαρός χαρακτηρισμός του τι σήμαινε «υδροφόρος ορίζοντας» (Σχήμα 7). Σήμερα, υπάρχει συσσωρευμένη υδρογεωλογική γνώση για αξιόπιστες προσομοιώσεις με ενδεικτικό παράδειγμα το μοντέλο-dk, που η Γεωλογική Υπηρεσία της Δανίας και Γροιλανδίας ανέπτυξε το έτος 2003 για το πόσιμο νερό. 7 Το μοντέλο αυτό παρέχει αξιόπιστα ετήσια αριθμητικά στοιχεία, βασισμένα σε ένα εθνικό πρόγραμμα καταγραφών, και αναγνωρίζεται ως ένα επιτυχές εργαλείο εκτίμησης της επίδρασης των κλιματικών αλλαγών στις διατιθέμενες ποσότητες ποσίμου νερού στη Δανία. Η έκδοση επίσης σε διάφορες κλίμακες του Υδρογεωλογικού Χάρτη της Ευρώπης από την Γεωλογική Υπηρεσία της Γερμανίας 8, του Εδαφολογικού χάρτη της Ευρώπης από την Ευρωπαϊκή Εδαφολογική Υπηρεσία 9, καθώς και του Γεωχημικού Άτλαντα της Ευρώπης το 2005 3,10, αποτελούν θετικά βήματα για την περαιτέρω κατανόηση των υπόγειων υδάτων της Ευρώπης. Κατά την άποψή μας, εκείνο που χρειάζεται να γίνει μελλοντικά, έστω και σε επιλεγμένες περιοχές λόγω κόστους, είναι μια ολοκληρωμένη προσέγγιση του όλου θέματος, η οποία θα περιλάβει τα επιφανειακά και τα υπόγεια νερά ως μια ενότητα, αφού η γεωλογία αποδεικνύει τη μεταξύ τους σχέση και σε πολλές περιπτώσεις τα υπόγεια νερά ρυθμίζουν τη ροή των επιφανειακών. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Σχήμα 7. Υδροφόροι ορίζοντες και πηγάδια υπό πίεση (confined aquifer) και ελεύθεροι (unconfined aquifer) (Πηγή: Environment Canada Freshwater Website, 2 Διάγραμμα a5f3e-rev). Σελίδα 8 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

ΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ ΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 1. Van Rossom, J., 2008. Invisible water of life. Research EU the magazine of the European research area, Sp. Issue September 2008, 24-26. 2. http://www.ec.gc.ca/water : Environment Canada Freshwater. 3. Ομάδα Γεωχημείας του Συνδέσμου Ευρωπαϊκών Γεωλογικών Υπηρεσιών, 2007. Ο Γεωχημικός Άτλαντας της Ευρώπης για πολλαπλές χρήσεις. Ελληνική Γεώσφαιρα, Τόμος 1, Τεύχος 1, 22-27. 4. López-Geta, J.A., Fornés Azcoiti, J.M., González, G.R. & Villarroya Gil, F., 2006. Groundwater A natural underground resource. Environmental Education, Madrid. Instituto Geológico y Minero de España <http://www.igme.es>, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization <http://www.unesco.org>, Fundación Marcelino Botín <http://www.fundacionm botin.org>, ISBN: 84-7840-618-2, 107 pp. 5. Σαμπατακάκης, Π., 2007. Η Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ: Ο ρόλος της υδρογεωλογίας και του ΙΓΜΕ. Ελληνική Γεώσφαιρα, Τόμος 1, Τεύχος 1, 17-21. 6. Δ/νση Υδρογεωλογίας ΙΓΜΕ, 2008 (Κουρμούλης, Ν., Παρασκευοπούλου, Π., Σιέμος, Ν., Κουρής, Χ., Στάμος, Α., Πολυχρονάκη, Α., Ρωμαΐδης, Ι., Βεράνης, Ν., Σμυρνιώτης, Χ., Μανάκος, Α., Καλούμενος, Κ., Τσιούμας, Β., Νίκας, Κ., Δάνδολος, Η., Νικολάου, Ε., Σαμπατακάκης, Π., Γιαννουλόπουλος, Π., Μανάκος, Κ., Κοϊνάκης, Ι., Καλούση, Ε., Μαραβέγιας, Δ., Λαζαρίδου, Μ., Στουρνάρα, Σ., Πρατανόπουλος, Α., Ματθαιόπουλος, Δ., Παυλίδου, Σ., Ζόραπας, Β., Κοντοδήμος, Κ., Ζαχαριουδάκης, Γ., Κούκης, Γ. & Χατζηκύρκου, Αθ.). Μελέτη: Εφαρμογή Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, Άρθρο 5, Παρ. ΙΙ «Περί χαρακτηρισμού των υπόγειων υδάτων». Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών, Αθήνα. 7. http://www.geus.dk : Geological Survey of Denmark and Greenland. 8. http://www.bgr.de/app/fishy/ihme1500 : Federal Institute of Geosciences and Natural Resources, BGR. 9. http://eusoils.jrc.ec.europa.eu/projects/soil_atlas/ index.html : Soil Atlas of Europe. 10.http://www.gtk.fi/publ/foregsatlas : Geochemical Atlas of Europe. 11.http://osce.org : Organization for Security and Co-operation in Europe. ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Στις 9-12 Οκτωβρίου 2009 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα, παρουσία 300 και πλέον κοινοβουλευτικών εκπροσώπων 56 χωρών της Ευρώπης, Ασίας και Β. Αμερικής, η φθινοπωρινή Συνάντηση της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του ΟΑΣΕ (Organization for Security and Co-operation in Europe OSCE) 11, που διοργανώθηκε από τη Βουλή των Ελλήνων με την ευκαιρία της Ελληνικής Προεδρίας για το 2009. Κεντρικό θέμα της Συνάντησης ήταν η «Ενεργειακή Ασφάλεια και το Περιβάλλον». Στη μια από τις τρεις ενότητές του, που είχε ως ειδικό θέμα τη βέλτιστη χρήση των Φυσικών Πόρων σε σχέση με την Ανθρώπινη Ασφάλεια, προσκεκλημένος ομιλητής ήταν ο Πρόεδρος του Δ.Σ. του ΙΓΜΕ, Καθηγητής Χαράλαμπος Τσουτρέλης, ο οποίος παρουσίασε το ανωτέρω θέμα. Σελίδα 9 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΡΑΚΗ του Δρ. Απόστολου Αρβανίτη Γεωλόγου (arvanitis@igme.gr) ΙΓΜΕ, Δ/νση Γεωθερμίας και Θερμομεταλλικών Υδάτων του Νικόλαου Κολιού Γεωλόγου (kolios@thes.igme.gr) ΙΓΜΕ, Περιφερειακή Μονάδα Κεντρικής Μακεδονίας και του Γιώργου Χατζηγιάννη Γεωλόγου - Δ/ντή ΔΙ.ΓΕ.ΘΜ.Υ. (ghatziyannis@igme.gr) ΙΓΜΕ, Δ/νση Γεωθερμίας και Θερμομεταλλικών Υδάτων Γεωθερμική ενέργεια Γεωθερμικά ρευστά Πλεονεκτήματα Εφαρμογές Νομικό πλαίσιο Γεωθερμικά πεδία Β. Ελλάδος Μελλοντικές προοπτικές Σ ύμφωνα με τον πρόσφατο ορισμό του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Γεωθερμικής Ενέργειας (European Geothermal Energy Council, EGEC), 1 «γεωθερμική ενέργεια» είναι η ενέργεια υπό μορφή θερμότητας που βρίσκεται αποθηκευμένη και απαντά κάτω από την επιφάνεια της Γης (EGEC, 2008). Συναντάται υπό μορφή νερών, ατμών, αερίων ή μιγμάτων αυτών. 1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ Οι περιοχές της Γης όπου υπάρχουν γεωθερμικά ρευστά (δηλ. νερό, αέρια ή μίγμα νερού - αερίων) σε ικανοποιητική ποσότητα, θερμοκρασία και βάθος ονομάζονται «γεωθερμικά πεδία». Εάν η θερμοκρασία των ρευστών είναι μεγαλύτερη από 25 C τότε, σύμφωνα με την Ελληνική νομοθεσία (Ν.3175/2003), αυτά χαρακτηρίζονται ως «γεωθερμικά» και είναι υψηλής (>90 C) ή χαμηλής (25-90 C) θερμοκρασίας. Διακρίνονται τρεις κατηγορίες γεωθερμικών ρευστών: (α) υψηλής ενθαλπίας, με θερμοκρασία μεγαλύτερη των 150 C, (β) μέσης ενθαλπίας, με θερμοκρασία 90-150 C και (γ) χαμηλής ενθαλπίας, με θερμοκρασία 25-90 C. Η γεωθερμική ενέργεια μπορεί, ανάλογα με τη θερμοκρασία και την ποιότητα των ρευστών, να χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο αριθμό εφαρμογών, οι οποίες διακρίνονται σε ηλεκτρικές και άμεσες. Γεωθερμικά ρευστά με θερμοκρασία μεγαλύτερη των 150 C χρησιμοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ οι άμεσες χρήσεις καλύπτουν όλο το εύρος θερμοκρασιών. Με κατάλληλη διαδικασία, όπως είναι ο λεγόμενος «δυαδικός κύκλος», είναι δυνατή η ηλεκτροπαραγωγή με τη χρήση ρευστών θερμοκρασίας 85-175 C. Στις άμεσες χρήσεις, όπου γίνεται αξιοποίηση της θερμότητας των ρευστών χωρίς παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, περιλαμβάνονται η θέρμανση χώρων (κτιρίων, εγκαταστάσεων), διάφορες αγροτικές χρήσεις (θέρμανση θερμοκηπίων, κτηνοτροφικών και πτηνοτροφικών μονάδων, ξήρανση αγροτικών προϊόντων, υπεδάφια θέρμανση), οι υδατοκαλλιέργειες, ποικίλες βιομηχανικές εφαρμογές (π.χ. αφαλάτωση νερού, επεξερ- Σελίδα 10 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΡΑΚΗ γασία γάλακτος, χώνευση βιολογικής λάσπης, ξήρανση γης διατόμων, παραγωγή αποσταγμένου νερού, ανάκτηση πετρελαίου, εξόρυξη και επεξεργασία ορυκτών, ξήρανση ξυλείας, ανάκτηση χρήσιμων αλάτων και CO 2 ) και η λουτροθεραπεία (ιαματικά λουτρά, πισίνες αναψυχής). 2. ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Η γεωθερμική ενέργεια αποτελεί μια από τις σημαντικότερες Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (Α.Π.Ε.) και παρουσιάζει σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως: 1. Προσφέρεται έτοιμη προς χρήση ως θερμικό προϊόν. 2. Αποτελεί αξιόπιστη και ασφαλή ενεργειακή πηγή, με μικρό λειτουργικό κόστος και συνεχή παροχή ενέργειας. 3. Είναι διαθέσιμη όλο το 24ωρο, σε όλη τη διάρκεια του έτους και δεν επηρεάζεται από τις καιρικές συνθήκες, σε αντίθεση με την ηλιακή και την αιολική ενέργεια. Συνεπώς, είναι διαθέσιμη σε μόνιμη βάση και μπορεί να στηρίξει μονάδες ηλεκτροπαραγωγής αλλά και να παρέχει συνεχή θέρμανση. 4. Οι μονάδες ηλεκτροπαραγωγής απαιτούν μικρότερη επιφάνεια εδάφους για την ίδια παραγωγική ισχύ, σε σύγκριση με ισοδύναμες εγκαταστάσεις παραγωγής από άλλες Α.Π.Ε. (π.χ. φωτοβολταϊκά, αιολικά πάρκα), δεν αλλοιώνουν το τοπίο και δεν ενοχλούν τη χλωρίδα και την πανίδα της ευρύτερης περιοχής. 5. Η τεχνολογία ηλεκτροπαραγωγής έχει αναπτυχθεί σημαντικά και μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση γεωθερμικών ρευστών θερμοκρασίας >85 C, με την εφαρμογή του λεγόμενου «δυαδικού κύκλου». 6. Αναπτύσσεται κυρίως σε πεδινές εκτάσεις με άριστες συνθήκες αξιοποίησης στη σύγχρονη γεωργία, την αγροτική βιομηχανία, τις ιχθυοκαλλιέργειες, τις αστικές και βιομηχανικές χρήσεις, τη θέρμανση χώρων, κλπ. 7. Μπορεί να συμβάλει στην αγροτουριστική και οικοτουριστική ανάπτυξη και προσφέρει το μέσον για σύγχρονες και εναλλακτικές μορφές τουρισμού (κολυμβητήρια, ιαματικά λουτρά κλπ). 8. Ως εγχώρια πηγή ενέργειας, μειώνει την εξάρτηση της χώρας από τους εισαγόμενους υδρογονάνθρακες. 9. Η γεωθερμική ενέργεια για να αποκτήσει εμπορική αξία θα πρέπει να αξιοποιηθεί και να καταναλωθεί στον τόπο παραγωγής. Συνεπώς, μπορούν να δημιουργηθούν τοπικά ενεργειακά κέντρα, το καθένα με τα δικά του χαρακτηριστικά, ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες και τις συνθήκες παραγωγής, τα οποία θα διαμορφώσουν τη δική τους αγορά και την προσέγγιση ενεργοβόρων επιχειρήσεων. 10.Η γεωθερμική ενέργεια έχει υψηλό συντελεστή αξιοποίησης (μέχρι και 90%) και υψηλό δείκτη διαθεσιμότητας (της τάξης του 90%). 11.Αποτελεί μία καθαρή μορφή ενέργειας, φιλική προς το περιβάλλον, ιδιαίτερα όταν συγκρίνεται με τις συμβατικές μορφές ενέργειας, με ελάχιστες έως μηδαμινές περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εκμετάλλευσή της. Δεν παράγει επικίνδυνα αέρια καύσης (CO 2, NO x, SO 2 κλπ) ούτε σωματίδια, τέφρα ή καπνό. Συμβάλλει έτσι στην επίτευξη των στόχων της Λευκής Βίβλου της Ε.Ε. και του Πρωτοκόλλου του Κιότο 2 για τον περιορισμό των εκπομπών CO 2 και άλλων αερίων. Ακόμη και όταν υπάρχουν κάποιες περιορισμένες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, αυτές μπορούν πάντοτε να αντιμετωπισθούν με τη χρήση της τεχνολογίας. Σύμφωνα με τη νομοθεσία, τα γεωθερμικά ρευστά μετά τη χρήση τους επανεισάγονται, με τη βοήθεια γεωτρήσεων, στον ταμιευτήρα από όπου αντλήθηκαν, με αποτέλεσμα να εκμηδενίζονται οι συνέπειες στο περιβάλλον και να εξασφαλίζεται η αειφορία του γεωθερμικού συστήματος. 12.Τέλος, είναι δυνατή και η αξιοποίηση της λεγόμενης αβαθούς γεωθερμίας, δηλ. της θερ- Σελίδα 11 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΡΑΚΗ μοκρασίας του υπεδάφους ή του νερού σε μικρό βάθος από την επιφάνεια της γης (θερμοκρασία χαμηλότερη των 25 C), η οποία, με τη βοήθεια γεωθερμικών αντλιών θερμότητας, μπορεί είτε να αυξηθεί είτε να μειωθεί και έτσι να προσφέρει θέρμανση το χειμώνα και ψύξη το καλοκαίρι. Οι γεωθερμικές αντλίες θερμότητας για να λειτουργήσουν χρησιμοποιούν ηλεκτρική ενέργεια, όμως έχουν μεγάλο συντελεστή απόδοσης και έτσι με την κατανάλωση μικρής σχετικά ποσότητας ενέργειας παρέχουν αποδοτική θέρμανση, ψύξη και ζεστό νερό, με τρόπο απόλυτα φιλικό προς το περιβάλλον και με σημαντικό οικονομικό όφελος. 3. ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΑ ΠΕΔΙΑ ΣΕ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ Η Ελλάδα είναι πολύ ευνοημένη γεωθερμικά. Γεωθερμικά πεδία υψηλής ενθαλπίας έχουν εντοπισθεί στη Μήλο και τη Νίσυρο, με ρευστά θερμοκρασίας μέχρι 325 και 350 C αντίστοιχα, ενώ περιοχές ευνοϊκές για τον εντοπισμό γεωθερμικών ρευστών μέσης ή/και υψηλής ενθαλπίας είναι η Κίμωλος, η Σαντορίνη, το Σουσάκι, τα Μέθανα, η Κως, η Λέσβος, η Χίος, η Σαμοθράκη, το Δέλτα του Νέστου, το Δέλτα του Έβρου κ.ά. Σημαντικός αριθμός γεωθερμικών πεδίων χαμηλής ενθαλπίας (25-90 C) έχουν εντοπισθεί σε όλη την Ελλάδα. Το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) στη μακροχρόνια ερευνητική του πορεία και διαβλέποντας τις ενεργειακές ανάγκες της χώρας αλλά και τις σημαντικές επιπτώσεις από την αύξηση της κατανάλωσης συμβατικών ενεργειακών πόρων, ανέπτυξε, από τη δεκαετία του 1970, σημαντική ερευνητική δραστηριότητα στον τομέα εντοπισμού και αξιοποίησης γεωθερμικών πεδίων. Τα διαθέσιμα μέχρι σήμερα αποτελέσματα επιβεβαίωσαν την αναγκαιότητα αυτής της ερευνητικής προσπάθειας. Στα γεωγραφικά όρια της Μακεδονίας και Θράκης, μέσω συστηματικών μελετών και ερευνών του ΙΓΜΕ, έχουν εντοπισθεί σημαντικά γεωθερμικά πεδία χαμηλής ενθαλπίας, με θερμοκρασία ως 90 C, στις ακόλουθες περιοχές (Σχήμα 1): (α) της Δυτικής Μακεδονίας (Φλώρινα Πτολεμαΐδα), (β) της λεκάνης Αλμωπίας (περιοχή Σωσάνδρας) (γ) της Λεκάνης Θεσσαλονίκης (περιοχή Αλεξάνδρειας Ημαθίας), (δ) της Λεκάνης Ανθεμούντα, (ε) της Λεκάνης Μυγδονίας (γεωθερμικά πεδία Λαγκαδά, Νυμφόπετρας, Νέας Απολλωνίας), (στ) του Δήμου Ελαιοχωρίων Σχήμα 1. Γεωθερμικές περιοχές στη Μακεδονία και τη Θράκη. Οι περιοχές που σημειώνονται με κεφαλαία γράμματα εκτός πλαισίου αντιστοιχούν στα χαρακτηρισθέντα με Υπουργικές Αποφάσεις ως «βεβαιωμένα» ή/και «πιθανά γεωθερμικά πεδία», ενώ οι περιοχές με μικρά γράμματα αντιστοιχούν σε περιοχές γεωθερμικού ενδιαφέροντος, χωρίς επίσημο χαρακτηρισμό. Σελίδα 12 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΡΑΚΗ Σχήμα 2. Κατανομή ανά Διοικητική Περιφέρεια των χαρακτηρισθέντων ως «βεβαιωμένων ή/και πιθανών» γεωθερμικών πεδίων στη Μακεδονία και τη Θράκη. και της Χερσονήσου Κασσάνδρας, (ζ) της Λεκάνης Στρυμόνα (γεωθερμικά πεδία Νιγρίτας, Σιδηροκάστρου, Ηράκλειας, Αχινού Ιβήρων, Αγκίστρου), (η) του Στρυμονικού Κόλπου (πεδίο Ακροποτάμου), (θ) του Δέλτα του Νέστου (γεωθερμικά πεδία Ερατεινού Χρυσούπολης και Νέου Εράσμιου), (ι) της Λεκάνης Ξάνθης Κομοτηνής (γεωθερμικά πεδία Νέας Κεσσάνης, Λίμνης Μητρικού και Σαππών) και (ια) της Λεκάνης Αλεξανδρούπολης Έβρου (γεωθερμικό πεδίο Αρίστηνου). Το άμεσα (με υπάρχουσες γεωτρήσεις) αξιοποιήσιμο θερμοενεργειακό δυναμικό στη Μακεδονία και Θράκη ξεπερνά σε ισχύ τα 200 MW και μπορεί να αντικαταστήσει 160.000 Τ.Ι.Π./έτος Γεωθερμική παραγωγική γεώτρηση στη Θράκη (Νέα Κεσσάνη). (Τ.Ι.Π. = Τόνοι Ισοδυνάμου Πετρελαίου), ενώ το συνολικά διαθέσιμο θερμοενεργειακό δυναμικό είναι πολλαπλάσιο. Με βάση το βαθμό γνώσης των χαρακτηριστικών τους, πολλές γεωθερμικά ενδιαφέρουσες περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης έχουν χαρακτηρισθεί ως «βεβαιωμένα ή/και πιθανά γεωθερμικά πεδία» με Υπουργικές Αποφάσεις δημοσιευμένες στα Φ.Ε.Κ. 1012/τ.Β/19-7-2005 («Χαρακτηρισμός και υπαγωγή σε κατηγορίες των Γεωθερμικών Πεδίων της Χώρας») και 161/τ.Β/5-2-2008 («Χαρακτηρισμός και υπαγωγή σε κατηγορία του Γεωθερμικού Πεδίου Ακροποτάμου Καβάλας»), κατόπιν σχετικής εισήγησης και γνωμοδότησης του ΙΓΜΕ. Τα γεωθερμικά πεδία χαμηλής ενθαλπίας που έχουν εντοπισθεί από το ΙΓΜΕ στη Βόρεια Ελλάδα και τα οποία επίσημα χαρακτηρίσθηκαν ως ««βεβαιωμένα ή/και πιθανά γεωθερμικά πεδία» είναι τα ακόλουθα (Σχήμα 2): Γεωθερμικό πεδίο Λαγκαδά, Ν. Θεσσαλονίκης, με θερμοκρασία νερών 33-40 C. Γεωθερμικό πεδίο της λεκάνης του Ανθεμούντα, Ν. Θεσσαλονίκης, με θερμοκρασία νερών 25-40 C. Γεωθερμικό πεδίο Ελαιοχωρίων, Ν. Χαλκιδικής, με θερμοκρασία νερών μέχρι 42 C. Γεωθερμικό πεδίο Αγκίστρου, Ν. Σερρών, με θερμοκρασία νερών 40-48 C. Σελίδα 13 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΡΑΚΗ Γεωθερμικό πεδίο Νέας Κεσσάνης, Ν. Ξάνθης, με θερμοκρασία νερών μέχρι 83 C. Γεωθερμικό πεδίο Λίμνης Μητρικού, Ν. Ροδόπης, με νερά θερμοκρασίας 30-40 C. Γεωθερμικό πεδίο Κρωβύλης - Σαππών, Ν. Ροδόπης, με νερά θερμοκρασίας 30-40 C. Γεωθερμικό πεδίο Αρίστηνου - Αλεξανδρούπολης, Ν. Έβρου, με ρευστά θερμοκρασίας 30-90 C. Με πρόσφατη Υπουργική Απόφαση (Φ.Ε.Κ. 161/τ.Β/5-2-2008) χαρακτηρίζεται ως «βεβαιωμένο γεωθερμικό πεδίο» και η περιοχή Νέας Απολλωνίας (Βόλβης), Ν. Θεσσαλονίκης, με γεωθερμικά νερά θερμοκρασίας 26,5-55 C. Γεωθερμική γεώτρηση στη Νιγρίτα, Ν. Σερρών. Γεωθερμικό πεδίο Σάνης - Αφύτου Κασσάνδρας, Ν. Χαλκιδικής, με θερμοκρασία νερών 35-45 C. Γεωθερμικό πεδίο Σιδηροκάστρου, Ν. Σερρών, με θερμοκρασία νερών 40-75 C. Γεωθερμικό πεδίο Λιθοτόπου Ηράκλειας, Ν. Σερρών, με θερμοκρασία νερών 40-62 C Γεωθερμικό πεδίο Θερμών Νιγρίτας, Ν. Σερρών, με θερμοκρασία γεωθερμικών ρευστών μέχρι 64 C. Γεωθερμικό πεδίο Ακροποτάμου, Ν. Καβάλας, με ρευστά θερμοκρασίας μέχρι 90 C. Γεωθερμικό πεδίο Ερατεινού, Ν. Καβάλας, με νερά θερμοκρασίας μέχρι 70 C. Γεωθερμικό πεδίο Νέου Ερασμίου - Μαγγάνων, Ν. Ξάνθης, με νερά θερμοκρασίας μέχρι 68 C. Ο επίσημος χαρακτηρισμός μιας γεωθερμικής περιοχής ως «βεβαιωμένου ή/και πιθανού γεωθερμικού πεδίου» ανοίγει το δρόμο για την αξιοποίησή του, αφού δίνει τη δυνατότητα στην αρμόδια Περιφέρεια να προβεί σε εκμίσθωσή του κατόπιν διαγωνισμού. Το πρώτο και μοναδικό γεωθερμικό πεδίο της χώρας που εκμισθώθηκε, με την εφαρμογή του Ν. 3175/2003 και των όσων αυτός προβλέπει, είναι το γεωθερμικό πεδίο χαμηλής ενθαλπίας Ερατεινού Χρυσούπολης του Ν. Καβάλας, με πλειοδότη το Δήμο Χρυσούπολης και υπογραφή του σχετικού μισθωτηρίου συμβολαίου στις 30-11-2007. Παρά, όμως, το μεγάλο γεωθερμικό δυναμικό του Βορειοελλαδικού χώρου η αξιοποίησή του βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα. Περιορίζεται στη Γεωθερμικό θερμοκήπιο στη Νιγρίτα, Ν. Σερρών. Σελίδα 14 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΡΑΚΗ (α) (β) θέρμανση κάποιων θερμοκηπιακών μονάδων (Νιγρίτα, Σιδηρόκαστρο, Λαγκαδάς, Νέα Απολλωνία, Νέο Εράσμιο), στη θέρμανση εδάφους για καλλιέργεια σπαραγγιών (Νέο Εράσμιο, Νυμφόπετρα, Μυρωδάτο), στη θέρμανση χώρων (Λουτρά Τραϊανούπολης), στην ξήρανση αγροτικών προϊόντων (Νέο Εράσμιο), σε υδατοκαλλιέργειες (αντιπαγετική προστασία λιμνοδεξαμενών στο Πόρτο Λάγος και στο Νέο Εράσμιο), στην καλλιέργεια του μικροφύκους Spirulina (Θερμά Νιγρίτας) και τέλος στη λουτροθεραπεία και τον ιαματικό τουρισμό (Αριδαία, Λαγκαδάς, Νέα Απολλωνία, Άγκιστρο, Σιδηρόκαστρο, Νιγρίτα, Ελευθερές, Τραϊανούπολη, Σαμοθράκη, Κασσάνδρα κ.ά.). 4. ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ (γ) (δ) Εκτός από το σημαντικό αριθμό των γεωθερμικών πεδίων χαμηλής ενθαλπίας που εντοπίζονται στον Βορειοελλαδικό χώρο, υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις για την ύπαρξη γεωθερμικών ρευστών μέσης ενθαλπίας και θερμοκρασίας >90 C σε ιζηματογενείς λεκάνες της Μακεδονίας και Θράκης (π.χ. λεκάνη Δέλτα Νέστου, λεκάνη Αλεξανδρούπολης - Δέλτα Έβρου), τα οποία θα μπορούσαν να δώσουν τη δυνατότητα ηλεκτροπαραγωγής με δυαδικό κύκλο. Αξίζει να προβληματισθεί κανείς από το γεγονός ότι, παρά το τεράστιο γεωθερμικό δυναμικό, η αξιοποίηση βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα. Οι αιτίες θα μπορούσαν να αναζητηθούν στο υφιστάμενο νομικό πλαίσιο (Ν.3175/2003) και στο γεγονός ότι το γεωθερμικό δυναμικό αντιμετωπίζεται με βάση το Μεταλλευτικό Κώδικα και όχι ως Ανανεώσιμη Πηγή Ενέργειας. Η εφαρμογή συστημάτων γεωθερμικών αντλιών θερμότητας Διάφορες χρήσεις της γεωθερμικής ενέργειας στην Ελλάδα: (α) Υπεδαφική θέρμανση για καλλιέργεια σπαραγγιών (Νέο Εράσμιο, Ν. Ξάνθης), (β) Καλλιέργεια μικροφύκους Spirulina (Νιγρίτα, Ν. Σερρών), (γ) Αντιπαγετική προστασία και θέρμανση τεχνητών λιμνών ιχθυοκαλλιέργειας (Πόρτο Λάγος, Ν. Ξάνθης) και (δ) Ανοιχτή πισίνα αναψυχής θερμού νερού στο Λουτράκι (Πόζαρ) Αριδαίας (Ν. Πέλλας) 3. Σελίδα 15 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΡΑΚΗ Θέρμανση κτιριακών εγκαταστάσεων (πτέρυγες διαμονής, υδροθεραπευτήριο, εστιατόριο), έκτασης 1.300 m 2, με γεωθερμικό ρευστό θερμοκρασίας 52 C και παροχή 50 m 3 /h, με τη βοήθεια εναλλακτών θερμότητας και ενδοδαπέδια θέρμανση (Λουτρά Τραϊανούπολης, Ν. Έβρου). γνωρίζει τα τελευταία χρόνια θεαματική πρόοδο λόγω των διατάξεων της υφιστάμενης νομοθεσίας, δηλ. της Υπουργικής Απόφασης Υπ αριθμόν Δ 9 Β, Δ / Φ.166/ΟΙΚ.18508/5552/207 (Φ.Ε.Κ.1595/τ.Β/25-10-2004), γεγονός που οδηγεί στη σκέψη ότι η απλοποίηση των διαδικασιών μίσθωσης και αξιοποίησης της γεωθερμικής ενέργειας θα συνέβαλε ουσιαστικά στην ανάπτυξη της γεωθερμίας. Η αναζήτηση των οικονομικών, θεσμικών και νομικών εμποδίων που υπάρχουν στην ανάπτυξη της γεωθερμίας αποτελεί το αντικείμενο συστηματικής μελέτης στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Προγράμματος GEOFAR (Geothermal Finance and Awareness in European Regions) 4, που βρίσκεται σε εξέλιξη και στο οποίο συμμετέχει το ΙΓΜΕ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 1. http://www.egec.org: European Geothermal Energy Council. 2. http://unfccc.int/kyoto_protocol/ items/2830.php: United Nations Framework Convention on Climate Change, Kyoto Protocol. 3. http://www.pella.gr: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Πέλλας. 4. http://www.geofar.eu: Geothermal Finance and Awareness in European Regions. Σύστημα Γεωθερμικής Αντλίας Θερμότητας: τοποθέτηση οριζόντιου συστήματος γεωεναλλάκτη (επάνω), αντλία θερμότητας και δεξαμενή θερμού νερού (κάτω) (Αγγελοχώρι, Ν. Θεσ/νίκης). Σελίδα 16 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΜΕ ΑΠΛΑ ΛΟΓΙΑ Η Γεωλογία είναι η επιστήμη της Γης που μελετά τη μορφή και τη σύνθεσή της, τις αλλαγές που υφίσταται μέσα στο γεωλογικό χρόνο, τις συνεχείς δυνάμεις που διαμορφώνουν το σχήμα της. Το πεδίο εφαρμογής της Πηγή: http://www.prs.k12.nj.us γεωλογίας είναι πολύ μεγάλο και ζωτικής σημασίας για το σύγχρονο άνθρωπο, καθώς οι ενδογενείς και εξωγενείς γεωλογικές διεργασίες είναι υπεύθυνες για τη σημερινή μορφή της, συμπεριλαμβανομένου του εδάφους και των υδατικών συστημάτων, που είναι τόσο ουσιώδη για τη ζωή. Θέματα που σχετίζονται με γεωλογικά φαινόμενα αλλά και τους κινδύνους που αυτά συνεπάγονται, όπως σεισμοί, εκρήξεις ηφαιστείων, πλημμύρες, κατολισθήσεις, αποτελούν στοιχειώδεις γνώσεις για κάθε συνειδητοποιημένο πολίτη. Το γεγονός αυτό επιβάλλει την αναγκαιότητα για διαρκή και ολοκληρωμένη εκπαίδευση σε θέματα γεωλογίας σε όλο το φάσμα της σχολικής δραστηριότητας, από το δημοτικό μέχρι και το Λύκειο. Δυστυχώς, όσον αφορά στην Ελλάδα, το μάθημα της γεωλογίας δε συμπεριλαμβάνεται, πλέον, αυτοτελώς στο σχολικό πρόγραμμα διδασκαλίας της Μέσης Εκπαίδευσης, καθώς από το έτος 1998 καταργήθηκε από τη διδακτέα ύλη της Α Λυκείου. Τα μαθήματα που καλύπτουν, μερικώς και αδρομερώς, αντικείμενα σχετικά με τη γεωλογία και το ευρύτερο γεωπεριβάλλον είναι, βάσει του ισχύοντος σχολικού προγράμματος, τα εξής: Γεωγραφία Α Γυμνασίου Γεωγραφία Β Γυμνασίου Αρχές περιβαλλοντικών επιστημών Β' Λυκείου (Μάθημα επιλογής) Διαχείριση Φυσικών Πόρων Β' Λυκείου (Μάθημα επιλογής). Όπως διαπιστώνουμε από τα παραπάνω, οι απόφοιτοι μαθητές του Γυμνασίου και του Λυκείου έχουν έλλειμμα γνώσεων σε σχετικά με τη γεωλογία αντικείμενα. Ως εκ τούτου, παρουσιάζουν αδυναμία: να κατανοήσουν τα γεωλογικά φαινόμενα της σύγχρονης και παλαιότερης ιστορίας της Γης να αξιολογήσουν τη σημαντικότητα διατήρησης των φυσικών πόρων (νερό, αέρας, έδαφος, ορυκτά κλπ) για την επιβίωση του ανθρώπου και του πλανήτη να ερμηνεύσουν τα διάφορα περιβαλλοντικά προβλήματα που στις μέρες μας αποτελούν αντικείμενο καθημερινής συζήτησης. Στα πλαίσια αυτά, θεωρήσαμε σημαντικό, μέσω της περιοδικής έκδοσης του ΙΓΜΕ, που αποτελεί τον επίσημο Σύμβουλο της Πολιτείας σε Πηγή: http://www.kidsgeo.com θέματα γεωεπιστημών, ορυκτών και ενεργειακών πρώτων υλών, να αναδείξουμε τη σπουδαιότητα της επιστήμης της Γεωλογίας στην καθημερινότητας μας, προσεγγίζοντας με απλό και διασκεδαστικό τρόπο ειδικότερα τις πιο νεαρές ηλικίες. Σελίδα 17 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΜΕ ΑΠΛΑ ΛΟΓΙΑ Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ, O ΓΕ Γεωλογία - Η επιστήμη του περιβάλλοντος Η Γεωλογία είναι η επιστήμη που μελετά την ιστορία και σύσταση της γης, τα πετρώματα και τα ορυκτά από τα οποία αποτελείται, καθώς και τις αλλαγές που συνέβησαν και εξακολουθούν να συμβαίνουν στον πλανήτη μας. Παρόλο που η Γεωλογία, μαζί με άλλες επιστήμες, συμβάλλει στην ποιότητα ζωής του ανθρώπου και των άλλων έμβιων οργανισμών, προβάλλεται σπάνια από τα Mαζικά Μέσα Ενημέρωσης, και μόνο όταν συμβαίνουν κάποια φοβερά και δυναμικά φαινόμενα, όπως σεισμοί, εκρήξεις ηφαιστείων, κατολισθήσεις κ.ά. Από τις πολυάριθμες πρακτικές εφαρμογές της Γεωλογίας πιο σημαντικές είναι αυτές που σχετίζονται με τους ορυκτούς και υδατικούς πόρους, δηλ. τα πετρώματα και ορυκτά, τις ενεργειακές πρώτες ύλες και το νερό. Υπάρχουν επίσης παράγωγα των υπο-προϊόντων της Γεωλογικής Ερευνας που δεν είναι τόσο εμφανή, τα οποία όμως παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, όπως της Μαρίας και του Γιώργου λόγου χάρη. Προστασία του γεω H συνάντηση Tο σπίτι - 'Ενας Γεωλογικός μικρόκοσμος Πώς η Μαρία και ο Γιώργος κατάλαβαν ότι το σπίτι είναι ένας γεωλογικός μικρόκοσμος; Είναι γνωστό ότι για να κτιστεί ένα σπίτι χρειάζεται κάποια δομικά υλικά, όπως αμμοχάλικο, τούβλα, ασβεστοκονίαμα και σκυρόδεμα ή μπετόν, καθώς και κάποια βιομηχανικά ορυκτά όπως ασβεστολίθους, μάρμαρα, άργιλο ή γύψο. Ολα αυτά τα υλικά εξορύσσονται από το έδαφος και το υπέδαφος της γης είτε επιφανειακά (λατομεία, ορυχεία) είτε υπόγεια (γαλαρίες). Χρήσιμες γεωλογικές πληροφορίες Τα διάφορα είδη πετρωμάτων (σκληρά, μαλακά), τα ρήγματα που τα κόβουν ή/και τα μετατοπίζουν, οι ρωγματώσεις του εδάφους, η παρουσία νερού, οι καθιζήσεις, οι κατολισθήσεις, το μορφολογικό ανάγλυφο και η σεισμικότητα μιας περιοχής, είναι μερικές από τις απαραίτητες πληροφορίες που πρέπει να ξέρουμε πριν κατασκευάσουμε κάποιο τεχνικό έργο, από ένα απλό σπίτι μέχρι ένα μεγάλο φράγμα, αυτοκινητόδρομο, σήραγγα ή γέφυρα. Ολη αυτή η πληροφόρηση προσφέρεται από τις Γεωλογικές Επιστήμες. ΚΙΜΩΛΙΑ Στην εκδρομή που πήγαν η Μαρία και ο Γιώργος φορά συνειδητοποίησαν ότι οι ανέσεις που προσφ από τις ορυκτές πρώτες ύλες, που ο εντοπισμός το έκαναν τα παιδιά μαζί του κατάλαβαν το πόσο ση χώρας. Στην Ελλάδα, η έρευνα, αξιοποίηση δημιούργησε την κοινωνική, οικον Εφαρμογές και χρήση ορισμένων ορυκτώ Ορισμένα δομικά και βιομηχανικά ορυκτά χρησιμοποιούνται σε ευρεία μέσα στο σπίτι, σε κάθε δωμάτιο, ακόμα και στην κουζίνα. Ενα ή περι ορυκτά του ανθρακικού ασβεστίου (CaCO 3 ), δηλ. ασβεστόλιθος, δολο κιμωλία, βρίσκονται στη σύνθεση προϊόντων οικιακής χρήσης, όπως ο κρεμες και πολλά καθαριστικά δαπέδων, με τη μορφή πολύ λεπτής σκό ασβεστολίθου ή μαρμάρου. Σκόνη ανθρακικού ασβεστίου χρησιμοπ επίσης στα τρόφιμα (π.χ. σε ορισμένους τύπους λευκού ψωμιού και σε τα σκύλων), σαν χρωστική ουσία, σαν υλικό πλήρωσης ρωγμών ή διαλ χρώματα, πλαστικά και στο χαρτί. Ο καολίνης που είναι αργιλικό ορυ μοποιείται στη χαρτοβιομηχανία, στα περιοδικά με γυαλιστερό χαρτί, ό σης αποτελεί το κύριο συστατικό της βιομηχανίας κεραμικών και βρίσκε πλακάκια, στις πορσελάνες, ακόμη και σαν επένδυση σε μοκέττες και χ Κατολίσθηση Ρήγματα Πηγές υδροδότησης κατοικιών - ένα φυσικό αγαθό άμεσης διάθεσης από τη βρύση Και τα δύο παιδιά, η Μαρία και ο Γιώργος, κατάλαβαν ότι από τις λεγόμενες βασικές και απαραίτητες υπηρεσίες που απολαμβάνουν και χρησιμοποιούν στο σπίτι τους, δηλ. το νερό και ο ηλεκτρισμός, προσφέρονται από τη φύση. Το νερό είναι ένα φυσικό αγαθό, απαραίτητο για την ύπαρξη της ζωής. Ενώ τα ορυκτά ενεργειακά καύσιμα, όπως πετρέλαιο, άνθρακας και φυσικό αέριο αποτελούν απαραίτητους μοχλούς ανάπτυξης κάθε κοινωνίας. Η ποσότητα νερού που χρησιμοποιείται καθημερινά για τις οικιακές χρήσεις (πλύσιμο, μαγείρεμα κλπ.) κυμαίνεται από 150 έως 500 λίτρα κατ άτομο. Αυτό το υγρό κεφάλαιο, που όλοι εκτιμούμε μόνο όταν διακόπτεται η παροχή του ή περιορίζεται η χρήση του, προέρχεται από τρεις διαφορετικές πηγές - τα ποτάμια, τα φράγματα ή τους ταμιευτήρες και τα υπόγεια νερά. Τα υπόγεια νερά αποθηκεύονται σε φυσικές υπόγειες δεξαμενές και σχηματίζουν τους υδροφόρους ορίζοντες κυρίως μέσα σε υδατοπερατά πετρώματα, όπως ασβεστόλιθοι, ψαμμίτες. Για τον εντοπισμό των υδροφόρων οριζόντων καθώς και για τον καθορισμό των κατάλληλων θέσεων για την κατασκευή φραγμάτων/ταμιευτήρων τον κυριότερο ρόλο παίζει η Γεωλογία. Η ποιότητα του νερού - μια απειλούμενη κληρονομιά Η δουλειά του υδρογεωλόγου και του υδροχημικού εστιάζεται κυρίως στην έρευνα και τον εντοπισμό των υπόγειων νερών, ώστε να εξασφαλίζεται αρκετή ποσότητα και καλή ποιότητα νερού. Σε πολλές περιοχές το νερό χαρακτηρίζεται σαν σκληρό. Η «σκληρότητα», η τάση δηλ. του νερού να δημιουργεί εύκολα ή όχι σαπουνάδα, οφείλεται στα διάφορα συστατικά που περιέχει και τα οποία προσλαμβάνει από τα περιβάλλοντα πετρώματα, δηλ. από τα πετρώματα μέσα στα οποία φιλοξενείται. Η αλόγιστη χρήση λιπασμάτων, ζιζανιοκτόνων και φυτοφαρμάκων, συχνά δημιουργεί προβλήμ τα μόλυνσης στα υπόγεια νερά. Το ίδιο συμβαίνει και από διαρροέ τόσο του αποχετευτικού δικτύου, όσο και από μη κατάλληλα επιλεγμένες θέσεις διάθεσης απορριμμάτων. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις οι γεωλόγοι έχουν τη γνώση και την εμπειρία για την αντιμετώπιση όλων αυτών των προβλημάτων. Ρύπανση Σελίδα 18 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΜΕ ΑΠΛΑ ΛΟΓΙΑ ΩΛΟΓΟΣ ΚΙ' ΕΣΥ Ανέσεις που προσφέρονται μέσω της Γεωλογίας Οι άνθρωποι σήμερα απολαμβάνουν τις διάφορες ανέσεις που τους προσφέρει η σύγχρονη ζωή. Τα πολυάριθμα καταναλωτικά προϊόντα που κατακλύζουν τις αγορές και τα οποία παράγονται απο τις βιομηχανίες, όπως τα αυτοκίνητα, οι οικιακές ηλεκτρικές συσκευές κ.ά., θεωρούνται δεδομένα. Τον πολύ κόσμο δεν φαίνεται να απασχολεί το γεγονός ότι όλα αυτά τα προϊόντα είναι άμεσα συνδεδεμένα με τον εντοπισμό, την εξόρυξη και την εκμετάλλευση των ορυκτών πρώτων υλών. Τα τελευταία χρόνια οι αυξητικοί ρυθμοί της βιομηχανικής παραγωγής απαιτούσαν ολοένα και μεγαλύτερες ποσότητες ορυκτών πρώτων υλών, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουμε σοβαρά προβλήματα με το περιβάλλον. Πολλές από τις βασικές πρώτες ύλες δεν είναι ανανεώσιμες και μερικές πλησιάζουν στην εξάντλησή τους. Είναι αναγκαίο, λοιπόν, να γίνει συνείδηση στον κόσμο η προστασία του περιβάλλοντος και η ορθολογική χρήση των ορυκτών πρώτων υλών. - περιβάλλοντος με το Γεωλόγο συνάντησαν στο βουνό ένα Γεωλόγο και για πρώτη ρει η σύγχρονη ζωή εξαρτώνται σχεδόν αποκλειστικά υς είναι δουλειά του Γεωλόγου. Από τη συζήτηση που μαντικό ρόλο παίζει η Γεωλογία στην υποδομή μιας και εκμετάλλευση των ορυκτών πρώτων υλών ομική και βιομηχανική της ανάπτυξη. ν κλίμακα σσότερα μίτης και δοντόνης ιείται μπισκόυτικό στα τό χρησιως επίται στα αλιά. Au Au Au Au Ευρεία χρήση μεταλλικών ορυκτών Πολλά από τα μεταλλικά ορυκτά, όπως χρυσός, αλουμίνιο, μόλυβδος, ψευδάργυρος, σίδηρος, χαλκός, νικέλιο, χρώμιο, μαγγάvιο, κασσίτερος κ.ά. μετά την εξόρυξή τους και αφού υποστούν κατάλληλη κατεργασία, χρησιμοποιούνται για την κατασκευή εξαρτημάτων και συσκευών ηλεκτρονικών και μη, εργαλείων, πολεμικού υλικού κ.ά. Ετσι ο χρυσός χρησιμοποιείται στην κατασκευή κοσμημάτων, νομισμάτων, μικροηλεκτρονικών συσκευών, στην οδοντιατρική κ.ά. Ο σίδηρος με μορφή λαμαρίνας χρησιμοποιείται για την κατασκευή ηλεκτρικών συσκευών, όπως ψυγεία, πλυντήρια, συστήματα κεντρικής θέρμανσης κ.ά. Με το χαλκό κατασκευάζονται σωλήνες, ηλεκτρικά καλώδια κ.ά. Το μαγγάνιο χρησιμοποιείται στη μεταλλουργία, στην κατασκευή μπαταριών κ.ά. Το αλουμίνιο, που εξάγεται από τους βωξίτες, χρησιμοποιείται σε αλουμινοκατασκευές, οικιακά σκεύη, αεροπλάνα, αυτοκίνητα, πλοία κ.ά. Το νικέλιο υπό μορφή κραμάτων χρησιμοποιείται σε επιμεταλλώσεις, στην πολεμική βιομηχανία, στα αεροπλάνα κ.ά. Το χρώμιο χρησιμοποιείται επίσης σε επιμεταλλώσεις, καθώς και στη χαλυβουργία, στην κατασκευή ανοξείδωτων χαλύβων, σε πυρίμαχα υλικά κ.ά. Au Συμπληρώματα διατροφής Cu Διεργασίες στα έγκατα της γης Η Μαρία και ο Γιώργος αρχίζουν σιγά-σιγά να κατανοούν ότι το σπίτι τους και ο εξοπλισμός του σχετίζεται με κάποια γεωλογική διεργασία, η οποία έγινε πριν από εκατομμύρια χρόνια. Η δημιουργία της γύψου π.χ. συνδέεται με την πολύ αργή πλήρωση λεκανών με νερά πλούσια σε άλατα. Επίσης, η δημιουργία κοιτασμάτων μεταλλικών ορυκτών σχετίζεται με την ανάδυση θερμών ρευστών, από βαθύτερα σημεία του φλοιού της γης, που βαθμιαία ψύχονται και στερεοποιούνται στην επιφάνεια ή σε μικρό βάθος από αυτή. Τα υπόγεια νερά, που κυκλοφορούν στις περιοχές αυτές, αποκτούν υψηλές θερμοκρασίες, με αποτέλεσμα να δημιουργούν τη γνωστή γεωθερμική ενέργεια. Ταμπλέτες/ Κάψουλες Δολομίτης Σίδηρος Γάλα Ξέρετε ότι τα πλαστικά έχουν αρχαία προέλευση!!! Φως α- ς Η Μαρία και ο Γιώργος ενδιαφέρθηκαν να ενημερωθούν για τα θέματα που σχετίζονται με την προέλευση του άνθρακα και του πετρελαίου. Έτσι διάβασαν, ότι ο άνθρακας και οι διάφορες μορφές του (λιθάνθρακας, λιγνίτης, γραφίτης) είναι ένα είδος πετρώματος που προήλθε από τη συγκέντρωση υλικών μαζί με δασικού τύπου βλάστηση σε κοιλότητες της γης, όπου μετά από δυναμοχημικές διεργασίες σχηματίστηκαν τα γνωστά ανθρακοφόρα πετρώματα. Το πετρέλαιο δημιουργήθηκε από το θάνατο μυριάδων μικροοργανισμών (πλαγκτόν), που συγκεντρώθηκαν σε κατάλληλους χώρους στο υπέδαφος της γης, πριν από εκατομμύρια χρόνια. Τα παιδιά εντυπωσιάστηκαν περισσότερο από τα πολυάριθμα παράγωγα προϊόντα του άνθρακα και του πετρελαίου, όπως απορρυπαντικά, χρώματα, κόλλες, σαπούνια, φάρμακα, καθαριστικά, λιπαντικά, καθώς και είδη που χρησιμοποιούνται στη μαγειρική. Ομως, η πιο πολυσύνθετη και πολύπλευρη εφεύρεση παραγώγων του πετρελαίου είναι τα πλαστικά, που όσο απαραίτητα είναι στην καθημερινή μας ζωή, τόσο επικίνδυνα είναι για το περιβάλλον. Ρύπανση περιβάλλοντος Σελίδα 19 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009

Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΜΕ ΑΠΛΑ ΛΟΓΙΑ Η γεωλογία είναι παντού γύρω μας Τα παιδιά και οι νέοι το αντιλαμβάνονται στην καθημερινότητά τους παρατηρώντας άμεσα το περιβάλλον τους, αλληλεπιδρώντας με αυτό και θέτοντας συχνά ερωτήματα της φύσεως "πώς" και "γιατί". Ποιός από εμάς δεν έπαιξε στην παιδική του ηλικία με το χώμα, το νερό και τις πέτρες και δε μάζεψε κοχύλια στην παραλία; Πηγή: http://www.prs.k12.nj.us Απλές απαντήσεις σε βασικά ερωτήματα, που αφορούν στα γεωλογικά φαινόμενα, τα οποία συμβαίνουν καθημερινά γύρω μας, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μέσα από τη νέα μόνιμη στήλη του περιοδικού με τίτλο «Η Γεωλογία με απλά λόγια», που εγκαινιάζουμε στο παρόν τεύχος. Ο στόχος αυτής της στήλης θα είναι, εκτός των άλλων, να αποτελέσει ένα ευχάριστο μαθησιακό περιβάλλον διερευνητικού χαρακτήρα μέσω του πειραματισμού και των εκπαιδευτικών παιχνιδιών. Στα επόμενα τεύχη Θα προσπαθήσουμε να μεταφέρουμε στο νεότερο αναγνωστικό κοινό μας βασικές γνώσεις για το συγκεκριμένο επιστημονικό αντικείμενο με απλό τρόπο, συμβάλλοντας, έτσι, στην κατανόηση της δομής του γήινου χώρου και την ερμηνεία των αλληλεπιδράσεων και αλληλεξαρτήσεων μεταξύ του ανθρώπου και του φυσικού περιβάλλοντος. Μερικά από τα αντικείμενα/θεματικές ενότητες που θα μας απασχολήσουν είναι τα παρακάτω: Δομή του εσωτερικού της γης Πετρώματα (ιζηματογενή, πυριγενή, μεταμορφωσιγενή), ορυκτά μεταλλεύματα Κινήσεις λιθοσφαιρικών πλακών/γεωτεκτονική Απολιθώματα Ηφαιστειότητα / Σεισμοί Νερό Ενέργεια Στην παρούσα εισαγωγική ενότητα, σας παρουσιάζουμε μία αφίσα εκπαιδευτικού χαρακτήρα με τίτλο «Η Γεωλογία, ο Γεωλόγος και Εσύ», η οποία φιλοτεχνήθηκε από τον κο Αλέξανδρο Δημητριάδη, Δ/ντή της Δ/νσης Γεωχημείας του ΙΓΜΕ, με στόχο να ενημερωθούν τα παιδιά του δημοτικού και γυμνασίου αλλά και το ευρύτερο κοινό για την προσφορά του γεωλόγου και της γεωλογίας στην καθημερινή μας ζωή. Η αφίσα, που χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Ανάπτυξης, εκτυπώθηκε σε 15.000 αντίτυπα και διανεμήθηκε δωρεάν στα σχολεία μαζί με κασετίνα ορυκτών και συνοπτικό επεξηγηματικό τεύχος. Ολοκληρώνοντας, ευχόμαστε η νέα μας στήλη να φανεί σε όλους σας, και ειδικότερα στους νέους αναγνώστες, επιμορφωτική, ενδιαφέρουσα, διασκεδαστική και να αποτελέσει εφαλτήριο για γεωλογικές αναζητήσεις/εξερευνήσεις στο χώρο και το χρόνο! ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Παπανικολάου, Δ. και Σίδερης, Χ., 1985. Γεωλογία Α Λυκείου, ΟΕΔΒ. Σκαρπέλης, Ν., Ασημακοπούλου, Α. και Μιχαλοπούλου, Κ., 2004. Η Διδασκαλία Της Γεωλογίας στη Μέση Εκπαίδευση στην Ελλάδα: Μια Διαχρονική Θεώρηση και Προτάσεις για το μέλλον. Πρακτικά 10 ου Διεθνούς Συνεδρίου, Θεσ/νίκη Απρίλιος 2004, Δελτίο Ελληνικής Γεωλογικής εταιρείας τομ. XXXVI. http://www.enchantedlearning.com/subjects/ Geologictime http://www.helium.com/items/893145-geologyscience-projects-for-elementary-school-students http://www.helium.com/items/893304-geologyscience-projects-for-elementary-school-students http://www.kidsgeo.com http://www.onegeology.org/extra/kids/ http://www.prs.k12.nj.us http://www.ypepth.gr Σελίδα 20 Ελληνική Γεώσφαιρα, Αύγουστος 2009