ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών στην Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση ιδακτορική ιατριβή Εκτίµηση της Συµβολής των Θαλάσσιων Υδατοκαλλιεργειών στην Βιώσιµη Ανάπτυξη του Νησιωτικού Χώρου Μιχαήλ Χ. Χατζηευσταθίου Ιχθυολόγος, ΤΕ - Μηχανικός Περιβάλλοντος, MSc Επιβλέπων Ιωάννης Π. Σπιλάνης Επίκουρος Καθηγητής ΜΥΤΙΛΗΝΗ 19 ΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2011
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Να κρατάς γερά στα χέρια σου το τιµόνι της ζωής, και να οδηγείς όπως θες εσύ την τύχη! (NS, 17.09.05) Κατά την διάρκεια της έρευνας µου και της προετοιµασίας αυτής της διδακτορικής διατριβής έλαβα βοήθεια από έναν σηµαντικό αριθµό προσώπων, στα οποία θα ήθελα να εκφράσω την ειλικρινή µου ευγνωµοσύνη. Πρώτα από όλους θέλω να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα µου Γιάννη Σπιλάνη, κατ αρχάς για την εκ µέρους του αποδοχή της επίβλεψης µίας εργασίας µε αντικείµενο που ξέφευγε από τα άµεσα ακαδηµαϊκά του ενδιαφέροντα, όταν ανέκυψαν διάφορα προβλήµατα µε το αρχικό µου θέµα κι επίβλεψη, αποδοχή που µου επέτρεψε να συνεχίσω το διδακτορικό, καθώς και για την υποµονή του όλα αυτά τα χρόνια, την καθοδήγηση και την ηθική του στήριξη. Τα άλλα µέλη της 3µελούς επιτροπής µου, Σπύρο Κλαουδάτο και ρόσο Κουτσούµπα, για τις χρήσιµες συµβουλές τους, την συνεχή συνεργασία και αµέριστη συµπαράσταση τους, καθώς και µε την ενασχόληση τους µε το προσχέδιο της εργασίας µου προκειµένου να διαµορφωθεί σταδιακά το τελικό κείµενο. Τα υπόλοιπα µέλη της 7µελούς επιτροπής µου, Μιχάλη Σκούρτο, Ανδρέα Τρούµπη, Στρατή Γεωργακαράκο, και Έφη Αντωνοπούλου, για την διάθεση να βοηθήσουν στην έρευνα µου και τον πολύτιµο χρόνο τους που αφιέρωσαν σε αυτό το κείµενο. Τους συναδέλφους Ιχθυολόγους και τους υπεύθυνους των 21 συνολικά εταιρειών θαλάσσιων ιχθυοκαλλιεργειών που ανταποκρίθηκαν στο αίτηµα µου για συµπλήρωση Ερωτηµατολογίων, και τους 95 συναδέλφους «ειδικούς επιστήµονες» διαφόρων ειδικοτήτων που συµµετείχαν στην διαδικασία της Μεθόδου Delphi και δεν κατονοµάζονται. Τους συναδέλφους µου στην Γενική ιεύθυνση Αλιείας για την επιπλέον εργασία που κλήθηκαν να αντιµετωπίσουν το διάστηµα των δύο ετών που έλειπα µε Εκπαιδευτική Άδεια, καθώς και την Υπηρεσία µου που την ενέκρινε, αφού χωρίς αυτή θα ήταν αδύνατο να εγκατασταθώ µόνιµα στη Μυτιλήνη, κι έτσι να βελτιώσω την µεθοδολογία µου και να προχωρήσω την έρευνα µου. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλα τα αγαπηµένα µου πρόσωπα για την κατανόηση τους και την υποστήριξη τους στα συνεχή ταξίδια και τις περιπλανήσεις µου όλα αυτά τα χρόνια (τόσο πνευµατικές, όσο και πραγµατικές), σε µία προσπάθεια αναζήτησης επιπλέον γνώσης που δεν φαινόταν να έχει τέλος ή κάποιο πρακτικό αποτέλεσµα 2
ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Μιχαήλ Χ. Χατζηευσταθίου Ιχθυολόγος, Τ.Ε. - Μηχανικός Περιβάλλοντος, M.Sc. Έβρου 1-3, 18453 Νίκαια, Πειραιάς. Tηλ. 6977299332, 2104951882 (Τηλ./Fax/Modem) URL: http://homepages.pathfinder.gr/michael1website E-mail: michael01@ath.forthnet.gr Ο κ. Χατζηευσταθίου γεννήθηκε και µεγάλωσε στις γειτονιές του Πειραιά και έλκει την καταγωγή του από τον πατέρα του από Κάρπαθο και Καστελόριζο, κι από την µητέρα του από Κεφαλονιά και Σύµη. Είναι Πτυχιούχος Ιχθυολόγος ΤΕ, µε σπουδές στο Τµήµα Ιχθυοκοµίας-Αλιείας του ΤΕΙ Μεσολογγίου, Μεταπτυχιακές Σπουδές στην Μηχανική Περιβάλλοντος στο Πανεπιστήµιο του Portsmouth (UK) έχοντας ειδίκευση το Νερό και τα Υδάτινα Οικοσυστήµατα, και συνεργάτης του Εργαστηρίου Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης του Πανεπιστηµίου Αιγαίου. Είναι Συνεργάτης για θέµατα Αλιείας του Υπουργού Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας & Ναυτιλίας, ενώ διετέλεσε Σύµβουλος Αλιείας του Υπουργού Θαλασσίων Υποθέσεων, Νήσων & Αλιείας, καθώς και του Αναπληρωτή Υπουργού Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας & Ναυτιλίας (ΥΠΑΑΝ). Προέρχεται από την Γενική ιεύθυνση Αλιείας του ΥΠΑΑΝ, του οποίου είναι µόνιµος υπάλληλος, ενώ διαθέτει και µακρόχρονη ερευνητική εµπειρία έχοντας συνεργαστεί επί σειρά ετών µε τον Τοµέα Υδατοκαλλιεργειών του Εθνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΚΘΕ). Έχει εργαστεί ως Τεχνικός Σύµβουλος για θέµατα υδατοκαλλιεργειών και περιβάλλοντος, επάνω στην εκτίµηση περιβαλλοντικών προβληµάτων οικοσυστηµάτων και σε προτάσεις για τη διαχείριση τους, στην ανάπτυξη ιχθυδίων θαλασσινών ψαριών, στην εντατική καλλιέργεια γαρίδων, αλλά και στην εκπόνηση µελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, το σχεδιασµό και την κατασκευή εγκαταστάσεων υδατοκαλλιεργειών, καθώς και στην εφαρµογή συστηµάτων HACCP, ISO 9000, ISO 14000 και σε µελέτες επεξεργασίας και διάθεσης υγρών αποβλήτων. ιαθέτει εκτενή επιµόρφωση στην ανάπτυξη επενδυτικών πρωτοβουλιών, τη διαχείριση ρύπανσης παράκτιων υδάτων, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τα γεωγραφικά συστήµατα πληροφοριών, τα συστήµατα περιβαλλοντικής διαχείρισης, καθώς και ένα σηµαντικό αριθµό άρθρων σε περιοδικά και ανακοινώσεων σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια. Επίσης είναι ο ίδιος επιµορφωτής, τόσο στην Ελλάδα ως συνεργάτης του Εθνικού Κέντρου ηµόσιας ιοίκησης & Αυτοδιοίκησης (σε θέµατα Περιβαλλοντικής Πολιτικής & ιαχείρισης, Περιφερειακής Ανάπτυξης, Υγιεινής & Ασφάλειας), όσο και στο εξωτερικό συµµετέχοντας ως Expert στα Κοινοτικά Προγράµµατα PΗΑΡΕ (Ταρτού, Εσθονία) και CARDS 2004 (Ζάγκρεµπ, Κροατία) σε θέµατα Κοινής Αλιευτικής Πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και ήταν Σύµβουλος της οργάνωσης EASTFISH του FAO που προωθούσε την ανάπτυξη της Αλιείας στα Κράτη της πρώην Ανατολικής Ευρώπης. Είναι Πρόεδρος της Εξελεγκτικής Επιτροπής του Πανελλήνιου Συλλόγου Τεχνολόγων Ιχθυολόγων (ΠΑ.Σ.Τ.Ι.), αξίωµα στο οποίο εκλέχτηκε µετά την ανάληψη των καθηκόντων Συµβούλου Αλιείας και την παραίτηση - που την ακολούθησε - από Προέδρος του Σ, στην οποία είχε εκλεγεί 7 συνεχόµενες φορές, και Μέλος του Εθνικού Συµβουλίου Αναγνώρισης Επαγγελµατικής Ισοτιµίας Τίτλων Σπουδών της Αλλοδαπής (Σ.Α.Ε.Ι.) του Υπουργείου Παιδείας, ια Βίου Μάθησης και Θρησκευµάτων. Τέλος έχει αναπτύξει ιδιαίτερη Κοινωνική ράση και είναι Ταµίας του ιεπιστηµονικού Ινστιτούτου Ευρωπαϊκών Μελετών, Αναλύσεων & Σχεδιασµού ( ΙΕΜΑΣ, µη-κερδοσκοπική, ΜΚΟ), διατέλεσε επί σειρά ετών Εθνικός Αντιπρόσωπος της European Aquaculture Society (EAS), είναι Μέλος του.σ. του Συνδέσµου Ελληνο-Σλοβακικής Φιλίας, ενώ είναι Μέλος και πολλών άλλων διεθνών και εθνικών φορέων όπως είναι η International Association of Aquaculture Economics and Management (IAAEM), οι Υδατοκαλλιέργειες χωρίς Σύνορα (Aquaculture without Frontiers - AwF, διεθνής µη-κερδοσκοπική ΜΚΟ, µε σκοπό την µείωση της φτώχειας στις αναπτυσσόµενες χώρες), και το WWF Hellas. 3
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σκοπός της πρωτότυπης αυτής έρευνας είναι να εξεταστεί κατά πόσο οι υδατοκαλλιέργειες, και ειδικότερα οι θαλάσσιες ιχθυοκαλλιέργειες, συνεισφέρουν ή όχι στη βιώσιµη ανάπτυξη των νησιωτικών περιοχών που αυτές εγκαθίστανται, και όχι η εξέταση της προοπτικής βιωσιµότητας του κλάδου. Kύρια ερωτήµατα της έρευνας είναι εάν υπάρχει συµβολή τους στην τοπική οικονοµία, καθώς και µε ποιες µεταβλητές θα προσεγγισθεί ποσοτικά η απόδοση της δραστηριότητας και στις τρεις διαστάσεις της βιωσιµότητας (οικονοµική, κοινωνική και περιβαλλοντική), µε σαφή διαχωρισµό µεταξύ παραγόντων απόδοσης της δραστηριότητας και παραγόντων επίδρασης της δραστηριότητας στην περιοχή. Η σηµασία του ερευνητικού προβλήµατος που µελετάται στην παρούσα εργασία έγκειται στο γεγονός ότι παρουσιάζεται σηµαντικό κενό - σε παγκόσµιο επίπεδο - όσον αφορά τους παράγοντες που επηρεάζουν την βιωσιµότητα µίας περιοχής όταν η δραστηριότητα αφορά υδάτινα παραγωγικά συστήµατα, και την ανυπαρξία αξιόπιστων κριτηρίων (βιολογικά, οικονοµικά, κοινωνικά) που να επιτρέπουν να προταθούν οι πολιτικές µε βάση τις οποίες θα λαµβάνονται οι αποφάσεις για την ίδρυση ή την επέκταση των πλωτών µονάδων. Σκοπός της ανασκόπησης είναι η παρουσίαση των αρχών της βιώσιµης ανάπτυξης, των προβληµάτων που εγείρονται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νησιών, του σηµερινού ρόλου της υδατοκαλλιέργειας στην παγκόσµια και εγχώρια παραγωγή τροφίµων, καθώς και της έρευνας που έχει πραγµατοποιηθεί µέχρι σήµερα παγκοσµίως για όλα τα ανωτέρω, ώστε να διερευνηθεί κατά πόσο η ανάπτυξη των υδατοκαλλιεργειών στα νησιά είναι σύµφωνη µε τις γενικές θεωρίες για την βιώσιµη ανάπτυξη, και ειδικότερα µε το αν συµβαδίζει η ανάπτυξη τους µε την προσπάθεια για βιώσιµη ανάπτυξη των νησιωτικών περιοχών. Σκοπός της έρευνας που την ακολουθεί - κι αποτελεί και πρωτοτυπία σε διεθνές επίπεδο - δεν είναι να εξεταστεί η προοπτική της βιωσιµότητας του κλάδου (που συνήθως ερευνάται), αλλά η ανάπτυξη µεθοδολογίας και η δηµιουργία εξειδικευµένου σετ δεικτών προκειµένου να εκτιµηθεί η συµβολή των θαλάσσιων ιχθυοκαλλιεργειών στη βιώσιµη ανάπτυξη των νησιών στα οποία αυτές εγκαθίστανται, µέσα από την πραγµατοποίηση δύο διαφορετικού είδους µετρήσεων, της απόδοσης και των επιπτώσεων των θαλάσσιων ιχθυοκαλλιεργειών, καθώς και των παραγόντων που επηρεάζουν την απόδοση και τις επιπτώσεις. Με την ορθή εκτίµηση της συµβολής κάθε δραστηριότητας θα µπορεί να προταθεί η πολιτική πάνω στην οποία θα πρέπει να συνεχίσει να κινείται η δυνατότητα ίδρυσης νέων µονάδων ή η επέκταση υφιστάµενων εγκαταστάσεων, ώστε να υποστηριχτεί η βιώσιµη ανάπτυξη των νησιών µέσα από παραγωγικές δραστηριότητες του πρωτογενή τοµέα, και παράλληλα να προστατευθεί και η ιδιαιτερότητα τους ως νησιών (η «νησιωτικότητα» τους). Σε περιόδους οικονοµικής κρίσης κάθε αναπτυξιακή διέξοδος είναι ιδιαίτερα σηµαντική για όλους, και πολύ περισσότερο για τους κατοίκους των νησιών, ειδικά όταν οι δραστηριότητες ανήκουν στην πρωτογενή παραγωγή και σε εξαγωγικούς κλάδους της οικονοµίας, όπως οι θαλάσσιες ιχθυοκαλλιέργειες, προσφέροντας έτσι περισσότερες µόνιµες εναλλακτικές πηγές απασχόλησης, µε παράλληλη προστασία του πολιτισµικού και φυσικού περιβάλλοντος. Ιδίως γιατί οι δραστηριότητες αυτές αποτελούν σηµαντική βοήθεια στην συνολική ανάπτυξη της χώρας αφού πλην των εξαγωγών προσφέρεται και η δυνατότητα για παροχή τροφίµων πολύ υψηλής ποιότητας σε χαµηλό σχετικά κόστος. 4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 2 ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ... 3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 5 ΜΕΡΟΣ 1 ο : ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 Α - ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 9 Υδατοκαλλιέργειες - Τροφή για το Μέλλον... 9 ιαχείριση και Χρήση των Θαλάσσιων Αλιευτικών Πόρων - Υπεραλίευση... 10 Ερωτήµατα που οδήγησαν σε αυτήν την Έρευνα... 12 Β - ΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ... 15 Αναγκαιότητα της διερεύνησης.... 15 Υδατοκαλλιέργειες και Νησιά... 16 Στόχοι του διδακτορικού... 17 Γ - ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 19 Υποθέσεις της έρευνας - Προσδιορισµός των ερευνητικών σκοπών.... 19 Όρια της έρευνας... 21 Συµβολή της παρούσας έρευνας στην επιστήµη... 22 ΜΕΡΟΣ 2 ο : ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ... 24 - ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΜΕΘΟ ΟΥ... 25 1 - Προσέγγιση της έννοιας της Βιώσιµης Ανάπτυξης... 25 Η δηµιουργία των εννοιών ανάπτυξη, αειφορία και βιώσιµη ανάπτυξη.... 25 Θεωρία της Βιώσιµης Ανάπτυξης... 26 Αειφορία και Οικονοµία - Βιώσιµη Ανάπτυξη και Φυσικό Περιβάλλον.... 31 2 - Νησιωτικός Χώρος... 35 Νησιά και νησιωτικότητα... 35 Οικονοµία των µικρών νησιών.... 37 Προς µία στρατηγική βιώσιµης νησιωτικής ανάπτυξης... 40 3 - Υδατοκαλλιέργειες... 46 Συλλεκτική αλιεία και υδατοκαλλιέργειες... 46 Υδατοκαλλιέργειες: Ιστορία - Είδη - Ανάπτυξη... 50 Θέµατα για την Βιώσιµη Ανάπτυξη της Υδατοκαλλιέργειας.... 68 Η σηµασία της Περιβαλλοντικής ιάστασης... 69 Η σηµασία της Οικονοµικής ιάστασης... 85 Η σηµασία της Κοινωνικής ιάστασης.... 89 4 - Μέτρηση Βιώσιµης Ανάπτυξης... 92 Μέθοδοι Μέτρησης της Βιώσιµης Ανάπτυξης.... 93 είκτες για τις Επιµέρους ιαστάσεις της Βιώσιµης Ανάπτυξης... 98 είκτες Μέτρησης της Βιωσιµότητας των Υδατοκαλλιεργειών... 99 Καταγραφή και Μέτρηση Βιώσιµης Υδατοκαλλιέργειας... 108 5 - Υδατοκαλλιέργειες και Νησιά... 114 Περιοχή Ειρηνικού Ωκεανού... 114 Περιοχή Βόρειου- υτικού Ατλαντικού... 119 Περιοχή Ανατολικού Ατλαντικού - Καραϊβική... 122 Περιοχή Ινδικού Ωκεανού... 124 Περιοχή Μεσογείου Θάλασσας... 125 6 - Συµπεράσµατα για τον Πρώτο Στόχο της Έρευνας.... 130 5
ΜΕΡΟΣ 3 ο : ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑΣ... 133 Ε - ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ... 134 Ε1 - Τα Ελληνικά Νησιά ως Περιοχή Μελέτης... 134 Νησιωτικός Χώρος - Ελλάδα... 134 Γεωµορφολογικά χαρακτηριστικά... 135 Τα νησιά του Αιγαίου... 136 Ε2 - Η Αλιεία και οι Υδατοκαλλιέργειες στην Ελλάδα... 138 Ο τοµέας της Αλιείας στην Ελλάδα.... 138 Ο Τοµέας των Υδατοκαλλιεργειών στην Ελλάδα... 140 Υφιστάµενες µονάδες υδατοκαλλιεργειών.... 143 Η απασχόληση στις Υδατοκαλλιέργειες και την Αλιεία... 154 Κατευθύνσεις Εθνικής Στρατηγικής Ανάπτυξης του Τοµέα της Αλιείας... 156 Προβλήµατα στον Αναπτυξιακό Σχεδιασµό του Τοµέα... 157 Νοµοθετική και Εκτελεστική Εξουσία... 157 ικαστική Εξουσία... 157 υνατότητες Μελλοντικής Εξέλιξης του Κλάδου.... 159 Ε3 - Επιλογή και Περιγραφή της Μεθοδολογίας... 163 Ερευνητική Μέθοδος.... 163 Πλαίσιο Αξιολόγησης των Θαλάσσιων Ιχθυοκαλλιεργειών... 168 Επιλογή µε την Μέθοδο Delphi - Βασικά στοιχεία της Μεθόδου Delphi... 170 ΣΤ - ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΕΘΟ ΟΥ & ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ... 173 ΣΤ1 - Παρουσίαση Τρόπου Εργασίας... 173 Μέτρηση Βιωσιµότητας Νησιωτικών Περιοχών.... 173 Σχεδιασµός διεξαγωγής της Έρευνας... 173 Επιλογή εικτών Επίδρασης της ραστηριότητας στη Περιοχή Εγκατάστασης... 174 είκτες Κατάστασης της Περιοχής Εγκατάστασης.... 178 Καθορισµός Παραγόντων που επηρεάζουν την Απόδοση των υδατοκαλλιεργειών.... 182 Επιλογή εικτών για Μέτρηση της Απόδοσης.... 183 ιερεύνηση των Παραµέτρων που επηρεάζουν την Απόδοση του Προϊόντος... 186 ΣΤ2 - Παρουσίαση των Αποτελεσµάτων... 188 Μέτρηση Απόδοσης των Θαλάσσιων Ιχθυοκαλλιεργειών των νησιών του Αιγαίου.... 188 Εφαρµογή εικτών Μέτρησης της Απόδοσης των Υδατοκαλλιεργειών... 189 Α. Οικονοµική Απόδοση... 189 Β. Κοινωνική Απόδοση... 192 Γ. Περιβαλλοντική Απόδοση... 197 Παρουσίαση των Αποτελεσµάτων από την Εφαρµογή των εικτών Απόδοσης.... 208 Καθορισµός Παραµέτρων που Επηρεάζουν την Απόδοση του Προϊόντος.... 216 Εφαρµογή των Παραµέτρων που Επηρεάζουν την Απόδοση του Προϊόντος... 220 Α. Επίδραση των Παραµέτρων στην Οικονοµική Απόδοση... 221 Β. Επίδραση των Παραµέτρων στην Κοινωνική Απόδοση... 222 Γ. Επίδραση των Παραµέτρων στην Περιβαλλοντική Απόδοση... 223 Εκτίµηση Επιπτώσεων περιοχής υποδοχής από τις Θαλάσσιες Ιχθυοκαλλιέργειες... 225 Εφαρµογή των εικτών Επίδρασης των Θαλάσσιων Ιχθυοκαλλιεργειών... 225 Σχολιασµός Επιπτώσεων στον Νοµό Χίου από τις Θαλάσσιες Ιχθυοκαλλιέργειες... 226 ΜΕΡΟΣ 4 ο : ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 229 Ζ - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ & ΣΥΖΗΤΗΣΗ... 230 Ζ1 - Σύνοψη των Συµπερασµάτων των Αποτελεσµάτων... 231 Περιορισµοί της Έρευνας... 240 Ζ2 - Συζήτηση επί Ερωτήσεων και Απαντήσεων... 243 Ζητήµατα για Περαιτέρω ιερεύνηση... 247 6
Η - ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 251 Θ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΑΝΑΦΟΡΕΣ... 256 Ξενόγλωσσες... 256 Ελληνικές... 272 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτηµα I - είκτες Κατάστασης της Περιοχής Εγκατάστασης Παράρτηµα II - Ερωτηµατολόγιο Παράρτηµα IΙΙ - Απαντήσεις στο Ερωτηµατολόγιο και Στατιστική Επεξεργασία τους Παράρτηµα ΙV - Τιµές Κανονικοποιηµένων εικτών Απόδοσης ραστηριότητας 7
ΜΕΡΟΣ 1 ο : ΕΙΣΑΓΩΓΗ If you give a fish to some one, he will eat it soon. If you teach him how to breed fish, you give him food for the whole life. (Huan, C.E., 700 B.C.) Εάν δώσεις ένα ψάρι σε κάποιον, αυτός σύντοµα θα το φάει. Εάν του µάθεις πώς να εκτρέφει ψάρια, τότε του έδωσες τροφή για όλη του την ζωή. (Huan, C.E., 700 π.χ.) 8
Α - ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ας φανταστούµε για µια µόνο στιγµή ότι το βοδινό, το χοιρινό και τα κοτόπουλα στο ψυγείο µας δεν προέρχονται από φάρµες και εκτροφεία, αλλά από βοσκοτόπια Ας φανταστούµε επίσης ότι το κάθε γουρούνι, κοτόπουλο, γαλοπούλα και µοσχάρι ήταν «ελευθέρας βοσκής», που κυνηγήθηκε στα άγρια κοπάδια του και µεταφέρθηκε στην αγορά... Τι θα σήµαινε αυτό στον καθένα από εµάς ως καταναλωτή; Με απλά λόγια, θα σήµαινε ότι το τοπικό µας super market θα είχε σηµαντικά υψηλότερες τιµές παράλληλα µε έναν λιγότερο αξιόπιστο εφοδιασµό σε κρέας, ο οποίος θα περιλάµβανε και σαφώς µικρότερες ποσότητες. Η ιδέα της εγκατάλειψης των σύγχρονων πρακτικών εκτροφής ζώων και η συλλογή τους µόνο από την φύση θεωρείται τουλάχιστον παράλογη. Και όµως, µε αυτόν ακριβώς τον τρόπο αποκτούσαµε την µεγαλύτερη ποσότητα από ψάρια και θαλασσινά µέχρι και πολύ πρόσφατα. Οι υδατοκαλλιέργειες αλλάζουν σιγά σιγά τον τρόπο που σκεφτόµαστε σχετικά µε µία από τις κυριότερες πηγές ζωικών πρωτεϊνών (Kite-Powell, 2004). Με πολλά από τα παγκόσµια αποθέµατα ιχθύων να µειώνονται συνεχώς - εξαιτίας τόσο της υπεραλίευσης όσο και της περιβαλλοντικής υποβάθµισης - οι διάφορες µορφές υδατοκαλλιεργειών µας υπόσχονται για το µέλλον µια πιο αξιόπιστη και πιο βιώσιµη πηγή ιχθυηρών. Τα οικονοµικά και κοινωνικά πλεονεκτήµατα από την επιτυχηµένη ανάπτυξη τους µπορεί να είναι πολύ σηµαντικά τόσο για τους καταναλωτές όσο και για τους παραγωγούς. Σχετικά µε τις αλλαγές που οι ιχθυοκαλλιέργειες έχουν φέρει στη ζωή µας, ο καθηγητής Νίκος Μάργαρης αναφέρει τα εξής: «Στη χώρα µας σήµερα έχει δηµιουργηθεί η πρωτοπορία της τεχνογνωσίας που αφορά τις ιχθυοκαλλιέργειες. Εχοντας υπόψη το γεγονός ότι η εξηµέρωση των ζώων της χέρσου - είτε για τροφή (κότες, γουρούνια) είτε για εργασία (άλογα, γαϊδούρια) είτε για συνδυασµό αυτών των δύο (αγελάδες) είτε για τροφή και άλλα προϊόντα, όπως το µαλλί (γιδοπρόβατα) - έγινε πριν από χιλιάδες χρόνια, αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουµε τη σύγχρονη πορεία εξηµέρωσης των θαλασσινών ψαριών. Οπου από τον κυνηγό (ψαρά) περνάµε στον βοσκό της θάλασσας» (Μάργαρης, 2006). Όµως όπως κάθε θετική επίπτωση κρύβει συνήθως και αρνητικές επιπτώσεις, έτσι και οι αρνητικές επιπτώσεις από την «κακή» εφαρµογή και διαχείριση µίας υδατοκαλλιέργειας ποικίλουν από οικολογική ζηµία έως ανεξέλεγκτη διάδοση ασθενειών στον εκτρεφόµενο πληθυσµό. Επίσης και το οικονοµικό κόστος για την ανάπτυξη υγιών ψαριών παραµένει σηµαντικό σε ορισµένες περιοχές του πλανήτη. Η έρευνα βέβαια για την επίλυση όλων αυτών των προβληµάτων συνεχίζεται. Υδατοκαλλιέργειες - Τροφή για το Μέλλον Σύµφωνα µε τον Οργανισµό Τροφίµων και Γεωργίας των Ηνωµένων Εθνών (FAO, 1997), οι Υδατοκαλλιέργειες είναι ένα από τα πιο αναπτυσσόµενα συστήµατα παραγωγής τροφής στον κόσµο, µε το κύριο όγκο της παραγωγής τους στις αναπτυσσόµενες χώρες, και µε προσδοκίες να συνεχίσει η συµβολή των υδατοκαλλιεργειών στην ασφάλεια των τροφών και στην ανακούφιση της φτώχιας. Η πλειοψηφία των πρακτικών υδατοκαλλιέργειας σε όλο τον κόσµο έχει συνεχιστεί µε σηµαντικά θρεπτικά και κοινωνικά οφέλη, και γενικά µε λίγο ή καθόλου περιβαλλοντικό κόστος. 9
Εντούτοις, είναι απαραίτητο στις σηµερινές προσπάθειες που στοχεύουν στη µελλοντική επιτυχία των υδατοκαλλιεργειών τόσο στις αναπτυσσόµενες όσο και στις ανεπτυγµένες χώρες, τα πιθανά κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα να εντοπίζονται και να επιλύονται, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί ότι η υδατοκαλλιέργεια αναπτύσσεται αειφορικά. εδοµένης της ποικιλίας στις υδατοκαλλιέργειες αλλά και του διαφορετικού νοήµατος που µπορεί να δοθεί στον όρο «αειφορία», απαιτούνται πιο ισορροπηµένες και µε περισσότερες πληροφορίες προσεγγίσεις σε αναπτυξιακά και περιβαλλοντικά θέµατα για κάθε µία περιοχή. Είναι απαραίτητη η δέσµευση για συνεργασία κι εποικοδοµητικό διάλογο µεταξύ όλων των εµπλεκοµένων µερών, βασισµένη σε περισσότερη και αξιόπιστη γνώση. Η αλµατώδης ανάπτυξη της υδατοκαλλιέργειας σε συνδυασµό µε την ταυτόχρονη αύξηση της ζήτησης των παράκτιων περιοχών για άλλες χρήσεις (πολεοδοµική ανάπτυξη, τουρισµό, βιοµηχανία) και την αυξανόµενη ευαισθησία του πληθυσµού στα θέµατα προστασίας περιβάλλοντος, είχε σαν αποτέλεσµα την αναπόφευκτη σύγκρουση µεταξύ των διάφορων δραστηριοτήτων στις παράκτιες περιοχές. Ποιοι λόγοι όµως οδήγησαν στην αύξηση αυτή της παραγωγής από υδατοκαλλιέργειες; ιαχείριση και Χρήση των Θαλάσσιων Αλιευτικών Πόρων - Υπεραλίευση Από τα αρχαία χρόνια, η αλιεία ήταν βασική πηγή τροφής για την ανθρωπότητα και φορέας παροχής εργασίας και οικονοµικών ωφελειών για αυτούς που ασχολούνταν µε τη δραστηριότητα αυτή. Ο πλούτος των υδρόβιων πόρων θεωρείτο απεριόριστο δώρο της φύσης. Με τις αυξηµένες γνώσεις και τη δυναµική ανάπτυξη της θαλάσσιας συλλεκτικής αλιείας µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο ο µύθος αυτός έσβησε µπροστά στη συνειδητοποίηση ότι οι υδρόβιοι πόροι, αν και ανανεώσιµοι, δεν είναι πεπερασµένοι και πρέπει να διαχειρίζονται σωστά, αν θέλουµε να διατηρηθεί η µεγάλη συνεισφορά τους στη διατροφική, οικονοµική και κοινωνική ευηµερία του αυξανόµενου πληθυσµού του κόσµου. Η εκτεταµένη εισαγωγή στα µέσα της δεκαετίας του 1970 των Αποκλειστικών Οικονοµικών Ζωνών (Exclusive Economic Zones - EEZs) και η υιοθέτηση το 1982, µετά από µακρές διαβουλεύσεις, της Συνθήκης Ηνωµένων Εθνών για το ίκαιο της Θάλασσας παρείχαν ένα νέο πλαίσιο για την καλύτερη διαχείριση των θαλάσσιων πόρων. Το νέο καθεστώς του ωκεανού έδωσε στα παράκτια Κράτη δικαιώµατα και υποχρεώσεις για τη διαχείριση και χρήση των αλιευτικών πόρων εντός των EEZs τους που περιλαµβάνουν περίπου 90% της θαλάσσιας αλιείας του κόσµου. Αυτή η εκτεταµένη εθνική δικαιοδοσία ήταν ένα απαραίτητο αλλά ανεπαρκές βήµα προς την αποτελεσµατική διαχείριση και διατηρήσιµη ανάπτυξη της αλιείας. Πολλά παράκτια Κράτη συνέχισαν να αντιµετωπίζουν σοβαρές προκλήσεις καθώς, µε την έλλειψη εµπειρίας και οικονοµικών και φυσικών πόρων, προσπάθησαν να εξάγουν µεγαλύτερα οφέλη από την αλιεία τους εντός των EEZs τους. Τα τελευταία χρόνια, η παγκόσµια αλιεία έγινε δυναµικά αναπτυσσόµενος τοµέας της βιοµηχανίας επισιτισµού, καθοδηγούµενος από την αγορά, και τα παράκτια Κράτη αγωνίστηκαν να επωφεληθούν από τις νέες ευκαιρίες και να επενδύσουν σε σύγχρονους αλιευτικούς στόλους και σε εργοστάσια επεξεργασίας ως ανταπόκριση στην αυξανόµενη διεθνή ζήτηση για ψάρια και αλιευτικά προϊόντα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 έγινε προφανές ότι οι αλιευτικοί πόροι δεν µπορούσαν πλέον να στηρίξουν την γρήγορη ανάπτυξη του κλάδου και την ανεξέλεγκτη εκµετάλλευση των αποθεµάτων κι ότι χρειάζονταν επειγόντως νέες προσεγγίσεις στη διαχείριση της αλιείας που να περιλαµβάνουν τις περιβαλλοντικές ανησυχίες για την διατήρηση τους. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από τη συνειδητοποίηση ότι η µη ρυθµιζόµενη αλιεία στα διεθνή ύδατα, που αφορούσε κυρίως µεταναστευτικά είδη ψαριών, γινόταν θέµα αυξανόµενης ανησυχίας. 10
Ο Οργανισµός Τροφίµων και Γεωργίας των Ηνωµένων Εθνών (FAO, 2004; 2010) υπολόγισε ότι από το 2003, το ένα τέταρτο των θαλάσσιων ιχθυαποθεµάτων είχαν υπερεκµεταλλευθεί, υποβαθµισθεί ή ανέκαµπταν από υποβάθµιση, τα µισά ήταν πλήρως εκµεταλλευµένα, και περίπου ένα τέταρτο άντεχαν περισσότερη αλίευση. Οι τάσεις δεν είναι καθησυχαστικές. Από τα µέσα του 1970 έως σήµερα, το ποσοστό της υπερεκµεταλλευµένων και υποβαθµισµένων αποθεµάτων έχει αυξηθεί κατά 2,5 φορές, και το ποσοστό των αποθεµάτων που µπορούν να προσφέρουν ακόµη δυναµικό για υψηλότερες αλιεύσεις έχει µειωθεί (από 40% σε 25%). Υπάρχουν πολλές αιτίες για τον εκφυλισµό αυτών των ιχθυαποθεµάτων, αλλά η υπεραλίευση τους παραµένει ο υπ'αριθµόν ένα κίνδυνος. Απλά, υπάρχουν πάρα πολλά σκάφη υψηλής παραγωγικότητας που συλλέγουν από ιχθυαποθέµατα τα οποία συρρικνώνονται συνεχώς σε µέγεθος και αριθµό. Η περίπτωση της υπεραλίευσης και οι λόγοι που οδηγούν σε αυτήν θα αναλυθούν σε επόµενο τµήµα της παρούσας εργασίας. Η γενική οικονοµική τάση αύξησης των τιµών των αλιευµάτων όσο οι αγορές επεκτείνονται, σε συνδυασµό µε την βελτίωση της αλιευτικής τεχνολογίας, ασκούν έντονη πίεση στην αλιεία που ασκείται µε δικαίωµα ελεύθερης πρόσβασης. Η αύξηση της τιµής των αλιευµάτων σε συνδυασµό µε την µείωση του κόστους για την συλλογή τους έχουν ως επίπτωση περισσότερες επενδύσεις και περισσότερους συµµετέχοντες στην αλιεία. Η δοµή συνολικά του τοµέα γίνεται πολύ µεγάλη και έτσι τίθεται σε κίνδυνο, καθώς οι πόροι συνεχίζουν να µειώνονται διευρύνοντας το χάσµα µεταξύ του τι οι πόροι µπορούν να προσφέρουν και τι ο αλιευτικός τοµέας χρειάζεται για να επιβιώσει και να ακµάσει. Με όρους µάκρο-οικονοµίας, η δυνατότητα του κεφαλαίου να παράγει ξεπερνά την ικανότητα του πόρου να αναπαράγεται, παραβιάζοντας τον κανόνα της αειφορίας (ή βιωσιµότητας) των ανανεώσιµων πόρων. Η Επιτροπή Αλιείας (COFI) στη έκατη Ένατη Συνεδρίασή της το Μάρτιο 1991 ζήτησε την ανάπτυξη νέων ιδεών που θα οδηγούσαν στην υπεύθυνη, διατηρήσιµη αλιεία. Αργότερα, η ιεθνής ιάσκεψη για την Υπεύθυνη Αλιεία, που έλαβε χώρα το 1992 στο Cancum (Μεξικό) ζήτησε επίσης από τον FAO να συντάξει Κώδικα Άσκησης Αλιείας που να αντιµετωπίζει αυτές τις ανησυχίες. Η έκβαση αυτής της ιάσκεψης, ειδικά η ιακήρυξη του Cancum, ήταν µια σηµαντική συνεισφορά στη ιάσκεψη Ηνωµένων Εθνών 1992 για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (UNCED). Κατόπιν συγκλήθηκε η ιάσκεψη Ηνωµένων Εθνών για τα Μεταναστευτικά Ψάρια (High Migratory Fishes) και στην οποία ο FAO παρείχε την τεχνική υποστήριξη. Το Νοέµβριο 1993 η Συµφωνία Προώθησης της Συµµόρφωσης µε τα ιεθνή Μέτρα ιατήρησης και ιαχείρισης από τα Αλιευτικά Σκάφη σε ιεθνή Ύδατα υιοθετήθηκε από την Εικοστή Έβδοµη Συνεδρίαση της ιάσκεψης FAO (FAO, 1995). Η αλιεία, συµπεριλαµβανοµένης και της υδατοκαλλιέργειας, παρέχει ζωτική πηγή τροφής, απασχόλησης, αναψυχής, εµπορίου και οικονοµικής ευηµερίας για τους ανθρώπους σε όλο τον κόσµο, για τις σηµερινές και τις µελλοντικές γενιές και, ως εκ τούτου, πρέπει να ασκείται µε υπεύθυνο και αειφορικό τρόπο. Σηµειώνοντας αυτές και άλλες σηµαντικές εξελίξεις στην παγκόσµια αλιεία, τα ιοικητικά Σώµατα του FAO πρότειναν τη διατύπωση παγκόσµιου Κώδικα Άσκησης Υπευθύνου Αλιείας που θα ήταν σύµφωνος µε αυτά τα έγγραφα και, µε µη υποχρεωτικό τρόπο, θα καθιέρωνε αρχές και προδιαγραφές που θα ίσχυαν για την διατήρηση, διαχείριση και ανάπτυξη της αλιείας. Ο Κώδικας, που υιοθετήθηκε οµόφωνα στις 31 Οκτωβρίου 1995 από τη ιάσκεψη του FAO, παρέχει ένα απαραίτητο πλαίσιο για τις εθνικές και διεθνείς προσπάθειες εξασφάλισης διατηρήσιµης εκµετάλλευσης των υδρόβιων ζωντανών πόρων σε αρµονία µε το περιβάλλον (FAO, 1995). 11
Ερωτήµατα που οδήγησαν σε αυτήν την Έρευνα. Κατά την επαγγελµατική µου ενασχόληση µε το αντικείµενο των υδατοκαλλιεργειών, η οποία έχει περάσει από αρκετά στάδια και επιµέρους τοµείς της, είτε από την πλευρά της Έρευνας (έρευνα σε αναπαραγωγή ειδών, µελέτη αλληλεπιδράσεων µε το περιβάλλον, κ.α.), είτε από την πλευρά του Τεχνικού Συµβούλου - Μελετητή (µελέτες για ποιότητα και υγιεινή προϊόντων, σχεδιασµός παραγωγικών εγκαταστάσεων και εγκαταστάσεων επεξεργασίας υγρών αποβλήτων), είτε τέλος από την πλευρά της ιοίκησης (σε αξιολόγηση επενδυτικών σχεδίων, εθνικός αναπτυξιακός σχεδιασµός, χάραξη πολιτικής και εφαρµογή νοµοθεσίας), διαπίστωσα ότι τα κυριότερα προβλήµατα του Κλάδου δεν ήταν επιστηµονικά, τεχνικά ή τεχνογνωσίας, αλλά προβλήµατα σχεδιασµού, πολιτικής και διαχείρισης. Ο λόγος που στα προβλήµατα αυτά δεν µπορεί συνήθως να απαντήσει η Επιστήµη και η Τεχνολογία είναι ότι συχνά απαιτούνται δεδοµένα και ειδικές µετρήσεις που δεν υπάρχουν, παρά την πολυετή και συστηµατική µελέτη του θαλάσσιου οικοσυστήµατος στη χώρα µας, είτε από την άλλη πλευρά γιατί δεν υπάρχουν οι απαραίτητες οικονοµικές πιστώσεις για να πραγµατοποιηθεί η έρευνα πεδίου, κάτι που προαπαιτείται για µεσο-µακροπρόθεσµο αναπτυξιακό σχεδιασµό. Επίσης πολύ συχνά υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ανάµεσα στους φορείς όπως η κεντρική διοίκηση (ακόµη και µεταξύ διαφορετικών φορέων της, όπως π.χ. ο ΕΟΤ, το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίµων και το ΥΠΕΧΩ Ε), η τοπική αυτοδιοίκηση (Νοµαρχίες, ήµοι) και των κατοίκων (είτε αυτόνοµα, είτε µέσα από πολιτιστικούς και φυσιολατρικούς συλλόγους), για το αναπτυξιακό µοντέλο που προτείνεται να εφαρµοσθεί σε κάθε περιοχή, µε πρόταξη πολλών, διαφορετικών, κι αρκετά συχνά ανταγωνιστικών µεταξύ τους χρήσεων που οδηγούν τουλάχιστον σε διαφωνίες. Στις περιπτώσεις αυτές, όλοι οι ενδιαφερόµενοι υποστηρίζουν την άποψη τους ως ορθή, και υπάρχει αδυναµία αντικειµενικής εκτίµησης της σηµασίας της κάθε πρότασης για την περιοχή - στόχο, έτσι ώστε και η ιοίκηση να µπορέσει να προχωρήσει σε χάραξη πολιτικής και εστιασµένο αναπτυξιακό σχεδιασµό, ειδικά όταν αυτός θα πρέπει να εµπεριέχει τις αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης. Η συνήθης πρόθεση για ανάθεση κάποιας ειδικής µελέτης ή έρευνας πεδίου έτσι ώστε να εκτιµηθούν οι επιπτώσεις και τα οφέλη της κάθε δραστηριότητας δεν βοηθούν στη συγκεκριµένη περίπτωση, γιατί µία τέτοια µελέτη (µε πεδίο) για να ολοκληρωθεί απαιτεί συνήθως 2 µε 3 έτη, στα οποία θα πρέπει να προσθέσουµε κι άλλο 1 έτος τουλάχιστον για τις γραφειοκρατικές διαδικασίες ανάθεσης και παράδοσης, δηλαδή σύνολο περίπου 4 έτη. Όµως οι αποφάσεις αυτές - της επιλογής αναπτυξιακού προτύπου - είναι κυρίως πολιτικές αποφάσεις της διοίκησης οι οποίες λαµβάνονται - ή εγκρίνονται - από την πολιτική ηγεσία του κάθε Υπουργείου ή Φορέα, η οποία εκλέγεται και λειτουργεί µε ορίζοντα 4ετίας. Συνυπολογίζοντας το απαραίτητο διάστηµα για ενηµέρωση της πολιτικής ηγεσίας και την διαβούλευση µε τους ενδιαφερόµενους που συνήθως ακολουθεί, ακόµη και αν οι διαδικασίες αυτές γίνουν άµεσα, θα µένουν το πολύ τρία (3) έτη για την λήψη της απόφασης, την εφαρµογή της και τα πρώτα ορατά αποτελέσµατα που θα επιθυµούσε να προβάλει η διοίκηση (ή η πολιτική της ηγεσία) ώστε να µπορέσει και να ωφεληθεί από αυτήν, όταν µόνο η επιστηµονική έρευνα απαιτεί τέσσερα (4) έτη, οδηγώντας έτσι είτε σε αναβολή λήψης οποιασδήποτε απόφασης, είτε σε τυχαία επιλογή, είτε σε επιλογή µίας δραστηριότητας µε άλλα κριτήρια (συνήθως «εκλογικής επιρροής» των ενδιαφεροµένων µερών). 12
Ο γράφων, συνεκτιµώντας όλα τα ανωτέρω, θεώρησε ότι είναι απαραίτητο να δηµιουργηθεί ένα απλό εργαλείο για την εκτίµηση των επιπτώσεων από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, που θα επιτρέπει σε σύντοµο χρονικό διάστηµα από την λήψη της εντολής για διερευνηση των εναλλακτικών προτάσεων, να παρουσιάζεται στην πολιτική και οικονοµική ηγεσία η εκτίµηση της συµβολής κάθε δραστηριότητας στη βιώσιµη ανάπτυξη της περιοχής στόχου, επιτρέποντας έτσι την χάραξη αναπτυξιακής πολιτικής. Η εκτίµηση αυτή φυσικά δεν µπορεί να αντικαταστήσει µία αναλυτική έρευνα πεδίου, επιτρέπει όµως ένα πρώτο ξεκαθάρισµα των βιώσιµων και µη βιώσιµων πολιτικών ανάπτυξης για µία περιοχή, που σε συνδυασµό µε πρόβλεψη κατάλληλων δικλείδων ασφαλείας - όπως η αξιολόγηση των αποτελεσµάτων της πολιτικής ανά διετία και ο επανακαθορισµός των στόχων ανά πενταετία - επιτρέπει την σωστή διαχείριση µίας περιοχής και την άµεση έναρξη του σχεδιασµού και των επενδύσεων. Στις αναζητήσεις µου αυτές συνάντησα το Πανεπιστήµιο Αιγαίου, αρχικά µε την προσπάθεια µου για έρευνα πάνω στην Ολοκληρωµένη ιαχείριση της Παράκτιας Ζώνης και τον ρόλο των υδατοκαλλιεργειών σε αυτήν, ενώ στη συνέχεια (µετά από αρκετή πορεία) οδηγήθηκα στο Εργαστήριο Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης (ΕΤΝΑ). Κοινός στόχος µε το ΕΤΝΑ η βιώσιµη ανάπτυξη. Κοινό πρόβληµα η αδυναµία αξιόπιστης και εύκολης µέτρησης της. Και κοινή αντίληψη µας ότι η ανάπτυξη µίας περιοχής περνάει µέσα και από το είδος αλλά και από την βιωσιµότητα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται σε αυτήν, αλληλοεπιδρόντας για την υλοποίησή της. Κύριο ερώτηµα του ΕΤΝΑ για απάντηση (Σπιλάνης, 1996) ήταν το είδος ανάπτυξης που επιθυµούµε και προτείνεται για τα νησιά: Θα αποτελούν αυτά περιοχές αναψυχής κι απόδρασης για τους κατοίκους των ηπειρωτικών περιοχών (τουλάχιστον αυτά που βρίσκονται στη ζώνη του ήλιου); Ποια πολιτική χρήσεων γής θα εφαρµοστεί; Θα υπάρξει διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων ή θα επικρατήσει η µονοµερής ανάπτυξη τους (αντίστοιχα π.χ. µε την µονοκαλλιέργεια στη γεωργία); Θα πρέπει τα νησιά να λειτουργούν µε βάση τα φυσικά συγκριτικά τους πλεονεκτήµατα και την οικονοµική αποτελεσµατικότητα; Ποιο είναι το περιεχόµενο της αειφορίας για τα νησιά; Θα αποτελούν τα νησιά περιοχές κοινωνικής προστασίας ή πρέπει να δηµιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για να µπορέσουν να ξαναγίνουν τα νησιά χώροι πρωτοβουλιών; Η καταγωγή µου κυρίως από τα ωδεκάνησα και η µακροχρόνια σχέση µου µε τα νησιά, σε συνδυασµό µε το ότι οι υδατοκαλλιέργειες φαίνονται να «ελκύονται» από αυτά, αποτελώντας ελκυστική απασχόληση για τους νησιώτες µε στόχο την επαγγελµατική τους σταδιοδροµία, και οι επιχειρήσεις να επιθυµούν την εγκατάσταση τους σε αυτά (κάτι που κάθε άλλο παρά γενικός κανόνας είναι), µε οδήγησε στην απόφαση για ενσωµάτωση στην ερευνητική οµάδα του εργαστηρίου και στην προσπάθεια για προσαρµογή του βασικού µοντέλου που το ΕΤΝΑ έχει αναπτύξει, µε σκοπό την εφαρµογή του στην µέτρηση της συµβολής των θαλάσσιων υδατοκαλλιεργειών στις νησιωτικές περιοχές. Το βασικό ερώτηµα που µε απασχολεί στην παρούσα εργασία είναι φυσικά το ποιος είναι ο βαθµός επίδρασης των υδατοκαλλιεργειών, και ειδικότερα των θαλάσσιων, στην ανάπτυξη των περιοχών που εγκαθίστανται. Συγκεκριµένα η εκτίµηση της συµβολής τους στην τοπική οικονοµία ή µε άλλα λόγια ποιο ποσοστό του παραγόµενου κεφαλαίου που δηµιουργείται παραµένει στο νησί. 13
Αυτά, όµως, είναι µερικά µόνο από τα ερωτήµατα που µας οδήγησαν στην αναζήτηση του ρόλου των υδατοκαλλιεργειών, και ειδικότερα των θαλάσσιων ιχθυοκαλλιεργειών, στη βιώσιµη ανάπτυξη των νησιωτικών περιοχών. Βέβαια πολλά από τα ερωτήµατα αυτά ισχύουν γενικά για την παράκτια ζώνη, δεδοµένου ότι τα νησιά πρακτικά είναι µία κυκλική παράκτια ζώνη που εσωκλείει την ενδοχώρα. Τα προβλήµατα όµως και οι ιδιαιτερότητες των νησιών ξεπερνάνε και διαφοροποιούνται σε µεγάλο βαθµό αυτά µίας φυσιολογικής παράκτιας ζώνης. Για παράδειγµα µπορούµε να αναφέρουµε ότι µία ιχθυοκαλλιέργεια στον κόλπο της Αµαρύνθου στην Εύβοια, σε απόσταση 100 χλµ από την µεγάλη αγορά της Αθήνας, πιθανά συµβάλει σε αντίστοιχο ποσοστό στην ρύπανση της θέσης λειτουργίας της και στην τοπική απασχόληση µε µία πλωτή µονάδα παρόµοιου µεγέθους που λειτουργεί στην Άνδρο. Αλλά ενώ η µία θέλει το πολύ 1,5 ώρα για να µεταφέρει τα προϊόντα της οδικώς (και αυτό µπορεί να το κάνει καθηµερινά), η άλλη θέλει 2 ώρες ακτοπλοϊκό ταξίδι και 1,5 ώρα ακόµη οδικώς (και η Ανδρος έχει σαφώς πιο συχνή συγκοινωνία από τα πιο πολλά παραγωγικά νησιά, όπως η Χίος, η Λέρος, η Κάλυµνος, η Σύµη κλπ). Ο σκοπός της παρουσίασης των αρχών της βιώσιµης ή αειφόρου ανάπτυξης (έννοια σχεδόν ταυτόσηµη στην παρούσα εργασία), των διαφόρων προβληµάτων που εγείρονται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νησιών, καθώς και του ρόλου των υδατοκαλλιεργειών στην παγκόσµια παραγωγή τροφίµων, είναι να εξεταστεί το αρχικό ερώτηµα εάν και κατά πόσο οι υδατοκαλλιέργειες - και ειδικότερα οι θαλάσσιες ιχθυοκαλλιέργειες - αποτελούν µία βιώσιµη δραστηριότητα, ώστε στη συνέχεια να απαντηθεί και το κυρίως ερευνητικό ερώτηµα, δηλαδή κατά πόσο αυτές συµβάλλουν στη βιώσιµη ανάπτυξη των νησιών. Οι ιχθυοκαλλιέργειες αποτελούν µια από τις δραστηριότητες που αναπτύσσονται στα νησιά και πρέπει να προσεγγισθεί ως Κινητήρια ύναµη (DF) αλλαγών στα ευαίσθητα νησιωτικά οικοσυστήµατα. Η αξιολόγηση των επιπτώσεων των ιχθυοκαλλιεργειών στη βιώσιµη ανάπτυξη των νησιών γίνεται µέσα από την προσαρµογή της σχετικής µεθοδολογίας που έχει αναπτυχθεί στο Εργαστήριο Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης. Ένα από τα κύρια ερωτήµατα που τίθονται λοιπόν είναι πως (µε ποιες µεταβλητές) θα προσεγγισθεί ποσοτικά η απόδοση της συγκεκριµένης δραστηριότητας σε ότι αφορά και τις τρεις διαστάσεις της βιωσιµότητας (οικονοµική, κοινωνική και περιβαλλοντική) έτσι ώστε να είναι δυνατή η εκτίµηση των επιπτώσεων τους στη βιώσιµη ανάπτυξη των νησιών. 14
Β - ΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ Αναγκαιότητα της διερεύνησης. Η αλµατώδης ανάπτυξη της υδατοκαλλιέργειας στην ηπειρωτική και στην νησιωτική χώρα, σε συνδυασµό µε την ταυτόχρονη αύξηση της ζήτησης των παράκτιων περιοχών για άλλες χρήσεις (πολεοδοµική ανάπτυξη, τουρισµό, βιοµηχανία) και την αυξανόµενη ευαισθησία του πληθυσµού στα θέµατα προστασίας περιβάλλοντος, είχε σαν αποτέλεσµα την αναπόφευκτη σύγκρουση µεταξύ των διάφορων δραστηριοτήτων στις παράκτιες περιοχές. Βιώσιµη Ανάπτυξη Περιοχών ραστηριότητες [Τουρισµός / Πρωτογενής παραγωγή / Μεταποίηση (πρώτη)] Επιχειρήσεις [Ξενοδοχεία / Ιχθυοκαλλιέργειες] Οι υδατοκαλλιέργειες θαλάσσιων υδάτων θεωρούνται ένας δυναµικά αναπτυσσόµενος κλάδος, µε σηµαντικού µεγέθους επενδύσεις, µε µεγάλο µερίδιο από αυτές να βρίσκεται στον νησιωτικό χώρο, και µε προοπτικές για περαιτέρω ανάπτυξη. Πρέπει όµως να αξιολογηθούν τα προβλήµατα και οι κίνδυνοι τα οποία µπορούν να ανατρέψουν την πορεία τους ή να δηµιουργήσουν προβλήµατα στην συνολική - βιώσιµη - ανάπτυξη των νησιών, εφόσον δεν διαγνωσθούν και αντιµετωπισθούν έγκαιρα και αποτελεσµατικά. Το διάστηµα αυτό γίνονται συνεχώς συζητήσεις διεθνώς γύρω από την βιώσιµη ανάπτυξη, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί µέτρα για την Βιώσιµη Ανάπτυξη των Υδατοκαλλιεργειών µέσα από ένα συγκεκριµένο Στρατηγικό Πλαίσιο (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2009), ανεξάρτητα από την προσπάθεια για βελτίωση της ιαχείρισης και της Παράκτιας Ζώνης. Παράλληλα, οι οχλήσεις στα νησιά από τις διάφορες δραστηριότητες (όπως τουρισµός, β κατοικία, ιχθυοκαλλιέργειες, προστασία ευαίσθητων οικοσυστηµάτων, κ.α.), αυξάνονται συνεχώς, µαζί µε τις συγκρούσεις των χρήσεων. Μέχρι σήµερα έχει γίνει προσπάθεια σε παγκόσµιο επίπεδο να διερευνηθεί η δυνατότητα ανάπτυξης διαφόρων µορφών βιώσιµης υδατοκαλλιέργειας, η εξεύρεση τρόπων µείωσης των περιβαλλοντικών τους επιπτώσεων, η διαχείριση της παράκτιας ζώνης, η βιώσιµη ανάπτυξη γενικά, η ανάπτυξη των νησιών γενικά, οι εναλλακτικές µορφές ανάπτυξης των νησιών, κ.α. εν έχει µελετηθεί όµως επαρκώς, έως και καθόλου, ο ρόλος των υδατοκαλλιεργειών (και ειδικότερα των θαλάσσιων υδατοκαλλιεργειών και ιχθυοκαλλιεργειών) στην ανάπτυξη των νησιών, η προσφορά τους στη βιώσιµη ανάπτυξη των νησιωτικών περιοχών, στην παραµονή του πληθυσµού σε αυτά, και η συνολική µελέτη όλων των ανωτέρω. 15
Υδατοκαλλιέργειες και Νησιά Την ίδια ώρα που συµβαίνουν όλα τα παραπάνω στην αλιεία, οι κοινωνικο-οικονοµικές εξελίξεις που παρατηρούνται στο νησιωτικό χώρο - διεθνή, ευρωπαϊκό κι ελληνικό - κατά τις τελευταίες δεκαετίες, καταδεικνύουν ότι τα νησιά παρουσιάζουν µια σειρά από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που έχουν επηρεάσει αρνητικά την ελκυστικότητά τους. Η τελευταία διαπιστώνεται από τη δυνατότητα που έχει η κάθε περιοχή να προσελκύει οικονοµικές δραστηριότητες και ανθρώπους να εγκατασταθούν σε αυτήν. Οι υδατοκαλλιέργειες θαλάσσιων υδάτων θεωρούνται ένας δυναµικά αναπτυσσόµενος κλάδος, µε σηµαντικού µεγέθους επενδύσεις σε πολλές νησιωτικές περιοχές, δείχνουν να µην επηρεάζονται από τα προβλήµατα των νησιών, και µε προοπτικές για περαιτέρω ανάπτυξη. Ωστόσο, τα περιβαλλοντικά ζητήµατα και οι επιδράσεις διαφέρουν ανάλογα µε τα τοπικά περιβάλλοντα εξαιτίας του µεγέθους της παραγωγής, των περιβαλλοντικών συνθηκών και των γεωγραφικών και τοπογραφικών συνθηκών όπως οι διαφορές στο βάθος της θάλασσας, το εύρος της παλίρροιας, η κυκλοφορία και η εναλλαγή του νερού που είναι από τους πιο σπουδαίους παράγοντες. Οι κυβερνητικές ρυθµίσεις επίσης διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Τα νησιά του Αιγαίου ανήκουν σε µια κατηγορία περιοχών του Ελληνικού χώρου για τις οποίες αν και πολλά χαρακτηριστικά τους είναι γενικά γνωστά, εντούτοις η επιστηµονική βιβλιογραφία που αναφέρεται στην περιγραφή και µελέτη αυτών είναι περιορισµένη. Ουσιαστικά, αυτό οφείλεται στην ποικιλία που χαρακτηρίζει τα νησιά η οποία είναι πολύ µεγαλύτερη από την ποικιλία που χαρακτηρίζει την ηπειρωτική χώρα και στα σηµαντικά προβλήµατα που δηµιουργεί η µελέτη των νησιωτικών περιοχών όπως αυτής του Αιγαίου µε τόσα πολλά και τόσο διαφορετικά µεταξύ τους νησιά, όσον αφορά στη συλλογή και στη διαχείριση δεδοµένων. Τα αποτελέσµατα από σχετική έρευνα (Σπιλάνης κ.α., 2005) σε δύο θεµατικές περιοχές (αποµόνωση & ύπαρξη και ποιότητα υποδοµών και υπηρεσιών), επιβεβαιώνουν τη µειονεκτική θέση των νησιών και τις δυσκολίες που καλούνται να αντιµετωπίσουν οι µόνιµοι κάτοικοι τους, κυρίως των µικρών ή/και αποµονωµένων νησιών, ιδιαίτερα την περίοδο του χειµώνα, γεγονός που τα καθιστά µη ελκυστικά. Γεγονός παραµένει ότι για χαρακτηριστικά όπως η χαµηλή προσβασιµότητα και η ελκυστικότητα των νησιών για κατοικία ή οικονοµική δραστηριότητα -φαινόµενα που οδηγούν στην αποµόνωση, την εγκατάλειψη και τη γήρανση- η σχετική βιβλιογραφία είναι γενικής φύσης, χωρίς αναλυτική µελέτη σχετικών µεγεθών και διαφορών µεταξύ των νησιών. Προκειµένου να συνυπάρξουν οι θαλάσσιες υδατοκαλλιέργειες στα νησιά µε τις άλλες υφιστάµενες ή µελλοντικές δραστηριότητες θα πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα µέτρησης της συµβολής τους στη βιώσιµη ανάπτυξη των περιοχών που αυτές εγκαθίστανται, ώστε να αξιολογηθούν τα πιθανά προβλήµατα και οι κίνδυνοι από την ανάπτυξη εντατικής µορφής θαλάσσιων υδατοκαλλιεργειών σε νησιωτικές περιοχές σε ισότιµη βάση µε τις άλλες δραστηριότητες, διευκολύνοντας µε αυτόν τον τρόπο τον αναπτυξιακό σχεδιασµό και την χάραξη ειδικής πολιτικής, ακόµη και ανά νησί. ιάφορα θέµατα που µπορούν να µειώσουν την συµβολή τους στη βιώσιµη ανάπτυξη της περιοχής εγκατάστασης, σε όφελος ανταγωνιστικών τους δραστηριοτήτων που επιθυµούν να εγκατασταθούν στις ίδιες ζώνες, εφόσον δεν διαγνωσθούν και δεν αντιµετωπισθούν έγκαιρα και όσο το δυνατόν πιο αποτελεσµατικά, και το που αυτά επιδρούν, είναι: Η ραγδαία εξέλιξη παράλληλων δραστηριοτήτων χωρίς ύπαρξη ολοκληρωµένου στρατηγικού πλαισίου ανάπτυξης (επίδραση της δραστηριότητας στην περιοχή). 16
Ελλιπές νοµοθετικό πλαίσιο και συνεχιζόµενη έλλειψη χωροταξικού σχεδιασµού (επίδραση της δραστηριότητας στην περιοχή). Παρακολούθηση της αποδοτικότητας και της επίδρασης στο θαλάσσιο περιβάλλον των µονάδων που λειτουργούν (επίδραση της δραστηριότητας στην περιοχή). Ελλειπής τεχνογνωσία και εµπειρία στον σχεδιασµό και την λειτουργία των µονάδων υδατοκαλλιεργειών (επίδραση στην απόδοση της δραστηριότητας). Εκτίµηση των περιβαλλοντικών συνθηκών στην ποιότητα και ποσότητα των εκτρεφοµένων ψαριών σε ιχθυοκλωβούς (επίδραση στην απόδοση της δραστηριότητας). Ρύθµιση της δυναµικότητας παραγωγής µε στόχο την αρµονική συνύπαρξη τους µε τους άλλους χρήστες των παράκτιων περιοχών (επίδραση στην απόδοση της δραστηριότητας). Η εξασφάλιση ενός περιβάλλοντος ικανού για βιώσιµη ανάπτυξη στην υδατοκαλλιέργεια είναι ευθύνη των κυβερνήσεων, που θεσπίζουν το νοµικό πλαίσιο και τους κανόνες λειτουργίας, µε τη συνεργασία των επιστηµόνων και των οργανώσεων των παραγωγών υδατοκαλλιέργειας, αλλά και µε τη βοήθεια από οικονοµικούς οργανισµούς, οργανώσεις κοινωνικού και ιδιωτικού τοµέα, κατασκευαστές, εισαγωγείς, κι εµπόρους προϊόντων υδατοκαλλιέργειας, και τα µέσα ενηµέρωσης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2009). Η υποχρέωση για κατανόηση, αµεροληψία και υπεύθυνη συµπεριφορά στην ανταλλαγή απόψεων και στις διαπραγµατεύσεις µεταξύ των ενδιαφερόµενων χωρών ή των περιοχών, θα βοηθήσει επίσης τη βιώσιµη υδατοκαλλιεργητική ανάπτυξη και την αποφυγή συγκρούσεων µε τους χρήστες των πόρων των νησιών Η σωστή ένταξη των θαλάσσιων υδατοκαλλιεργειών στον αναπτυξιακό σχεδιασµό των νησιωτικών περιοχών εκτιµάται ότι θα συµβάλει στη βιώσιµη ανάπτυξη τους, γεγονός πολύ σηµαντικό για την παραµονή των κατοίκων στα νησιά, αφού θα προσφέρονται εναλλακτικές πηγές απασχόλησης σε ετήσια βάση, χωρίς εκπτώσεις στην προστασία του πολιτισµικού και του φυσικού περιβάλλοντος των νησιών. Θετικές επιπτώσεις θα είχει και συνολικά για την ανάπτυξη της χώρας, αφού µε αυτές προσφέρεται η δυνατότητα παροχής τροφίµων υψηλής ποιότητας σε χαµηλό σχετικά κόστος και µέσα από µία έντονα εξαγωγική δραστηριότητα. Στόχοι του διδακτορικού Το παρόν διδακτορικό έχει δύο κύριους στόχους, να κάνει αρχικά µία ανασκόπηση του σηµερινού status quo της βιώσιµης ανάπτυξης, της ανάπτυξης των νησιών, και της ανάπτυξης των θαλάσσιων υδατοκαλλιεργειών, τόσο σε παγκόσµιο όσο και σε τοπικό επίπεδο, που θα την ακολουθήσει µία πρωτότυπη έρευνα. Σκοπός της ανασκόπησης είναι η παρουσίαση των αρχών της βιώσιµης ανάπτυξης, των προβληµάτων που εγείρονται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νησιών, του σηµερινού ρόλου της υδατοκαλλιέργειας στην παγκόσµια και εγχώρια παραγωγή τροφίµων, καθώς και της έρευνας που έχει πραγµατοποιηθεί µέχρι σήµερα παγκοσµίως για όλα τα ανωτέρω. Σκοπός της έρευνας που την ακολουθεί - και αποτελεί πρωτοτυπία σε διεθνές επίπεδο - δεν είναι να εξεταστεί η προοπτική βιωσιµότητας του κλάδου (που συνήθως ερευνάται), αλλά να διερευνηθεί η δυνατότητα να µετρηθεί η συµβολή των θαλάσσιων ιχθυοκαλλιεργειών στη βιώσιµη ανάπτυξη των νησιωτικών περιοχών που αυτές εγκαθίστανται. 17
Κύριος ρόλος της ανασκόπησης είναι µε βάση τη θεωρία της Βιώσιµης Ανάπτυξης (World Commission on Environment and Development, 1987; World Bank, 1992; Adams, 1996; Mebratu, 1998; Commission of the European Communities, 2001; UNEP, MAP, 2001; European Commission, 2002 [2]; CEC, 2005), αλλά και της Ολοκληρωµένης ιαχείρισης Παράκτιας Ζώνης (World Bank, 1996; European Communities, 2002), να διερευνηθεί η συµβολή της ανάπτυξης της θαλάσσιας ιχθυοκαλλιέργειας στην ανάπτυξη των νησιών, καθώς και να διευκολυνθεί η προσπάθεια να βρεθούν τα αξιόπιστα κριτήρια (βιολογικά, οικονοµικά, κοινωνικά), που στην συνέχεια θα χρησιµοποιηθούν στην έρευνα. Τα κύρια ερωτήµατα της έρευνας είναι εάν υπάρχει συµβολή τους στην τοπική οικονοµία ή εάν όλο το εισόδηµα που δηµιουργείται από τη δραστηριότητα οδηγείται αλλού, καθώς και πως (µε ποιες µεταβλητές) θα προσεγγισθεί ποσοτικά η απόδοση της δραστηριότητας σε ότι αφορά τις τρεις διαστάσεις της βιωσιµότητας (οικονοµική, κοινωνική και περιβαλλοντική), µε σαφή διαχωρισµό όµως µεταξύ των παραγόντων απόδοσης της δραστηριότητας και των παραγόντων επίδρασης της δραστηριότητας στην περιοχή, γεγονός που θα µας επιτρέψει στην συνέχεια έναν στοχευµένο, αναλυτικότερο και πιο πλήρη σχεδιασµό για την βιώσιµη ανάπτυξη των νησιών. Μελλοντικός στόχος, που απαιτεί όµως επιπλέον έρευνα µετά την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας και δεν αποτελεί µέρος της, είναι να δηµιουργηθεί ένα απλό και σχετικά εύκολο στη χρήση εργαλείο µε το οποίο θα εκτιµάται η συµβολή τους στην βιωσιµότητα της περιοχής, επιτρέποντας σύγκριση µεταξύ υδατοκαλλιεργειών και άλλων ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ώστε να διευκολυνθεί ο συνολικός αναπτυξιακός σχεδιασµός των νησιών. Με την ορθή εκτίµηση της συµβολής κάθε δραστηριότητας θα µπορεί να προταθεί η πολιτική πάνω στην οποία θα πρέπει να συνεχίσει να κινείται η δυνατότητα ίδρυσης νέων µονάδων ή η επέκταση υφιστάµενων εγκαταστάσεων, ώστε να υποστηριχτεί η βιώσιµη ανάπτυξη των νησιών µέσα από παραγωγικές δραστηριότητες του πρωτογενή τοµέα, και παράλληλα να προστατευθεί και η «νησιωτικότητα» τους, γεγονός ιδιαίτερα σηµαντικό για τους κατοίκους των νησιών στους οποίους θα προσφέρονται περισσότερες µόνιµες πηγές απασχόλησης, µε παράλληλη προστασία του πολιτισµικού και φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και συνολικά για την ανάπτυξη της χώρας αφού προσφέρεται η δυνατότητα για παροχή τροφίµων υψηλής ποιότητας σε χαµηλό σχετικά κόστος. Κεντρική θεώρηση του γράφοντος είναι ότι σκοπός ενός επιτυχηµένου σχεδίου βιώσιµης ανάπτυξης των νησιωτικών περιοχών πρέπει να είναι η ολοκληρωµένη ανάπτυξη τους µέσα από µία ποικιλία δραστηριοτήτων, συµβατών µε τις δυνατότητες και τις πολιτιστικές τους παραδόσεις, οι οποίες θα πρέπει όσο είναι δυνατόν να ασκούνται σε ετήσια βάση και όχι εποχιακά, επιτρέποντας έτσι στον πληθυσµό να παραµείνει στις εστίες του, να βελτιώνει την ποιότητα ζωής του, ενώ ταυτόχρονα δεν θα υποβαθµίζεται το περιβάλλον. Στόχος ενός σχεδίου ανάπτυξης των θαλάσσιων υδατοκαλλιεργειών στις νησιωτικές περιοχές πρέπει να είναι ο καλός σχεδιασµός της χωροθέτησης τους και η εκ των προτέρω εκτίµηση της συµβολής τους στη βιώσιµη ανάπτυξη της περιοχής εγκατάστασης τους. Σε αυτόν ακριβώς τον στόχο επιθυµεί να συµβάλει η παρούσα έρευνα µε την ολοκλήρωση της επεξεργασίας της προτεινόµενης µεθόδου και την εφαρµογή της: να έχουµε την ανάπτυξη µίας νέας δραστηριότητας που θα ασκείται ετήσια, αλλά ταυτόχρονα θα επιτρέπει την διατήρηση του µοναδικού περιβάλλοντος των νησιών για τις παρούσες και µελλοντικές γενεές, καθώς και την ελαχιστοποίηση πιθανών συγκρούσεων µεταξύ των υδατοκαλλιεργειών και των υφισταµένων και µελλοντικών χρηστών των νησιών. 18
Γ - ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Υποθέσεις της έρευνας - Προσδιορισµός των ερευνητικών σκοπών. Ένα βασικό ερώτηµα που θα γίνει προσπάθεια να απαντηθεί µε την παρούσα έρευνα είναι κατά πόσο η ανάπτυξη του κλάδου των υδατοκαλλιεργειών θα συνεχιστεί, κι αν αυτή θα είναι µία βιώσιµη ανθρώπινη δραστηριότητα σε τοπικό και σε παγκόσµιο επίπεδο. Επίσης, εάν η εξάπλωση τους προκύπτει γιατί καλύπτουν πραγµατικές ανάγκες της κοινωνίας ή εάν αυτές έρχονται να εξυπηρετήσουν µόνο τους εµπορικούς - καταναλωτικούς σκοπούς των πιο εύπορων τάξεων και τις ανάγκες των ανεπτυγµένων χωρών και αγορών. Ένα άλλο ερώτηµα που τίθεται είναι το για ποιο λόγο δείχνουν οι υδατοκαλλιέργειες να προτιµούν την εγκατάσταση τους σε νησιωτικές περιοχές - ή τουλάχιστον να µην τις αποφεύγουν όπως συµβαίνει µε άλλες δραστηριότητες. Ο τοµέας των υδατοκαλλιεργειών συνεισέφερε σηµαντικά κατά την τελευταία 25ετία στην µείωση του ελλείµατος του αλιευτικού ισοζυγίου και δηµιούργησε ένα κοινωνικο-οικονοµικό δίκτυο, που απασχολεί σήµερα άµεσα περισσότερους από 4.800 εργαζοµένους και έµµεσα πιο πολλά από 7.500 άτοµα. Πρέπει να σηµειωθεί ότι υδατοκαλλιεργητικές δραστηριότητες πραγµατοποιούνται ακόµη και σε περιοχές της χώρας όπου παρατηρείται συνεχής µείωση του πληθυσµού και όπου δεν υπάρχει επενδυτικό ενδιαφέρον για άλλου είδους οικονοµικές δραστηριότητες (ΥΠΕΧΩ Ε, 2006). Το προηγούµενο ερώτηµα λοιπόν ακολουθείται εύλογα από τη φυσιολογική ερώτηση του κατά πόσο µε την λειτουργία τους συµβάλλουν στην ανάπτυξη ή όχι αυτών των περιοχών. Το πρόβληµα που προκύπτει σε αυτό το σηµείο αφορά στην σύγκριση και την αξιολόγηση του ρόλου των υδατοκαλλιεργειών και είναι η αδυναµία µέτρησης της συµβολής τους στη βιώσιµη ανάπτυξη µίας περιοχής, µία αδυναµία που πηγάζει βέβαια από το συνολικό πρόβληµα που παρατηρείται στην µέτρηση του επιπέδου βιωσιµότητας µίας περιοχής, καθώς και των παραµέτρων που το επηρεάζουν. Σκοπός της έρευνας είναι να αξιολογηθεί εάν και κατά πόσο οι θαλάσσιες υδατοκαλλιέργειες µπορούν να συµβάλλουν στη βιώσιµη ανάπτυξη γενικά, και του νησιωτικού χώρου πιο ειδικά, καθώς και η δηµιουργία µίας απλής και αξιόπιστης µεθοδολογίας για την εκτίµηση και µέτρηση της απόδοσης (των αποτελεσµάτων - effects) τους, ώστε στην συνέχεια να είναι δυνατόν µέσα από τη βελτίωση του τρόπου άσκησης της συγκεκριµένης παραγωγικής δραστηριότητας, σε αποτελεσµατικό σχεδιασµό που θα οδηγεί στα βέλτιστα κοινωνικά και οικονοµικά αποτελέσµατα, στην µη εξάντληση και υποβάθµιση των πόρων, καθώς και στην αποφυγή συγκρούσεων από τους µελλοντικούς χρήστες των πόρων των νησιών. Οι όροι Sustainability και Sustainable Development στα Αγγλικά, Βιωσιµότητα ή Αειφορία και Βιώσιµη ή Αειφόρο Ανάπτυξη στα Ελληνικά είναι πλέον ευρέως γνωστοί και δεν υπάρχει σήµερα κλάδος της επίστήµης που να µη προσπαθεί να εναρµονιστεί µε την προσπάθεια για βιώσιµη ανάπτυξη. Συχνά οι παραπάνω όροι ταυτίζονται, παρόλο που η βιωσιµότητα και η αειφορία είναι διαφορετικές έννοιες. Ειδικότερα η βιωσιµότητα είναι οικονοµικός όρος, ενώ η αειφορία αναφέρεται στη συνεχή ελεγχόµενη παραγωγή χωρίς την κατάρευση των φυσικών πόρων και είναι περιβαλλοντική έννοια. Και οι δύο όµως εκφράζουν µία «συγκεκριµµένη κατάσταση», ενώ µε την χρήση και του όρου «ανάπτυξη» εκφράζεται πλέον µία «διαδικασία». 19
Στην παρούσα εργασία οι όροι βιώσιµη ή αειφορική ανάπτυξη χρησιµοποιούνται ως ταυτόσηµοι και εκφράζουν την ίδια έννοια, θα γίνεται όµως χρήση κατά προτίµηση των όρων «βιωσιµότητα» και «βιώσιµη ανάπτυξη», που είναι πιο σαφές ότι περιέχουν και τις τρεις διαφορετικές συνιστώσες (οικονοµική, κοινωνική και περιβαλλοντική). Μία αναζήτηση που έγινε τον Απρίλιο του 2004 στο Google (Manderson, 2006) είχε ως αποτέλεσµα 3.300.000 ιστοσελίδες που στον τίτλο τους είχαν την λέξη «sustainable». Παρόλο που εύκολα µπορούµε να θεωρήσουµε τον συγκεκριµένο αριθµό «πολύ µεγάλο», δείγµα της συνεχώς αυξανόµενης σηµασίας που δίνεται στην «βιωσιµότητα», µία αντίστοιχη αναζήτηση που έγινε τον Μάρτιο του 2010 από τον γράφοντα έδωσε σαν αποτέλεσµα 11.700.000 ιστοσελίδες που είχαν στον τίτλο τους την λέξη «sustainable» και 255.000.000 στις οποίες υπήρχε στο κείµενο, καθώς και 16.600 ελληνικές ιστοσελίδες που στον τίτλο τους είχαν την λέξη «βιώσιµη» και 287.000 στις οποίες υπήρχε στο κείµενο, αριθµοί που µπορούν να χαρακτηριστούν ως «αστρονοµικής τάξης». Αφήνοντας για λίγο στην άκρη τους διάφορους ορισµούς της Βιώσιµης Ανάπτυξης, οι οποίοι παρουσιάζονται αναλυτικά σε άλλο κεφάλαιο, ας εξετάσουµε αρχικά τι εννοούµε όταν λέµε Sustainable Development και τι ακριβώς σκεφτόµαστε όταν λέµε Βιώσιµη Ανάπτυξη. Τις περισσότερες φορές, τόσο στην διεθνή όσο και στη Ελληνική Βιβλιογραφία, ο όρος είτε θα αναφέρεται γενικά και αόριστα στη «Βιωσιµότητα» ή συνήθως στα Ελληνικά στην «Αειφορία», χωρίς να διευκρινίζεται πως αυτή αναλύεται και επιτυγχάνεται πρακτικά ή θα αναφέρεται στην ανάπτυξη ενός συγκεκριµένου κλάδου κατά τρόπο βιώσιµο. ηλαδή στην µελέτη, ανάλυση, εντοπισµό και επίλυση των προβληµατικών πτυχών µίας δρασηριότητας, έτσι ώστε αυτή να συνεχίσει να ασκείται απρόσκοπτα στο διηνεκές. Αυτό δηλαδή που εµφανίζεται στη βιβλιογραφία ως πρωτεύον στόχος τις περισσότερες των περιπτώσεων είναι όχι τόσο η ισόρροπη ανάπτυξη των τριών συνιστωσών της βιώσιµης ανάπτυξης (οικονοµικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής) σε επίπεδο οικοσυστήµατος, αλλά η δυνατότητα για συνέχιση άσκησης µίας συγκεκριµένης δραστηριότητας χωρίς προβλήµατα (οικονοµικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά) στο µέλλον και χωρίς τις συγκρούσεις που πιθανά θα προκύψουν από αυτά (βιώσιµη γεωργία, βιώσιµος τουρισµός, βιώσιµες πόλεις, βιώσιµη αλιεία, βιώσιµες υδατοκαλλιέργειες, κλπ). Σπανιότερα, αλλά πάντως αρκετά συχνά, συναντάµε περιπτώσεις στις οποίες πρωτεύοντα ρόλο παίζει η διατήρηση και η προστασία του οικοσυστήµατος, παραβλέποντας τότε την οικονοµική και την κοινωνική συνιστώσα της βιώσιµης ανάπτυξης, οδηγούµενοι κυρίως σε µορφές προστασίας του περιβάλλοντος και όχι ανάπτυξης της περιοχής. Όµως, σε ελάχιστες περιπτώσεις συναντάµε την εξέταση και την µέτρηση της συµβολής µίας συγκεκριµένης ανθρώπινης δραστηριότητας στη βιώσιµη ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής που αυτή ασκείται, και τότε σχεδόν πάντα θα παρατηρήσουµε ότι πρόκειται για περιπτώσεις που η δραστηριότητα αυτή είναι είτε η µοναδική είτε η κύρια απασχόληση των κατοίκων. 20