Rideamus igitur: το χιούμορ στη λατινική γραμματεία

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Rideamus igitur: το χιούμορ στη λατινική γραμματεία Πρακτικά του Θ Πανελληνίου Συμποσίου Λατινικών Σπουδών Αθήνα, 19-22 Μαΐου 2011 Επιμέλεια: ΜΑΡΙΑ ΒΟΥΤΣΙΝΟΥ-ΚΙΚΙΛΙΑ Καθηγήτρια Λατινικής Φιλολογίας Ε.Κ.Π.Α. ΑΝΔΡΕΑΣ Ν. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Αναπλ. Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας Ε.Κ.Π.Α. ΣΟΦΙΑ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Αναπλ. Καθηγήτρια Λατινικής Φιλολογίας Ε.Κ.Π.Α. ΑΘΗΝΑ 2014

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Rideamus igitur: το χιούμορ στη λατινική γραμματεία Πρακτικά του Θ Πανελληνίου Συµποσίου Λατινικών Σπουδών Αθήνα, 19-22 Μαΐου 2011 ΑΘΗΝΑ 2014

ISBN: 978-960-466-138-1 Copyright: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τμήμα Φιλολογίας.

Περιεχόμενα Χαιρετισμός της Προέδρου της Οργανωτικής Επιτροπής του Συμποσίου, Καθηγήτριας κ. Μαρίας Βουτσίνου-Κικίλια iv Kirk Freudenburg Greek irony among Roman friends 1 Αντώνιος Η. Σακελλαρίου Μ. Πόρκιος Κάτων, De sumptu suo: μια πρώιμη εκδήλωση του ρωμαϊκού χιούμορ 10 Ελένη Γκαστή Non omnia ridicula faceta: μεταφράζοντας το χιούμορ του Πλαύτου 15 Δημήτριος Ευθ. Κουτρούμπας Όψεις του κωμικού στον Πλαύτο: το παράδειγμα της Mostellaria 27 Στέλλα Πριόβολου Το χιούμορ και η σύνδεσή του με τους Λατίνους συγγραφείς στο έργο του Luigi Pirandello L umorismo 40 Robert Maltby Making the Romans laugh: some formulaic elements in Plautine comic dialogue 47 Βασιλική Λεοντίδου Η «γλώσσα» του χιούμορ στον Τερέντιο και τον Πλαύτο 56 Χρυσάνθη Δημητρίου Η θεωρητική προσέγγιση της έννοιας του χιούμορ στο υπόμνημα του Δονάτου 66 Μυρτώ Γκαράνη Ένα πλατωνικό παλίμψηστο στην πραγματεία του Λουκρητίου εναντίον του έρωτα (DRN 4.1160-9) 77 Μιχαήλ Πασχάλης Καλλιμαχικά και αντικαλλιμαχικά στοιχεία στο τέταρτο βιβλίο των Γεωργικών του Βιργιλίου 85 Ελένη Περάκη - Κυριακίδου Το γέλιο του ακάνθου: Βιργιλίου, Εκλογή 4.20 91 Όλγα Βαρτζιώτη Quintus Horatius Flaccus, S. 1.3.63-8 & Epod. 3: δύσπεπτο χιούμορ 100 i

Παναγιώτα Παπακώστα Τίβουλλος 1.4: μια παρωδία ερωτοδιδαχής και οι χιουμοριστικές πτυχές της 112 Θεόδωρος Αντωνιάδης Me memini numeros sustinuisse novem (Ov. Am. 3.7.26) από τον ερωτικό οργασμό στον ερωτογραφικό κορεσμό: μεταγλωσσικές και μετα-ειδολογικές εκφάνσεις του ρωμαϊκού χιούμορ με επίκεντρο τη σεξουαλική δυσλειτουργία και τα παρεπόμενά της 119 Βάιος Βαϊόπουλος Μεταξύ θρήνου και ειρωνείας: (ξανα)διαβάζοντας τις Ηρωίδες του Οβιδίου (Her. 12) 131 Ανδρέας Ν. Μιχαλόπουλος Oportetne ridere? «Ανοίκειο» χιούμορ στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου 142 Χρυσάνθη Τσίτσιου-Χελιδόνη Οβιδίου, Μεταμορφώσεις 8.329-444: από το ηχηρό γέλιο στο στοχαστικό χαμόγελο 150 Σοφία Παπαϊωάννου Και οι Ρωμαίοι ήρωες έχουν χιούμορ (ο Numa στους Fasti) 158 Στρατής Κυριακίδης Musa iocosa: το παιχνίδι με τις λέξεις στα Tristia του Οβιδίου 170 Βασίλης Φυντίκογλου Ειδολογικός ludus στον Culex 178 Βασίλειος Παππάς Florus comicus: χιούμορ και παρωδία στην Επιτομή των Ρωμαϊκών 185 Νίκος Πετρόχειλος Cena Trimalchionis: η κακοποίηση του χιούμορ 194 Ανδρέας Γαβριελάτος Πέρσιος, Sat. I: εκφράσεις του χιούμορ ως μέσου μομφής 198 Τιτίκα Ασλανίδου Χιούμορ, λογιότητα, πολιτική: οι ελληνικές λέξεις στον Ιουβενάλη 208 Mario Citroni Marziale e la logica del comico 214 Γεράσιμος Ν. Φαρακλός Χιουμοριστική επιλογή ονόματος: η περίπτωση του Μίλωνα (Milo) στις Metamorphoses του Απουλήιου 227 Χαρίλαος Ν. Μιχαλόπουλος Insulsissima quid puella rides? Χιούμορ στo Corpus Priapeorum: η περίπτωση των μυθολογικών παραδειγμάτων 237 ii

Σοφία Γεωργακοπούλου Ο V/Vespa χιουμορίστας στο Iudicium coci et pistoris: η χιουμοριστική θέαση του εαυτού του και της γλώσσας 247 Γαρυφαλλιά Αθανασιάδου Ρωμαϊκό μετα-χιούμορ στα ex graeco traducta του Αυσονίου 259 Étienne Wolff L humour chez Martianus Capella et Fulgence 267 Μαρία Βουτσίνου-Κικίλια Βενάντιος Φορτουνάτος: ο πρώιμος τροβαδούρος με το κομψό χιούμορ 276 Δημήτριος Ζ. Νικήτας Αινιγματικό δίγλωσσο χιούμορ: Οπτατιανός Πορφύριος, carm. 23 287 Δημήτριος Μαντζίλας Προσλήψεις της πλαυτιανής Aulularia: Querolus, Vitalis Blesensis και Joannes Burmeister 305 π. Σεβαστιανός Φρέρης Risus Monasticus - Regula Magistri 317 Ρουμπίνη Δημοπούλου Pier Paolo Vergerio: Paulus 325 Φάνης Κακριδής Aegidius Menagius (1613-1692): poemata latina 333 Μαρία Βουτσίνου-Κικίλια Συμπεράσματα Θ Πανελληνίου Συμποσίου Λατινικών Σπουδών 337 iii

ΑΝΔΡΕΑΣ Ν. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών) amichalop@phil.uoa.gr OPORTETNE RIDERE? «ΑΝΟΙΚΕΙΟ» ΧΙΟΥΜΟΡ ΣΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΒΙΔΙΟΥ "The one serious conviction that a man should have is that nothing is to be taken too seriously." Nicholas Murray Butler Σκοπό του άρθρου αυτού αποτελεί η εξέταση του τρόπου με τον οποίο ο Οβίδιος χειρίζεται και αξιοποιεί το χιούμορ στις ιστορίες των Μεταμορφώσεων. Θα επιχειρήσω να διερευνήσω πώς εκδηλώνεται το χιούμορ, ποια λειτουργία αυτό επιτελεί μέσα στα συμφραζόμενά του και τι επιδιώκει να επιτύχει ο ποιητής μέσω του χιούμορ. Η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος προέκυψε από το συνδυασμό δύο βασικών θέσεων, ευρύτατα αποδεκτών στην οβιδιακή βιβλιογραφία: 1) Το χιούμορ αποτελεί βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της τέχνης του Οβιδίου στο σύνολο της ποιητικής του παραγωγής. 2) Οι Μεταμορφώσεις συγχωνεύουν και αφομοιώνουν χαρακτηριστικά στοιχεία μιας σειράς ειδών τόσο διαφορετικών μεταξύ τους, όπως είναι το έπος και η ελεγεία, η τραγωδία και η κωμωδία, η βουκολική ποίηση και η ρητορική. 1 Η πληθώρα των αφηγηματικών φωνών επιτείνει την πολυμορφία του ποιήματος, ενώ ο τόνος των ιστοριών εναλλάσσεται με χαρακτηριστική ευκολία και κυμαίνεται από το βαθιά τραγικό και σοβαρό μέχρι το ανάλαφρο και κωμικό. Φυσικά, δεν κομίζω «γλαῦκα εἰς Ἀθήνας». Το χιούμορ στις Μεταμορφώσεις έχει ήδη αποτελέσει αντικείμενο μελέτης με πλούσια και ενδιαφέροντα πορίσματα. 2 Η δική μου προσέγγιση αξιοποιεί τα συμπεράσματα των μελετών αυτών και αποσκοπεί στο να αναδείξει την παρουσία του χιούμορ στις Μεταμορφώσεις εκεί που λογικά δε θα το περίμενε κανείς, αυτό δηλαδή που στον τίτλο του άρθρου μου χαρακτήρισα ως «ανοίκειο χιούμορ». Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός μου δε θα βρεθούν ιστορίες, στις οποίες λόγω του ανάλαφρου χαρακτήρα τους είναι λίγο ως πολύ αναμενόμενη η παρουσία του χιούμορ, αλλά ιστορίες με τόνο σοβαρό ή ακόμη και τραγικό, όπου λογικά δεν υπάρχει χώρος για χιούμορ. Η εξέταση αυτού του «ανοίκειου» και «άκαιρου» χιούμορ ελπίζω ότι θα επιτρέψει την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων όχι μόνο για τον τρόπο που ο Οβίδιος μεταχειρίζεται το χιούμορ ως στοιχείο της ποιητικής του αλλά και για τον εν γένει τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει τις ιστορίες που αφηγείται. Προτού ξεκινήσω την παρουσίαση αυτών των περιπτώσεων θεωρώ απαραίτητο να επισημάνω ότι το χιούμορ είναι εν πολλοίς υποκειμενικό. Η αντίληψη του τι είναι χιουμοριστικό και τι όχι ποικίλλει μεταξύ τόπων, λαών και εποχών. 3 Ποικίλλει ακόμη και από άτομο σε άτομο, ακόμη και ανάμεσα σε μέλη της ίδιας οικογένειας, ακόμη και ανάμεσα σε αδέλφια. Δε θεωρούμε χιουμοριστικά τα ίδια πράγματα, δε γελάμε με τα ίδια πράγματα. Η αντίληψη του χιούμορ επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, όπως: ο τόπος και η στιγμή που λέγεται ή γίνεται κάτι, η μόρφωση των εμπλεκομένων 1 O Κοϊντιλιανός (Inst. 10.1.88) φαίνεται να θεωρεί ότι η lascivia του Οβιδίου θα έπρεπε να περιοριστεί στην ελεγεία, όπου και ταιριάζει περισσότερο: lascivus quidem in herois quoque Ovidius et nimium amator ingenii sui, laudandus tamen partibus. 2 Ενδεικτική βιβλιογραφία για το θέμα: Doblhofer (1960), von Albrecht (1982), Arnaud (1968), Frécaut (1972), Galinsky (1975) ch. 4, Paschalis (1984), Kirby (1989). Γενικότερα για το χιούμορ στην Αυγούστεια ποίηση βλ. Zinn (1960). 3 Σύμφωνα (μεταξύ άλλων) με τους Escarpit (1960) 5-7 και Attardo (1994) 3 κ.ε. το χιούμορ δεν μπορεί να οριστεί. Για την ερμηνεία της λέξης humor βλ. Attardo (1994) 6 με βιβλιογραφία.

OPORTETNE RIDERE? «ΑΝΟΙΚΕΙΟ» ΧΙΟΥΜΟΡ ΣΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΒΙΔΙΟΥ ανθρώπων, το πνευματικό τους επίπεδο, η κοινωνική τους θέση, τα βιώματα, η ιδιοσυγκρασία και η ευφυΐα τους. Για λόγους οικονομίας χώρου θα παρουσιάσω επιλεκτικά δύο περιπτώσεις χιούμορ στις Μεταμορφώσεις, καθεμιά από τις οποίες έχει τα δικά της χαρακτηριστικά που θα μας επιτρέψουν να εξαγάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για τον τρόπο με τον οποίο ο Οβίδιος χειρίζεται το χιούμορ στο έργο του. Α) Ιώ και Δίας Η πρώτη περίπτωση λαμβάνει χώρα στην ιστορία του Δία και της Ιούς, στο πρώτο βιβλίο των Μεταμορφώσεων. Ο Δίας ερωτεύεται κεραυνοβόλα την Ιώ, κόρη του ποταμού Ίναχου, και τη βιάζει (1.600). 4 Για να γλυτώσει την αποκάλυψη από τη σύζυγό του, την Ήρα, μεταμορφώνει την Ιώ σε αγελάδα, την οποία στη συνέχεια η Ήρα αναθέτει στην επίβλεψη του Άργου. Αναγκασμένη να ζει ως αγελάδα αλλά διατηρώντας ανθρώπινη συνείδηση και αισθήματα, η Ιώ βρίσκει τις αδερφές της και τον πατέρα της, ο οποίος δε γνωρίζει τίποτα για την τύχη της κόρης του. Χαράζοντας με την οπλή της το όνομά της στο χώμα η Ιώ αποκαλύπτει την πραγματική ταυτότητά της στον πατέρα της, Ίναχο (1.649 κ.ε.), ο οποίος ξεσπά σε γοερό θρήνο για τη συμφορά που βρήκε αυτόν και την κόρη του (1.651-63). Αφού πρώτα οικτίρει την αδυναμία της κόρης του να μιλήσει με ανθρώπινη φωνή παρά μόνο με μουγκανητά (1.655-7), ο Ίναχος λέει (1.658-660): at tibi ego ignarus thalamos taedasque parabam, / spesque fuit generi mihi prima, secunda nepotum. / de grege nunc tibi vir, nunc de grege natus habendus. 5 Η επιθυμία ενός πατέρα να παντρευτεί η κόρη του, ώστε αργότερα εκείνος να αποκτήσει και εγγονάκια, αποτελεί παραδοσιακό μοτίβο και έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του στις Μεταμορφώσεις, στην πρώτη ερωτική τους ιστορία, αυτήν μεταξύ Απόλλωνα και Δάφνης (1.452-567). Εκεί ο πατέρας της κοπέλας, ο ποταμός Πηνειός, ζητάει επανειλημμένα από την κόρη του να ανταποκριθεί στον κοινωνικό της ρόλο, να παντρευτεί και να κάνει παιδιά (1.481 κ.ε.): saepe pater dixit: generum mihi, filia, debes, / saepe pater dixit: debes mihi, nata, nepotes. 6 Η επιθυμία του πατέρα της Δάφνης δε θα πραγματοποιηθεί, γιατί εκείνη του ζητάει να μείνει παρθένα ζώντας στα δάση, ένα αίτημα που φυσικά απηχεί το αντίστοιχο αίτημα της θεάς Άρτεμης από τον πατέρα της Δία στον καλλιμαχικό Ὕμνον εἰς Ἄρτεμιν (6): δός μοι παρθενίην αἰώνιον, ἄππα, φυλάσσειν. Στην περίπτωση του Ίναχου και της Ιούς ο Οβίδιος παραλλάσσει αυτό το παραδοσιακό μοτίβο, ιδιαίτερα μάλιστα καθώς επιθυμεί να αποφύγει την κουραστική επανάληψή του μέσα σε δύο διαδοχικές ιστορίες. Σ αυτή την περίπτωση ο πατέρας Ίναχος δε ζητάει από την κόρη του να παντρευτεί και να του χαρίσει εγγονάκια, αλλά διαπιστώνει πόσο διαφορετική πλέον είναι γι αυτούς η κατάσταση μετά τη μεταμόρφωση της κόρης του σε αγελάδα. Μέσα στο θρήνο του ο Ίναχος αναλογίζεται ότι γαμπρός του θα πρέπει τώρα να γίνει ένας ταύρος και ότι τα εγγονάκια του θα είναι μοσχαράκια! Το παραδοσιακό μοτίβο έχει παραλλαχθεί και μετουσιωθεί χιουμοριστικά από τον Οβίδιο. Αξίζει να κωδικοποιήσουμε τις πιο σημαντικές παραμέτρους και τα χαρακτηριστικά αυτής της χιουμοριστικής χρήσης: α) Το χιούμορ προκύπτει μέσα από το παράδοξο και την υπερβολή, μέσα από την εξαντλητική πραγμάτευση αυτού του «τόπου», της επιθυμίας ενός πατέρα να δει εγγόνια από την κόρη του. Η απροσδόκητη μεταφορά αυτού του κλασικού μοτίβου στο ζωικό βασίλειο ξαφνιάζει και είναι εξόχως κωμική. Με βάση τη σύγχρονη θεώρηση του χιούμορ η περίπτωση αυτή φυσικά εντάσσεται ξεκάθαρα στο «χιούμορ διά της ασυμβατότητας», στο «χιούμορ παρά προσδοκίαν». 4 Για το θέμα του βιασμού στις Μεταμορφώσεις βλ. μεταξύ άλλων Stirrup (1977), Curran (1984), Richlin (1992). 5 Μτφ. Παπαγγελής: «Κι εγώ, δίχως να ξέρω, νυφικό και παντρειές για σένα μελετούσα! / Καρτέραγα να φέρεις το γαμπρό, να δω μέσα στο σπίτι μου εγγόνια! / Τώρα θα πάρεις άντρα τον μπουγά, κι οι γόνοι σου ανάστημα της μάντρας». 6 Μτφ. Παπαγγελής: «Κι όλο ο γονιός της έλεγε «γαμπρό θα καρτερώ να φέρεις, θυγατέρα», κι όλο ο γονιός της έλεγε «ξεχνάς που μου χρωστάς εγγόνια, θυγατέρα». 143

ΑΝΔΡΕΑΣ Ν. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ β) Το χιούμορ προκύπτει από τα λεγόμενα όχι του εξωτερικού αφηγητή της ιστορίας, δηλ. του Οβιδίου, αλλά ενός από τους χαρακτήρες της ιστορίας, του Ίναχου. γ) Ο ίδιος ο Ίναχος δεν έχει σε καμιά περίπτωση σκοπό να κάνει χιούμορ κάθε άλλο μάλιστα, καθώς τα λόγια που χαρακτηρίζονται ως χιουμοριστικά βρίσκονται στην καρδιά του θρήνου του για τη συμφορά που βρήκε την κόρη του και τον ίδιο. Η τραγικότητα της στιγμής υπονομεύεται από την ασυμβατότητα και την έκπληξη που προξενούν τα λεγόμενα του Ίναχου, τα οποία μπορούν να προκαλέσουν μέχρι και ξέσπασμα γέλιου στον αναγνώστη. δ) Στο χιούμορ συμμετέχει αφενός ο Οβίδιος, ο οποίος βάζει αυτά τα λόγια στο στόμα του θρηνούντος Ίναχου, και αφετέρου ο αναγνώστης, ο οποίος καλείται ως συνένοχος να πάρει μέρος σε αυτό το καλοπροαίρετο αστείο σε βάρος του βασιλιά του Άργους. Ο αναγνώστης απολαμβάνει την παιχνιδιάρικη προσέγγιση του Οβιδίου που του κλείνει πονηρά το μάτι. Αφηγητής και αναγνώστης βρίσκονται σε θέση ισχύος έναντι του Ίναχου, γιατί επιπλέον γνωρίζουν και την αίσια εξέλιξη που θα έχει η ιστορία για την Ιώ. Η κοπέλα θα μεταμορφωθεί εκ νέου, θα αποθεωθεί και θα γίνει τελικά η θεά Ίσιδα (1.738-47). ε) Ο Οβίδιος εκμεταλλεύεται τις κωμικές δυνατότητες που του δίνει η μεταμόρφωση μιας γυναίκας σε αγελάδα, χωρίς αυτή να συνοδεύεται από αντίστοιχη απώλεια ανθρώπινης συνείδησης και αισθημάτων. 7 Λίγο πριν τη συνάντηση της Ιούς/αγελάδας με τον πατέρα της Ίναχο και το θρήνο του τελευταίου, ο Οβίδιος περιγράφει τις συνθήκες της ζωής της υπό τη νέα της μορφή: η Ιώ βόσκει σαν/ως αγελάδα (1.630), έχει ένα σχοινί γύρω από το λαιμό της (1.630 κ.ε.), τρέφεται με φύλλα δέντρων και πικρά 8 χορτάρια (1.632), κοιμάται στο χώμα (1.633 κ.ε.), πίνει νερό από λασπερά ποτάμια (1.634), προσπαθεί να ικετέψει τον αδυσώπητο φρουρό της, Άργο, αλλά δεν έχει χέρια (1.635 κ.ε.), προσπαθεί να παραπονεθεί, αλλά μουγκανίζει και μάλιστα η ίδια τρομάζει από τον ήχο που βγάζει από το στόμα της (1.637 κ.ε., ένα ακόμη χιουμοριστικό στοιχείο της ιστορίας), 9 κοιτάζει την αντανάκλασή της στο νερό του ποταμού και τρομάζει από την όψη και τα κέρατά της (1.639-41, επίσης χιουμοριστικό στοιχείο για τον αναγνώστη). 10 Όλη αυτή η περιγραφή με τα επιμέρους στιγμιότυπα αναμιγνύει το τραγικό πάθος με το χιούμορ. Ο αναγνώστης αφενός συμπονά την Ιώ για τα άδικα παθήματά της, καθώς η ίδια υπήρξε το αθώο θύμα του σεξουαλικού πόθου και της βίας του Δία και στη συνέχεια της αδυναμίας και του φόβου του απέναντι στη ζηλόφθονη σύζυγό του, Ήρα. Από την άλλη μεριά, ωστόσο, ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να γελάσει με τις χιουμοριστικές διαστάσεις που προκύπτουν από αυτή την ασυμβατότητα, από την παρά προσδοκίαν κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει μια γυναίκα που έχει εξωτερικά τη μορφή ενός ζώου, αλλά διατηρεί την ανθρώπινη συνείδηση και τα συναισθήματά της. στ) Από γλωσσική άποψη ο Οβίδιος φροντίζει να τονίσει το χιουμοριστικό τόνο του χωρίου με την επανάληψη του βασικού κωμικού στοιχείου ( de grege), δηλαδή του γεγονότος ότι η Ιώ θα αποκτήσει ταίρι από το κοπάδι, έναν ταύρο, και θα αποκτήσει μαζί του μικρά μοσχαράκια. 11 Παράλληλα, η εμφατική επανάληψη της φράσης de grege επιτείνει την απόγνωση του πατέρα Ίναχου, ο οποίος προσπαθεί να συνειδητοποιήσει το μέγεθος της συμφοράς που τον βρήκε. ζ) Πολύ πιθανόν επίσης είναι ότι αυτή η χιουμοριστική αναφορά του Ίναχου/Οβιδίου στη γαμήλια ένωση της Ιούς με έναν ταύρο και στη γέννηση ενός ταυρόμορφου απογόνου αποτελεί υπαινιγμό του ποιητή στο μέλλον της Ιούς, το οποίο δεν περιλαμβάνεται στην αφήγηση της ιστορίας της στις Μεταμορφώσεις. Η Ιώ, ως Ίσιδα πλέον, θα γίνει η σύζυγος του Οσίριδος, ο οποίος ταυτίστηκε με τον Άπι που είχε τη μορφή ταύρου. 12 7 Βλ. και Curran (1984) 272 κ.ε. 8 Ο χαρακτηρισμός amara για το χορτάρι (herba) που βόσκει η Ιώ κρύβει επίσης ένα χιουμοριστικό υπαινιγμό. Το χορτάρι φαίνεται πικρό στην Ιώ, επειδή η ίδια είναι άνθρωπος μεταμφιεσμένος σε αγελάδα και όχι αληθινή αγελάδα. Δεν είναι δυνατό να γνωρίζουμε τι γεύση έχουν τα χορτάρια για μία αληθινή αγελάδα! 9 Γι αυτό και όταν πλέον θα ξαναπάρει την ανθρώπινη μορφή της, η Ιώ θα διστάσει στην αρχή να μιλήσει από φόβο μήπως μουγκανήσει (1.745 κ.ε.). 10 Ανάλογα χιουμοριστική είναι και η παρατήρηση του Οβιδίου για την Καλλιστώ, η οποία, μολονότι έχει πλέον μεταμορφωθεί σε αρκούδα, φοβάται τους λύκους και τις άλλες αρκούδες (2.493-5). 11 Ο Barchiesi (2005) ad Ov. Met. 1.658-60 εύστοχα παρατηρεί ότι η επανάληψη της φράσης de grege τονίζει επίσης την ειρωνεία ανάμεσα στην κυριολεκτική σημασία του grex κοπάδι και τη μεταφορική μάζα, όχλος. 12 Σύμφωνα με άλλες εκδοχές του μύθου η Ίσιδα ήταν μητέρα του Άπιδος, του θεού-ταύρου, ο οποίος ταυτιζόταν με το γιο της Ιούς από το Δία, τον Έπαφο. Βλ. Barchiesi (2005) ad Ov. Met. 1.658-60 για την ειρωνεία αυτού του χωρίου. 144

OPORTETNE RIDERE? «ΑΝΟΙΚΕΙΟ» ΧΙΟΥΜΟΡ ΣΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΒΙΔΙΟΥ Κλείνοντας την πραγμάτευση της συγκεκριμένης περίπτωσης εκδήλωσης «ανοίκειου» και «απροσδόκητου» χιούμορ αξίζει να καταδειχθεί πόσο διαφορετική είναι η στάση και η αντίδραση των ανθρώπων απέναντι στο χιούμορ, πόσο διαφορετική και υποκειμενική είναι η αντίληψη του τι είναι χιουμοριστικό και τι όχι αντίληψη που αλλάζει από άνθρωπο σε άνθρωπο και από εποχή σε εποχή. Χαρακτηριστικά παραθέτω τη γνώμη του Frécaut 13 για το συγκεκριμένο σχόλιο του Ίναχου: Il eût mieux valu passer cela sous silence et laisser à d autres qu à Inachus le soin de tirer toutes les conséquences d une telle métamorphose. Un humoriste doit savoir résister à maintes tentations; on lui pardonnera pourtant aisément quelques fausses notes. 14 Έχω την αίσθηση ότι εδώ ο σπουδαίος Γάλλος μελετητής αδικεί τον Οβίδιο. Θα τολμούσα μάλιστα να υποστηρίξω ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι ο ποιητής που αστοχεί στο χιούμορ του, αλλά ο Frécaut που αστοχεί στην κριτική του για το χιούμορ του Οβιδίου. Β) Ποιος, πότε και γιατί γελάει στις Μεταμορφώσεις; Προχωρώ τώρα στην εξέταση μιας διαφορετικής περίπτωσης χιούμορ, συγκεκριμένα σε μια χαρακτηριστική περίπτωση συνύπαρξης χιούμορ και γέλιου στις Μεταμορφώσεις. Ποιος, πότε και γιατί γελάει στις Μεταμορφώσεις; Είναι ανάγκη να επισημανθεί ότι χιούμορ και γέλιο είναι έννοιες σαφώς διακριτές. Χιούμορ δε σημαίνει αυτόματα και γέλιο, όπως και το αντίστροφο, γέλιο δε σημαίνει αυτόματα και χιούμορ. Συχνά το χιούμορ προξενεί το γέλιο, όμως εξίσου συχνά το χιούμορ δε συνοδεύεται από το γέλιο, όπως εξίσου συχνά το γέλιο δεν προκαλείται από το χιούμορ. 15 Η ιστορία Καλλιστούς και Δία βρίσκεται στο δεύτερο βιβλίο των Μεταμορφώσεων και παρουσιάζει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την ιστορία της Ιούς και του Δία που μας απασχόλησε μόλις πριν λίγο. Καθώς επιθεωρεί την αγαπημένη του Αρκαδία μετά την καταστροφή που υπέστη από την ξέφρενη πορεία του Φαέθοντα στον ουρανό, ο Δίας βλέπει την Καλλιστώ, κυνηγό και πιστή ακόλουθο της θεάς Άρτεμης, και την ποθεί ερωτικά. 16 Έχοντας πάρει τη μορφή της Άρτεμης 17 ο Δίας προσεγγίζει τη νύμφη (2.425-7): protinus induitur faciem cultumque Dianae / atque ait: o comitum, virgo, pars una mearum, / in quibus es venata iugis? 18 Η Καλλιστώ νομίζοντας ότι έχει μπροστά της την αγαπημένη της θεά τον/την καλωσορίζει λέγοντας ( 2.428 κ.ε.): salve numen, me iudice dixit, / audiat ipse licet, maius Iove. 19 Η αντίδραση του Δία/Άρτεμης σε αυτά τα λόγια είναι το γέλιο (2.429 κ.ε.): ridet et audit / et sibi praeferri se gaudet. 20 Ο Οβίδιος χρησιμοποιεί τον κατεξοχήν λατινικό terminus technicus για το γέλιο, το ρήμα ridēre. Τι όμως προκαλεί εδώ το γέλιο του Δία; Το γέλιο του είναι άμεση συνάρτηση της χιουμοριστικής κατάστασης που έχει διαμορφωθεί εξαιτίας της μεταμφίεσης του θεού σε Άρτεμη. Χωρίς να το γνωρίζει η ίδια η Καλλιστώ, η υπόθεση που έχει διατυπώσει στα λόγια της το να ακούσει δηλαδή τα λόγια της ο Δίας έχει ήδη πραγματοποιηθεί, αφού εκείνος στέκεται μπροστά της με τη μορφή της Άρτεμης. 13 Frécaut (1972) 269. 14 Μετάφραση (δική μου): «Θα ήταν καλύτερο να το περάσει [sc. ο Οβίδιος] αυτό σιωπηρά και να αφήσει σε άλλους, και όχι στον Ίναχο, τη φροντίδα να αναδείξουν όλες τις συνέπειες μιας τέτοιας μεταμόρφωσης. Ένας χιουμορίστας οφείλει να γνωρίζει να αντιστέκεται σε πολλούς πειρασμούς. Θα του συγχωρήσουμε, ωστόσο, άνετα κάποιες παραφωνίες». 15 Για τη σχέση χιούμορ και γέλιου, για το γέλιο ως κριτήριο για το χιούμορ βλ. Keith-Spiegel (1972) 37-39, Olbrechts- Tyteca (1974), Manetti (1976) 130-52, Attardo (1994) 10-13. 16 Για τη στενή σχέση ανάμεσα στο κυνήγι και τη σεξουαλική επιθετικότητα στις Μεταμορφώσεις βλ. Parry (1964). 17 Για τη χιουμοριστική μεταμόρφωση του Δία σε Άρτεμη βλ. Doblhofer (1960) 229. 18 Μτφ. Παπαγγελής: «Και επιτόπου άλλαξε μορφή. Παρόμοιος σε φορεσιά και όψη της Άρτεμης, εσύ, ξεχωριστή απ όλες τις συντρόφισσες», της λέει, «πού θήρευες, σε ποιες βουνοπλαγιές;» 19 Μτφ. Παπαγγελής: «τη Χάρη σου», του είπε, «προσκυνώ, κι αν με ρωτάς, από τον μέγα Δία (κι ας με ακούσει) σ έχω πιο ψηλά». 20 Μτφ. Παπαγγελής: «Με προτιμάει», σκέφτηκε, από μένα» και χάρηκε γελώντας ο θεός.» 145

ΑΝΔΡΕΑΣ Ν. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Ωστόσο, το χιούμορ είναι μονόπλευρο και το αντιλαμβάνεται μόνο ο Δίας, γι αυτό και είναι ο μόνος που γελάει. Ο Δίας, μεταμφιεσμένος σε Άρτεμη, γελάει και χαίρεται, καθώς ακούει την Καλλιστώ να τον/τη θεωρεί μεγαλύτερη θεότητα από τον εαυτό του. Ενώ τα λόγια της Καλλιστούς είναι αυτά που προκαλούν το γέλιο του Δία, η ίδια δεν τα προφέρει με χιουμοριστική διάθεση και φυσικά δεν μπορεί να αντιληφθεί τη χιουμοριστική διάσταση της υπόθεσης. Η Καλλιστώ δε λέει κάτι εσκεμμένα και συνειδητά χιουμοριστικό, δεν έχει σκοπό να κάνει την Άρτεμη/Δία να γελάσει, αλλά απλώς να κολακέψει την αγαπημένη της θεά εξυψώνοντάς την πάνω από το Δία. Ο Οβίδιος επιτείνει το χιουμοριστικό στοιχείο και το παράδοξο της κατάστασης με την προσεκτική τοποθέτηση των όρων μέσα στο στίχο, την περίτεχνη σύνταξη και την κατάλληλη χρήση της προσωπικής αντωνυμίας του γ προσώπου: (2.428-30): salve numen, me iudice dixit, / audiat ipse licet, maius Iove. ridet et audit / et sibi praeferri se gaudet. Το πολυσύνδετο σχήμα (ridet et audit et gaudet) ενώνει τα ρήματα που αφορούν το Δία, ενώ το πολύπτωτο sibi-se αποδίδει με τον καλύτερο τρόπο το χιουμοριστικό παράδοξο της κατάστασης: o Δίας/Άρτεμη χαίρεται που η Καλλιστώ τον/την προτιμά από τον πραγματικό του εαυτό! Την ίδια στιγμή ο Οβίδιος αντιστρέφει χιουμοριστικά ένα δικό του αγαπημένο κλισέ, το «τίποτα δεν είναι ανώτερο από το Δία». 21 Αυτή η περίπτωση χιούμορ εντάσσεται στη θεωρία περί υπεροχής-ανωτερότητας. Ο Δίας γελάει, γιατί χάρη στη μεταμφίεσή του σε Άρτεμη βρίσκεται σε θέση ισχύος έναντι της Καλλιστούς. Έχει τον απόλυτο έλεγχο των πραγμάτων και έχει έρμαιό του την ανήξερη νύμφη. Το γέλιο του συνδέεται με ψυχική ευφορία ( gaudet) και απόλαυση της κατάστασης. Μαζί με το Δία γελάει και ο εξωτερικός αναγνώστης, ο οποίος και αυτός από τη θέση του παντογνώστη παρατηρητή αναγνωρίζει το κωμικό/χιουμοριστικό στοιχείο της κατάστασης. 22 Στην περίπτωση αυτή το χιούμορ γίνεται σε βάρος της Καλλιστούς, ενώ παραδόξως εκείνη είναι που το προκαλεί, καθώς τα λόγια της προς την Άρτεμη/Δία γυρίζουν μπούμερανγκ εναντίον της. Η ειρωνεία για την Καλλιστώ είναι ότι αρχικά νομίζει πως εκείνη βρίσκεται σε θέση ισχύος έναντι του Δία, καθώς τον υποβιβάζει σε σχέση με τη δική της αγαπημένη θεά, την Άρτεμη. Για κακή της τύχη όμως μπροστά της στέκεται ο ίδιος ο Δίας και όχι η Άρτεμη. Υπό άλλες συνθήκες αυτό το σχόλιο της Καλλιστούς, το οποίο υποβιβάζει το Δία σε σχέση με την Άρτεμη, θα μπορούσε να επισύρει την οργή του θεού. Τώρα όμως ο Δίας όχι μόνο δεν ενοχλείται από την ασέβεια της Καλλιστούς, αλλά επιπλέον γελάει, γιατί ο σκοπός της επίσκεψής του είναι αποκλειστικά ερωτικός/σεξουαλικός και είναι σίγουρος ότι θα τον επιτύχει. Η κατάληξη αυτής της συνάντησης ώρα μεσημβρινή μέσα στο δάσος δεν μπορεί να είναι άλλη από το βιασμό της Καλλιστούς (2.430-8): et oscula iungit, / nec moderata satis nec sic a virgine danda. / qua venata foret silva, narrare parantem / inpedit amplexu nec se sine crimine prodit. / illa quidem contra, quantum modo femina posset / (adspiceres utinam, Saturnia, mitior esses), / illa quidem pugnat, sed quem superare puella, / quisve Iovem poterat? superum petit aethera / victor Iuppiter.23 ~ Από τις ενδεικτικές περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν παραπάνω μπορούν να εξαχθούν τα ακόλουθα συμπεράσματα για τον τρόπο με τον οποίο ο Οβίδιος χειρίζεται το χιούμορ στις Μεταμορφώσεις: Αυτό που επιδιώκει ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις μέσω του χιούμορ δεν είναι απαραίτητα το (τρανταχτό) γέλιο του αναγνώστη, όσο η ψυχαγωγία του, μια αίσθηση ευφορίας, η γλυκιά απόλαυση που μπορεί να προκύψει από την ανάγνωση ενός πνευματώδους και ευφυούς κειμένου. 24 Το επίπεδο 21 Πρβλ. Met. 2.62 (et quid Iove maius habemus?), 11.224 (ne quicquam mundus Iove maius haberet), Fast. 5.126 (et invicto nil Iove maius erat), Tr. 2.38 (iure capax mundus nil Iove maius habet). Βλ. Barchiesi (2005) ad Ov. Met. 2.428-30. 22 Βλ. Frécaut (1972) 251, Doblhofer (1960) 90, 230, Galinsky (1975) 194, von Albrecht (1982) 415 κ.ε. 23 Μτφ. Παπαγγελής: «Αμέσως την εφίλησε στα χείλη δεν ήταν κοριτσίστικο φιλί δοσμένο ντροπαλά, αλλά με πάθος. Πού θήρευε, σε ποιες βουνοπλαγιές έκανε να του πει, όμως εκείνος την πήρε με τη βία αγκαλιά, και σφίγγοντάς την φάνηκε ο σκοπός του. Το πάλεψε η κόρη σθεναρά με όλη τη γυναίκεια δύναμή της (Ήρα θεά, αν το βλεπες αυτό, θα μείωνες, πιστεύω, την ποινή της), το πάλεψε η δόλια, αλλά πώς να βγάλει πέρα κόρη τέτοιο αγώνα, και ποιος να υπερισχύσει του Διός; Ο νικητής εντέλει ανελήφθη». Για τις δραματικές συνέπειες που αυτός ο βιασμός επιφέρει στην Καλλιστώ βλ. Curran (1984) 273. 24 Η perpetua festivitas (Cic. De Or. 2.218) είναι διάχυτη στις Μεταμορφώσεις και αντανακλά το χαρακτήρα του ποιητή. Βλ. Galinsky (1975) 159. Για το χαριτωμένο χιούμορ του Οβιδίου βλ. και Wilkinson (1955) 163. 146

OPORTETNE RIDERE? «ΑΝΟΙΚΕΙΟ» ΧΙΟΥΜΟΡ ΣΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΒΙΔΙΟΥ του χιούμορ που επιδεικνύει ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις είναι εξαιρετικά υψηλό και αποτελεί δείκτη του ingenium, της urbanitas και της humanitas του ποιητή. 25 Και στον τομέα του χιούμορ καταδεικνύεται σαφέστατα ότι ο Οβίδιος είναι ένας amator ingenii sui, χωρίς όμως τις αρνητικές συνδηλώσεις που εμπεριέχει αυτός ο χαρακτηρισμός. Το χιούμορ είναι επίσης ένας τρόπος επικοινωνίας του Οβιδίου με τον αναγνώστη. Δημιουργεί συνενοχή και συνέργεια μεταξύ τους, επιφέρει την ενεργότερη συμμετοχή του αναγνώστη στην ιστορία. Εκπλήσσει ευχάριστα και ενεργοποιεί τον αναγνώστη, ανανεώνει το ενδιαφέρον του για την ιστορία, και τον κρατάει σε εγρήγορση για την ανίχνευση χιουμοριστικών νύξεων, φράσεων ή ακόμη και σκηνών μέσα σε ιστορίες που έχουν σοβαρό ή ακόμη και τραγικό τόνο. Το τι είναι ή δεν είναι χιουμοριστικό εξαρτάται από τη σκοπιά που το προσεγγίζει ο καθένας. Σίγουρα τα δεινά της Ιούς ή της Καλλιστούς δεν είναι κωμικά και χιουμοριστικά για τις ίδιες ή για τα συγγενικά τους πρόσωπα, μπορούν, ωστόσο, να θεωρηθούν κωμικά και χιουμοριστικά για τον αφηγητή Οβίδιο και για τους αναγνώστες του, οι οποίοι βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση σε σχέση με τους ήρωες και έχουν μια ευρύτερη αντίληψη των πραγμάτων. Πάντως, σημαντικό ρόλο για τη χιουμοριστική επένδυση της αφήγησης παίζει και το γεγονός ότι και οι δύο αυτές ιστορίες έχουν τελικά αίσιο τέλος. Παρά τα δεινά και τις περιπέτειες που υφίστανται, τελικά και οι δύο ηρωίδες, Ιώ και Καλλιστώ, ανταμείβονται: η Ιώ ανακτά την ανθρώπινη μορφή της, θεοποιείται και γίνεται η θεά Ίσιδα, ενώ η Καλλιστώ καταστερίζεται μαζί με το γιο της Αρκάδα. Ο Οβίδιος διανθίζει ακόμη και τις πιο τραγικές αφηγήσεις του με χιουμοριστικές πινελιές, δημιουργώντας πολλαπλά επίπεδα ερμηνείας των ιστοριών του και ανοίγοντας παράθυρα για ποικίλες αναγνώσεις τους. 26 Τίποτα δεν είναι μονοσήμαντο και μονοδιάστατο στους μύθους των Μεταμορφώσεων, 27 τίποτα δεν είναι αποκλειστικά τραγικό, όπως και τίποτα δεν είναι αποκλειστικά κωμικό. 28 Όπως δεν υπάρχει η απόλυτη τραγωδία, έτσι δεν υπάρχει και η απόλυτη κωμωδία. Αυτή είναι η φιλοσοφία του κόσμου, αυτή είναι η φιλοσοφία των Μεταμορφώσεων, 29 με την οποία φαίνεται να συντονίζεται το γνωστό, εύστοχο ρητό του Horace Walpole: Life is a tragedy for those who feel, but a comedy to those who think. Το κράμα που προκύπτει είναι ιδιαιτέρως γοητευτικό και ελκυστικό. Η καλειδοσκοπική ποικιλία στα είδη που συναπαρτίζουν τις Μεταμορφώσεις συνοδεύεται και επενδύεται από μια αντίστοιχη καλειδοσκοπική ποικιλία στους τόνους της αφήγησης. 30 Το «ανοίκειο και άκαιρο» αυτό χιούμορ δείχνει πόσο κοντινά και διαπερατά είναι τα όρια μεταξύ σοβαρού και ανάλαφρου τόνου, και εμπλουτίζει την υφή της αφήγησης, η οποία γίνεται πολυφωνική και πολυεπίπεδη. Συνεπώς, όταν μιλούμε για «άκαιρο» ή «ανοίκειο» χιούμορ στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, δεν το εννοούμε με την έννοια του «αποτυχημένου και άσκοπου», αλλά για χιούμορ που ακριβώς χάρη στη φαινομενική ασυμβατότητά του επιτυγχάνει το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα. 25 Για τη humanitas του Οβιδίου βλ. Galinsky (1975) 159 κ.ε. Επίσης, ο Vessey (1976) 109 σημειώνει ότι το χιούμορ του Οβιδίου δεν είναι το αποτέλεσμα μιας σατιρικής saeva indignatio, αλλά μάλλον πηγάζει από τη humanitas του ποιητή και δρα λυτρωτικά. 26 Όπως εύστοχα παρατηρεί η Plaza (2006) 3, το χιούμορ επιτρέπει την ταυτόχρονη διατύπωση πολλών νοημάτων. 27 Ο Galinsky (1975) 204 σημειώνει ότι ο Οβίδιος ξανατόνισε και ξανάδωσε στο μύθο κάποια βασικά του χαρακτηριστικά, το χιούμορ και το παιχνίδισμα. 28 Ο Δημήτριος (Περὶ ἑρμηνείας 134-5) επαινεί την ικανότητα ορισμένων συγγραφέων να πραγματεύονται σοβαρά θέματα με χάρη και πνεύμα. Κατά τον Kirby (1989) 237 ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις ουσιαστικά μεταμορφώνει τη λογοτεχνία εμφυσώντας στο έργο του τη lascivia και το ingenium, που ενοχλούσαν τον Κοϊντιλιανό (βλ. σημ. 1). 29 O Galinsky (1975) 132 κάνει λόγο για την untragic presentation of tragic material από τον Οβίδιο, ενώ ο Kirby (1989) 246 σωστά παρατηρεί ότι το χιούμορ είναι απαραίτητο ακόμη και σε πολύ τραγικές ιστορίες ως εξισορροπητικός παράγοντας. 30 Βλ. Galinsky (1975) 203 για την ασυμφωνία ανάμεσα στη σοβαρότητα ορισμένων ιστοριών και την αποστασιοποιημένη και ανάλαφρη προσέγγιση του Οβιδίου. 147

ΑΝΔΡΕΑΣ Ν. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Βιβλιογραφία Arnaud, D.F. (1968), Aspects of Wit and Humour in Ovid s Metamorphoses, Diss. Stanford Attardo, S. (1994), Linguistic Theories of Humor, Berlin. Barchiesi, A. (2005), Ovidio: Metamorfosi, Volume I (Libri I -II). Traduzione di Ludovica Koch, Milanο. Curran, L.C. (1984), Rape and rape victims in the Metamorphoses, στο J. Peradotto J.P. Sullivan (eds.), Women in the ancient world, Albany, σσ. 263-86. Doblhofer, E. (1960), Ovidius urbanus. Eine Studie zum Humor in Ovids Metamorphosen, Philologus 104: 63-91, 223-31. Escarpit, R. (1960), L humour, Paris. Frécaut, J.-M. (1972), L esprit et l humour chez Ovide, Grenoble. Galinsky, G.K. (1975), Ovid s Metamorphoses: An Introduction to the Basic Aspects, Oxford. Keith-Spiegel, P. (1972), Early conception of humor: varieties and issues, στο J.H. Goldstein P.E. McGhee (eds.), The psychology of humor, London-New York, σσ. 3-39. Kirby, J.T. (1989), Humour and the Unity of Ovid s Metamorphoses. A Narratological Assessment, στο C. Deroux (ed.), Studies in Latin Literature and Roman History V, Brussels (Collection Latomus 206), σσ. 233-251. Manetti, G. (1976), Per una semiotica del comico, Il verri 3: 130-52. Olbrechts-Tyteca, L. (1974), Le comique du discours, Brussels. Παπαγγελής, Θ.Δ. (2009), Σώματα που αλλάξαν τη θωριά τους, Αθήνα. Parry, H. (1964), Ovid s Metamorphoses: Violence in a Pastoral Landscape, TAPA 95: 268-82. Paschalis, M. (1984), The Demythification of Virtus in Ovid s Metamorphoses (Love, Humour, Politics), στο Α Πανελλήνιο Συμπόσιο Λατινικών Σπουδών, Ιωάννινα, σσ. 51-66 Plaza, Μ. (2006), The function of humour in Roman verse satire, Oxford. Richlin, A. (1992), Reading Ovid s rapes, στο A. Richlin (ed.), Pornography and representation in Greece and Rome, Oxford, σσ. 158-79. Stirrup, B.E. (1977), Techniques of Rape: Variety of Wit in Ovid s Metamorphoses, G&R 24.2: 170-84. Vessey, D.W.T. (1976), Humor and Humanity in Ovid s Heroides, Arethusa 9: 91 110. von Albrecht, M. (1982), Ovids Humor und die Einheit der Metamorphosen, στο M. von Albrecht E. Zinn (eds.), Ovid, Darmstadt, σσ. 405-437 [= AU 6.2 (1963): 42-72]. Wilkinson, L.P. (1955), Ovid Recalled, Cambridge. Zinn, E. (1960), Elemente des Humors in augusteischer Dichtung, Gymnasium 67: 41-56, 152-5. Summary Oportetne ridere? Unseemly humour in Ovid s Metamorphoses Humour is largely subjective. The perception of what is humorous and what is not varies in different places, peoples and ages. It even varies between persons, even between members of the same family, even between brothers. People do not find the same things to be funny, people do not laugh with the same things. The perception of humour is influenced by many factors, such as the place and the moment that something is said or done, the erudition of the people involved, their social status, their experiences, their temperament and intelligence etc. Ovid s Metamorphoses display features from a variety of genres as diverse as epic and elegy, tragedy and comedy, bucolic poetry and rhetoric, to name but a few. The multiplicity of narrative voices accentuates the diversity of the poem, while the tone of the stories ranges from the deeply tragic and serious to the lighthearted and comic. The purpose of this paper is to examine the way in which Ovid handles humour in the Metamorphoses. I will try to explore how humour is produced, how it functions within its context and what Ovid seeks to achieve through it. I will not focus on stories where humour is expected to be found due to their light tone, but rather on serious or even tragic stories, in 148

OPORTETNE RIDERE? «ΑΝΟΙΚΕΙΟ» ΧΙΟΥΜΟΡ ΣΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΒΙΔΙΟΥ which humour seems incongruous. As case studies I will treat the story of Io and Jupiter, in particular Inachus words at lines 1.658-660, and the story of Callisto and Jupiter, with emphasis on the conversation between Callisto and Jupiter at lines 2.428-30. Certainly the plights of Io and Callisto are not comic and humorous to themselves or to their relatives, however, they may be appear comic and humorous to Ovid and his readers, who are in a better position than these characters and have a broader understanding of their situation. The level of humour displayed by Ovid in the Metamorphoses is extremely high and speaks for his ingenium, urbanitas and humanitas. Through humour Ovid does not necessarily seek the reader s laughter; he aims at the reader s gentle entertainment, a sense of euphoria and delight arising from reading a witty text. Humour is also a means for Ovid to communicate with his readers and to make them get more actively involved in the story. Humour surprises the readers and kindles their interest in the story. Ovid embellishes even the most tragic stories with humorous touches, thus opening windows for various readings and creating multiple levels of interpretation. Nothing is entirely tragic and nothing is entirely comic in the Metamorphoses. The kaleidoscopic variety of genres that make up the Metamorphoses is invested with a corresponding kaleidoscopic variety in tone. Humour shows how permeable the boundaries between comic and tragic are, and enriches the multi-layered texture of the narrative. Therefore, when one speaks of unseemly or unbecoming humour in Ovid s Metamorphoses, one does not mean that this kind of humour is pointless or wrong, but that it is a kind of humour which achieves maximum results exactly because of its apparent incongruity. 149