ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Μπασιούδης

ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Μπασιούδης Η παρούσα εισήγηση είναι μία πολύ καλή ευκαιρία για μένα να σας κάνω κοινωνούς, αγαπητοί αδελφοί, της έρευνας και των γνώσεων τις οποίες κατέκτησα προετοιμάζοντας τα τελευταία τέσσερα χρόνια διδακτορική διατριβή στο χώρο της Λειτουργικής Ερμηνείας και Θεολογίας. Στην αρχή της εισήγησης θα σκιαγραφηθεί το θεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί ο προβληματισμός μας. Θα αναλυθεί η θεολογία των συγκεκριμένων λειτουργικών δομών που αφορούν το θέμα μας, καθώς και η θεολογική διάσταση του εορτάζειν. Στη συνέχεια θα τεθεί ένας προβληματισμός όσον αφορά τη λειτουργική ευσέβεια και συνείδηση των σημερινών ανθρώπων, του πληρώματος της Εκκλησίας. Ο προβληματισμός θα επεκταθεί στη φυσιογνωμία και το κοσμοείδωλο της ευρύτερης κοινωνίας, του σύγχρονου δηλαδή κόσμου και θα συζητηθεί η ανάγκη λειτουργικής κατήχησης και καλλιέργειας της λειτουργικής συνείδησης. Η εισήγηση θα κλείσει με μία σειρά παραδειγμάτων και προτάσεων λειτουργικής πρακτικής, σχετικά με τις οποίες μπορούμε να συζητήσουμε εκτενώς στο τέλος. Η έννοια της Λειτουργικής Θεολογίας Τα τελευταία χρόνια στους θεολογικούς κύκλους γίνεται όλο και συχνότερα λόγος για τη Λειτουργική Θεολογία. Ο τεχνικός αυτός όρος εκφράζει μία ιδιαίτερη κατεύθυνση της Θεολογίας της Λατρείας μέσα στο θεολογικό οικοδόμημα, με δική της μέθοδο που τη διαχωρίζει και τη ξεχωρίζει από τις άλλες προσεγγίσεις της Λειτουργικής. Η Τελετουργική, για παράδειγμα, παρουσιάζει το πώς πρέπει να τελείται η Λατρεία σύμφωνα με το Τυπικό και την Τάξη. Η κλασική εξάλλου Λειτουργική αντιμετωπίζει τη λειτουργική παράδοση ως ένα αντικείμενο επιστημονικής ενασχόλησης. Κατατάσσει τις διάφορες Λειτουργίες σε οικογένειες, εκθέτει τα κοινά μεταξύ τους στοιχεία και τις διαφορές τους, ασχολείται με την ιστορική εξέλιξή τους, καθώς και με ζητήματα έρευνας χειρογράφων, κωδίκων κλπ. Η Θεολογία της Λατρείας είναι σίγουρα πιο κοντά στη Λειτουργική Θεολογία, μεταξύ τους όμως υπάρχει μία σημαντικότατη διαφορά στη μέθοδο προσέγγισης της λειτουργικής παράδοσης και πραγματικότητας. Η Θεολογία της Λατρείας κόβει και ράβει τη λειτουργική παράδοση στα μέτρα της δογματικής, στα μέτρα μίας a priori Θεολογίας. Έτσι θα συναντήσει κανείς μελέτες με θέμα την Τριαδολογία ή τη Χριστολογία των ύμνων της Μεγάλης Εβδομάδας ή με θέμα την Πνευματολογία της Θείας Λειτουργίας. Μελέτες εξάλλου σχετικές με το θέμα της επίκλησης, πολεμικές ή απολογητικές, θεωρούνται ότι ανήκουν στον κλάδο της Θεολογίας της Λατρείας. Ακόμη υπάρχουν μελέτες που αφορούν τη Θεολογία των Μυστηρίων γενικά και αόριστα, χωρίς καμμία συγκεκριμένη αναφορά σ αυτά. Για πολλά χρόνια στο θεολογικό χώρο κυριαρχούσε η συγκεκριμένη προσέγγιση στα θέματα της Λατρείας, μία τυπική και θεωρητική θεολογική προσέγγιση, η οποία δεν έδινε καμμία σημασία στη λειτουργική πρακτική. Η τελευταία θεωρούνταν καθαρά 1

πρακτικό ζήτημα, γι αυτό και η Λειτουργική κατατάσσονταν στον Πρακτικό κλάδο της Θεολογίας. H θεολογική αφύπνιση που άρχισε να συντελείται σταδιακά από τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα μέχρι και τις μέρες μας οδήγησε τους ορθόδοξους θεολόγους στη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι είχε ξεχασθεί, ότι είχε παραμεληθεί το ίδιο το γεγονός της Λειτουργίας, η δυναμική του, η Θεολογία η οποία βρίσκεται κωδικοποιημένη στους λειτουργικούς τύπους και τις δομές της Ορθόδοξης Λατρείας. Στη Λειτουργική Θεολογία η Λειτουργία είναι πηγή της Θεολογίας, είναι πηγή πρωτογενούς Θεολογίας. Η ίδια η λειτουργική πράξη είναι πράξη Θεολογίας, το εκκλησιαστικό σώμα μετατρέπεται σε πλήρωμα θεολογούντων όντων. Το ακατάληπτον το της Σταυρώσεως, και ανερμήνευτον το της Εγέρσεως, θεολογούμεν οι πιστοί, απόρρητον μυστήριον (Αναστάσιμο Κάθισμα Γ ήχου), επισημαίνει η υμνολογία της Εκκλησίας μας. Στη Λειτουργική Θεολογία η Λειτουργία θεωρείται ως μία Αποκάλυψη της Θεολογίας, ως «η πλήρης και επαρκής επιφάνεια - έκφραση, διακήρυξη, εκπλήρωση- αυτού στο οποίο η Εκκλησία πιστεύει ή αυτού που συγκροτεί την πίστη της», παρατηρεί ο π. Αλέξανδρος Σμέμαν. «Αυτό συνεπάγεται μία οργανική και ουσιαστική αλληλεξάρτηση στην οποία το ένα στοιχείο, η πίστη, αν και είναι η πηγή και η αιτία του άλλου, της Λειτουργίας, ουσιαστικά χρειάζεται το άλλο ως τη δική του αυτο-κατανόηση και αυτο-εκπλήρωση. Σίγουρα είναι η πίστη που γεννά και διαμορφώνει τη Λειτουργία, αλλά είναι η Λειτουργία, η οποία εκπληρώνοντας και εκφράζοντας την πίστη μαρτυρεί την πίστη και γίνεται έτσι η αληθινή και επαρκής της έκφραση και κανόνας: lex orandi est lex credendi» 1. Στη Λειτουργική Θεολογία «η Λατρεία δεν μπορεί απλώς να εξισωθεί ούτε με κείμενα ούτε με διάφορες μορφές Λατρείας. Είναι ένα όλο, μέσα στο οποίο καθετί, τα λόγια των προσευχών, τα αναγνώσματα, οι ύμνοι, οι τελετουργικές πράξεις, η συνάφεια όλων αυτών των πραγμάτων σε μια ακολουθία ή τάξη και τελικά ό,τι μπορεί να ορισθεί ως λειτουργικός συντελεστής όλων αυτών των στοιχείων (η ξεχωριστή, δηλαδή, σημασία την οποία παίρνει καθένα από τα στοιχεία αυτά σαν αποτέλεσμα της θέσης που κατέχει μέσα στη γενική ακολουθία και τάξη της λατρείας), αυτά μόνον όλα μαζί ορίζουν την έννοια αυτού του όλου και αποτελούν, κατά συνέπεια, το κύριο αντικείμενο για σπουδή και θεολογική αξιολόγηση» 2. Οι μορφές και οι δομές της Λατρείας δημιουργούν μια παράδοση, μια παράδοση όμως που δεν είναι προϊόν μιας ανθρώπινης κοινωνίας ή ενός ανθρώπινου πολιτισμού, αλλά του ίδιου του γεγονότος της Εκκλησίας και της εν Χριστώ ζωής της. «Η φόρμουλα lex orandi est lex credendi δε σημαίνει τίποτε άλλο παρά το ότι η Θεολογία είναι δυνατή μόνο μέσα στην Εκκλησία, ως καρπός αυτής της καινούριας ζωής εν Χριστώ, που δωρίζεται στη μυστηριακή λειτουργία, σαν μια μαρτυρία της εσχατολογικής πληρότητας της Εκκλησίας, σαν μια με 1 Liturgy and Tradition, Theological Reflections of Alexander Schmemann, εκδ. Thomas Fisch, SVS Press, New York 1990, σελ. 39. 2 π. Αλεξάνδρου Σμέμαν, H Εκκλησία προσευχομένη, Εισαγωγή στη Λειτουργική Θεολογία, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1991, σελ. 21-22. 2

άλλα λόγια- συμμετοχή σ αυτή τη λειτουργία. Το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ Λειτουργίας και Θεολογίας δεν είναι για τους πατέρες ένα πρόβλημα πρωτείου ή αυθεντίας. Η λειτουργική παράδοση δεν είναι μια αυθεντία ή ένας θεολογικός τόπος (locus theologicus): είναι η οντολογική προϋπόθεση της Θεολογίας, της σωστής κατανόησης του κηρύγματος, του Λόγου του Θεού, γιατί είναι στην Εκκλησία, της οποίας η λειτουργία είναι η έκφραση και η ζωή, όπου οι πηγές της Θεολογίας λειτουργούν ακριβώς ως πηγές» 3. Αυτή είναι η πατερική προσέγγιση και χρήση της λειτουργικής παράδοσης, σύμφωνα με τον π. Σμέμαν. Αυτή είναι η προσέγγιση της λειτουργικής παράδοσης από τη Λειτουργική Θεολογία. Αυτό είναι το θεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί αυτή εδώ η εισήγηση. Η Θεολογία της Λειτουργίας του Χρόνου Η Λειτουργική Θεολογία διακρίνει δύο βασικές δομές, δύο πόλους, στη λειτουργική παράδοση. Ο ένας είναι η μυστηριακή λατρεία, η βίωση του Μυστηρίου της θείας Οικονομίας, της εν Χριστώ σωτηρίας, που πραγματώνεται διαρκώς μέσω του Βαπτίσματος, του Χρίσματος, της Ευχαριστίας και των άλλων μυστηρίων. Ο δεύτερος είναι η λεγόμενη Λειτουργία του χρόνου, η λατρεία που συνδέεται με τους χρονικούς κύκλους (ημερήσιο, εβδομαδιαίο, ετήσιο) της ζωής και της δραστηριότητας των ανθρώπων. Μ αυτή τη λειτουργική δομή συνδέεται το θέμα του Εορτολογίου. Η Εκκλησία κληρονόμησε από τον ιουδαϊσμό μία συγκεκριμένη αντίληψη για το χρόνο, μία θεολογία του χρόνου. Ο χρόνος ορίζεται από την κίνησή του προς την κατεύθυνση της ημέρας Κυρίου. «Το πρωί, το βράδυ, η ημέρα, το Σάββατο, οι εορτές όλα αυτά έχουν μια εσχατολογική σημασία, ως υπομνήσεις της έσχατης και μεγάλης ημέρας Κυρίου, που έρχεται μέσα στο χρόνο. Αυτή είναι η λειτουργία του χρόνου. Είναι ένας χρόνος εσχατολογικά διαφανής, χρόνος μέσα στον οποίο και πάνω από τον οποίο ο ζωντανός Θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ ενεργεί σταθερά και ο οποίος ανακαλύπτει το πραγματικό του νόημα στη βασιλεία του Γιαχβέ, τη βασιλεία των αιώνων» 4. Η Ανάσταση του Χριστού αποτελεί το μοναδικό εκείνο ιστορικό γεγονός με το οποίο εγκαινιάζεται η ημέρα Κυρίου. Τα δεσμά του θανάτου σπάνε και μία καινούργια εποχή αρχίζει για την ανθρωπότητα και τον κόσμο. Τα Ευαγγέλια σημειώνουν πως ο Χριστός αναστήθηκε την πρώτη μέρα της εβδομάδας. Η ημέρα αυτή γίνεται η πρώτη ημέρα της νέας δημιουργίας που συντρίβει τα δεσμά του χρόνου και φέρνει την αιώνια ζωή και χαρά. Η πρώτη αυτή ημέρα θα ονομασθεί και ογδόη ήδη στην πρώϊμη χριστιανική παράδοση, μια και σύμφωνα με το κατά Ιωάννη ευαγγέλιο ο Χριστός ξαναπαρουσιάζεται στους μαθητές μεθ ημέρας οκτώ (20,26). Ο αριθμός οκτώ εκφράζει την υπέρβαση του χρόνου του κόσμου αυτού που χαρακτηρίζεται από τον αριθμό επτά. Η ογδόη ημέρα γίνεται το σύμβολο της Βασιλείας του Θεού, η ημέρα Κυρίου, η Κυριακή (ημέρα). Οι χριστιανοί γιορτάζουν την Ευχαριστία, 3 Liturgy and Tradition, σελ. 18. 4 Η Εκκλησία προσευχομένη, σελ. 82. 3

καταγγέλοντας τον θάνατο του Κυρίου άχρις ου έλθη όχι την ημέρα της Σταύρωσης, αλλά την πρώτη μέρα της εβδομάδας, την ημέρα της Ανάστασης. Εξάλλου, με την κάθοδο του Παρακλήτου την ημέρα της Πεντηκοστής η ιστορία εισέρχεται στην εποχή που χαρακτηρίζεται από την κατεξοχήν παρουσία του Αγίου Πνεύματος στον κόσμο μέσω της Εκκλησίας. Η συνείδηση της αποστολικής Εκκλησίας ότι ζούμε εν εσχάτοις χρόνοις και ότι η παρουσία του Κυρίου είναι κοντά δημιούργησε αρχικά κάποιες παρερμηνείες (π.χ. στη Θεσσαλονίκη), οι οποίες όμως γρήγορα διορθώθηκαν από τον απόστολο Παύλο. Ο χρόνος ανάμεσα στις δύο παρουσίες του Κυρίου δεν είναι χρόνος παθητικής αναμονής, αλλά ο καιρός της Εκκλησίας, ο καιρός της Αποστολής της Εκκλησίας στον κόσμο. Η Εκκλησία, αν και δεν είναι εκ του κόσμου τούτου, υπάρχει μέσα στον κόσμο και για χάρη του. Γι αυτό και η λατρεία της θα διατηρήσει τους ρυθμούς και τις δομές της ιουδαϊκής λατρείας, θέτοντας αυτή τη φορά ως κέντρο οργάνωσης της λειτουργίας του χρόνου όχι το Σάββατο αλλά την Κυριακή, την πρώτη και ογδόη ημέρα, την ημέρα της Ανάστασης του Κυρίου. Η λατρεία της Εκκλησίας, μια εσχατολογική λατρεία με τη βαθύτερη έννοια του όρου, εντάσσεται στο ρυθμό του χρόνου, υπογραμμίζοντας κατ αυτόν τον τρόπο την πραγματικότητα του κόσμου, που ο Χριστός ήλθε να σώσει. Με τον τρόπο αυτό υπογραμμίζεται και πραγματώνεται, η Αποστολή της Εκκλησίας στον κόσμο. Το Πάσχα αποτελεί το κέντρο του εκκλησιαστικού έτους. Η αναστάσιμη, μοναδική και αληθινή εσχατολογική εμπειρία της χαράς γεμίζει με νόημα ολόκληρο το έτος. Για πενήντα μέρες ύστερα από το Πάσχα η Εκκλησία ζει την πασχαλινή χαρά, το χρόνο σα μια γιορτή. Μετά την Πεντηκοστή οι χριστιανοί επιστρέφουν στον πραγματικό χρόνο αυτού του κόσμου, στο χρόνο που χαρακτηρίζεται από τη νηστεία, από την προσπάθεια, τη θυσία, την αυταπάρνηση και το θάνατο. Είναι ο καιρός της Αποστολής της Εκκλησίας. Η Πεντηκοστή ωστόσο, η έλευση του Αγίου Πνεύματος έχει σημαδεύσει αυτόν τον καιρό μια για πάντα. Είναι ο καιρός ύστερα από την Πεντηκοστή. Λειτουργικά αυτό εκφράζεται με τη μέτρηση όλων των Κυριακών από αυτό το σημείο μέχρι και το επόμενο Πάσχα. Η Εκκλησία έχει μία Αποστολή να επιτελέσει στον κόσμο: να κηρύξει τη Ζωή, την Αλήθεια και την Οδό. Έχει όμως και το κατεξοχήν θεϊκό δώρο το οποίο της επιτρέπει να εκπληρώσει τη σταυρική αυτή Αποστολή, το Άγιο Πνεύμα. Στην καθημερινή της αποστολή στον κόσμο η Εκκλησία γνωρίζει από τα πρώτα της χρόνια δύο βασικούς σταθμούς, την πρωϊνή και την εσπερινή προσευχή. Η ανατολή και η δύση του ηλίου είναι και στο φυσικό κόσμο τα δύο σημαντικότερα σημεία της χρονικής μονάδας που ονομάζεται ημέρα. Στα καίρια αυτά σημεία του ημερήσιου κύκλου η Εκκλησία συνάζεται για να υμνήσει το Δημιουργό του παντός, για να διακηρύξει την πίστη της για το Θεό, τον Κόσμο και τον Άνθρωπο. Η διακήρυξη αυτής της Αλήθειας, η διαρκής και συνεπής μαρτυρία της Βασιλείας του Θεού ως του μοναδικού και κατεξοχήν κριτηρίου ολόκληρης της ζωής, συνιστά την αυθεντική, τη γνήσια, λυτρωτική αποστολή της Εκκλησίας στον κόσμο. Η Εκκλησία δεν είναι μια θρησκευτική ομάδα με κύρια απασχόλησή της τη λατρεία για χάρη της οποίας υπάρχουν ναοί, παπάδες, 4

νεωκόροι, ψάλτες, μοναχοί κλπ. Ούτε πάλι είναι ένας οργανισμός που προσφέρει διάφορες ευκαιρίες πνευματικής αναψυχής, ανάτασης μεταξύ των οποίων ο Εσπερινός και ο Όρθρος. Η Εκκλησία είναι το Σώμα του ζώντος Χριστού, του μόνου Κυρίου και Δημιουργού και Λυτρωτή της Κτίσεως. Η Εκκλησία είναι ολόκληρη το Μυστήριο της εγκαινιασθείσης αλλά κεκρυμμένης σ αυτήν τη ζωή Βασιλείας του Θεού. Γι αυτό και ο Όρθρος και ο Εσπερινός αποτελούν μια μαρτυρία του Είναι της Εκκλησίας και της πίστης της, μια μαρτυρία του καιρού της χριστιανικής ζωής. Ο π. Σμέμαν εκφράζει με απαράμιλλη δύναμη γραφής τις διαστάσεις της νέας εμπειρίας του χρόνου που βιώνει η Εκκλησία του Χριστού. «Βρισκόμαστε πάντα ανάμεσα σε πρωί και βράδυ, ανάμεσα σε Κυριακή και Κυριακή, ανάμεσα στους δύο ερχομούς του Χριστού. Η εμπειρία του καιρού ως τέλους χαρίζει απόλυτη σπουδαιότητα σε ο,τιδήποτε καταπιανόμαστε τώρα. Το κάνει τελικό, αποφασιστικό. Η εμπειρία του καιρού ως απαρχής γεμίζει όλο το χρόνο μας με χαρά, γιατί του προσθέτει το συντελεστή της αιωνιότητας» 5. «Ο Θεός αποκάλυψε αυτή την αιώνια ζωή καταμεσίς του καιρού και της βιασύνης του ως κρυμμένο νόημα και ως σκοπό του καιρού. Και έτσι έκανε τον καιρό, και τη δουλειά μας μέσα στον καιρό, μυστήριο του ερχόμενου κόσμου, μια λειτουργία πλήρωσης και ανεβάσματος» 6. Με την Ενανθρώπιση του Χριστού, το Πάθος, την Ανάστασή Του και τον ερχομό του Αγίου Πνεύματος στον κόσμο «η Βασιλεία του Θεού έχει γίνει ο αποφασιστικός παράγοντας του εδώ και τώρα, της ζωής και ιστορίας του κόσμου, και πως η ανθρώπινη ιστορία αναπτύσσεται από τώρα και στο εξής υπό το σημείο του Καιρού, της άμεσης θεϊκής επέμβασης στο χρόνο και στη ζωή» 7. Την έννοια αυτή του Καιρού προσπαθεί να καλλιεργήσει και να κρατήσει ζωντανή στις καρδιές και τις συνειδήσεις των ανθρώπων η Λειτουργία του Χρόνου της Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι λειτουργικοί κύκλοι της ημέρας, της εβδομάδας και του χρόνου. Εν Χριστώ «το μυστήριο του φυσικού χρόνου, τα δεσμά του χειμώνα και το λευτέρωμα της άνοιξης πληρώθηκαν στο μυστήριο του χρόνου ως ιστορίας στα δεσμά της Αιγύπτου και στο λευτέρωμα στη Γη της Επαγγελίας. Και το μυστήριο του ιστορικού καιρού μεταμορφώθηκε σε μυστήριο του εσχατολογικού καιρού, σε αντίληψη του καιρού ως πάσχα το πέρασμα στην υπέρτατη χαρά της σωτηρίας και της λύτρωσης ως κίνησης προς την πλήρωση της Βασιλείας» 8. Η θεολογική διάσταση του γεγονότος της Εορτής Ο καιρός της χριστιανικής ζωής είναι καιρός αποστολής, καιρός μαρτυρίας, αγώνα, σταυρώματος. Ωστόσο, ο καιρός αυτός κατακλύζεται από εορτές. Η Εκκλησία καλεί τον άνθρωπο καθημερινά σε γιορτή. Οι ίδιες οι ακολουθίες της λειτουργίας του χρόνου δεν έχουν τόσο έναν παιδαγωγικό, 5 Alexander Schmemann, Για να ζήσει ο κόσμος, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1987, σελ. 95. 6 Ο.π., σελ. 96. 7 Αλέξανδρος Σμέμαν, Η Αποστολή της Εκκλησίας στο σύγχρονο κόσμο, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1983, σελ. 43. 8 Για να ζήσει ο κόσμος, σελ. 83. 5

μορφωτικό, πνευματικά παιδευτικό χαρακτήρα, όσο έναν γιορταστικό χαρακτήρα. Ποιο είναι το νόημα αυτής της συνεχούς γιορτής; Μήπως πρόκειται για κατασπατάληση πολύτιμου χρόνου από τον καιρό της αποστολής της Εκκλησίας; Μήπως πρόκειται για ξεστράτισμα από τον αγώνα της Εκκλησίας του Χριστού στο στάδιο αυτού του κόσμου; Ποια έννοια δίδει η Εκκλησία στη γιορτή; Η Εορτή είναι ένα πολυδιάστατο γεγονός 9 με υπαρξιακές παραμέτρους, όπως και η Λειτουργία. Το εορτάζειν λοιπόν, όπως και το θεολογείν, δεν μπορεί να περιοριστεί στη συμμετοχή σε κάποια συγκέντρωση και στην τέλεση κάποιων ενεργειών, αλλά απαιτεί βαθύτερη ανάλυση για να εισέλθει κανείς στο πολυδιάστατο νόημα της πράξης αυτής. Αυτή η ανάλυση επιβάλλεται εκ των πραγμάτων στο σημείο αυτό, προτού προχωρήσουμε στην παρουσίαση του ορθόδοξου εορτολογίου στο σήμερα. Ο σημερινός κόσμος ξεχνάει σιγά σιγά την έννοια της εορτής, δε μαθαίνει πια να γιορτάζει. Πολλά από τα υπαρξιακά προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου συνδέονται με το γεγονός αυτό. Βίος ανεόρταστος μακρίη οδός απανδόκευτος. Το εορτάζειν είναι τέχνη, είναι πολιτισμός. Ανέκαθεν ο άνθρωπος εορτάζει, χαρίζοντας μ αυτόν τον τρόπο νόημα στη ζωή του, ελευθερώνοντάς την από το ζωώδη ρυθμό της δουλειάς και της ξεκούρασης. Η γιορτή δεν είναι απλώς ένα διάλειμμα της δουλειάς, αλλά η δικαίωσή της, ο καρπός της, η μυστηριακή μεταμόρφωσή της σε χαρά και ελευθερία 10. «Κάθε γιορτή γιορτάζει το Είναι, έχει ως θέμα της την κατάφαση του Είναι. Οι άνθρωποι γιορτάζουν ούτως ώστε να επιβεβαιώνουν κάθε φορά με νέο τρόπο ή να επιβεβαιώνεται από τους άλλους ανθρώπους το δικό τους Είναι, αυτό των άλλων και του κόσμου, ανάλογα με τις καταστάσεις και τις αφορμές (γενέθλια, όλα τα μεγάλα γεγονότα της ζωής όπως η γέννηση των παιδιών, οι γάμοι, επέτειοι, ακόμη κι ο θάνατος!). Προβαίνουν σ αυτή την κατάφαση εορταστικά, δηλ. με μη συνηθισμένα μέσα και μ έναν τρόπο που υπερβαίνει τα πλαίσια της καθημερινότητας, μια και ο καθημερινός και συνηθισμένος τρόπος ζωής δεν έχει ως θέμα αυτή τη βασική κατάφαση του Είναι. Εξαιτίας αυτού του βασικού χαρακτήρα της κατάφασης του Είναι η φύση κάθε γιορτής είναι θρησκευτική, ακόμη κι όταν η σχέση αυτή με το υπερφυσικό επισκιάζεται από πολλά άλλα πράγματα... Μία πλήρης κατάφαση του Είναι είναι τότε μόνο δυνατή όταν η αμφισβήτηση μέσω της περατότητας και του θανάτου θεωρείται ότι έχει υπερβαθεί. Ακόμη κι αυτό τονίζει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της Εορτής. Απέναντι στην καθημερινή εμπειρία του πεπερασμένου, των ορίων και του θανάτου η γιορτή γιορτάζει την απελευθέρωση του Είναι από κάθε περιορισμό μ έναν ιδιαίτερο τρόπο». «Σε τελική ανάλυση σε κάθε γιορτή γιορτάζεται πάντοτε ο Θεός, στον Οποίο χρωστούν την ύπαρξή τους όλα τα υπαρκτά, ο Οποίος θέλει τη 9 Είναι σίγουρα πιο εύστοχο το να μιλούμε για το γεγονός της Εορτής, για το γεγονός της Λειτουργίας, για το γεγονός της Εκκλησίας, από το να δίδουμε ψυχρούς ορισμούς (που τελικά δεν μπορούν να αποδώσουν τις πραγματικότητες αυτές) ή να μιλούμε για την έννοια της Εορτής, κλπ. 10 Πρβλ., Για να ζήσει ο κόσμος, σελ.79. 6

Δημιουργία και τη διατηρεί αδιάκοπα στο Είναι, από τον Οποίον και μόνο μπορεί να προέλθει η πλήρης και γι αυτό μοναδικά αληθινή κατάφαση του Είναι» 11. Ο Θεός είναι η πηγή της ζωής, η Ζωή par excellence. H ζωή της Αγίας Τριάδας είναι η κατεξοχήν κατάφαση της ζωής, η αυθεντική ζωή, η αυθεντική κοινωνία των τριών προσώπων, των τριών θείων υποστάσεων, η αυθεντική αγάπη. Γι αυτό και η ζωή αυτή είναι η κατεξοχήν γιορτή του κόσμου. Στην παράδοση της Εκκλησίας η αιώνια αυτή γιορτή αποδίδεται με τον όρο ουράνια Λειτουργία. Τον όρο αυτό τον συναντούμε ήδη στην Καινή Διαθήκη, στην Προς Εβραίους επιστολή και στην Αποκάλυψη. Η επίγεια Λειτουργία αποτελεί μία εικόνα, μία μίμηση, μία αντανάκλαση της ουράνιας Λειτουργίας, της ουράνιας Εορτής που τελείται αδιαλείπτως ενώπιον του θρόνου του Θεού. Αυτή είναι η αυτοσυνειδησία της ορθόδοξης Εκκλησίας για τη Λατρεία της, και ιδιαίτερα για τη Θεία Λειτουργία. Ο κατεξοχήν λειτουργός της Εκκλησίας, ο μόνος αρχιερεύς, είναι ο ίδιος ο Χριστός, ο Οποίος μέσω των επισκόπων και των πρεσβυτέρων της Εκκλησίας επιτελεί την αναίμακτη προσφορά και θυσία προς τον Πατέρα Του. Η ανθρωπότητα, μέσω της Εκκλησίας (η Εκκλησία δηλαδή), μετέχει αυτής της ουράνιας Λειτουργίας κι έτσι σώζεται, αποκτώντας Θεία Κοινωνία. Εν Χριστώ και εν Αγίω Πνεύματι ολόκληρη η ζωή της Εκκλησίας είναι μια γιορτή, μία συμμετοχή στην κατεξοχήν γιορτή της Βασιλείας των Ουρανών. Η γιορτή αυτή δεν εξαρτάται από τίποτε σ αυτό τον κόσμο, δεν είναι γιορτή για κάποιο έργο ή επιτυχία αυτού του κόσμου. Έχει αποκαλυφθεί στον κόσμο, έχει δοθεί ως δώρο στον κόσμο. Γι αυτό και η χαρά που προέρχεται απ αυτήν είναι άδολη και απέραντη, γνήσια. Η αποκάλυψη αυτή, το δώρο αυτό, έχει μετατρέψει ολόκληρη τη ζωή του χριστιανού σε χαρά. «Πάντα τοίνυν τον βίον εορτήν άγοντες, πάντη πάντοθεν παρείναι τον Θεόν πεπεισμένοι, γεωργούμεν αινούντες, πλέομεν υμνούντες, κατά την άλλην πολιτείαν εντέχνως αναστρεφόμεθα» 12, τονίζει ο Άγιος Κλήμης Ρώμης. Το Πάσχα, αυτή η εορτή των εορτών, νοηματοδοτεί ολόκληρη τη χριστιανική πίστη, ολόκληρη τη χριστιανική ζωή. Χωρίς αυτή την εμπειρία δεν μπορεί κανείς να εκτιμήσει σωστά την Αποστολή της Εκκλησίας. Η Αποστολή, η μαρτυρία της Εκκλησίας και του κάθε χριστιανού στην καθημερινή ζωή, στηρίζεται στην αποκάλυψη και το δώρο της χαράς, στη χαρά που πηγάζει από τη Θεία Κοινωνία ως την κατεξοχήν χριστιανική απόκριση στα σοβαρά και υπαρξιακά προβλήματα της ζωής. Αυτή είναι η θεολογική διάσταση του γεγονότος της Εορτής. Τώρα μπορούμε να δώσουμε μία απάντηση στα ερωτήματα που θέσαμε στην αρχή αυτής εδώ της ενότητας. Η συνεχής γιορτή της Εκκλησίας δεν αποτελεί κατασπατάληση χρόνου, αλλά πηγή έμπνευσης, πηγή ζωής, εφόδιο αγώνα, αναφορά ολόκληρης της χριστιανικής ζωής. 11 Michael Kunzler, Leben in Christus, Eine Laienliturgik zur Einführung in die Mysterien des Gottesdienstes, Bonifatius, Paderborn 1999, σελ. 53. 12 Κλήμεντος Ρώμης, Στρωματείς, λογ.ζ, κεφ.7. 7

Το εορτολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας σήμερα Η χριστιανική θεολογία του χρόνου και η αντίληψη της Λατρείας ως συμμετοχής της Εκκλησίας στην ουράνια Λειτουργία αποτέλεσαν τη βάση για την ανάπτυξη μετά τον τέταρτο αιώνα του εορτολογίου, του λειτουργικού έτους. Αυτή στηρίχθηκε σε δύο άξονες: ο ένας είναι ο άξονας των κινητών εορτών, με κέντρο το Πάσχα, και ο άλλος ο άξονας των ακίνητων εορτών με αρχή την εορτή της Ινδίκτου την πρώτη Σεπτεμβρίου, που θεωρείται η αρχή του εκκλησιαστικού έτους. Οι γιορτές εξάλλου διακρίνονται σε Δεσποτικές, Θεομητορικές και γιορτές Αγίων. Κάθε γιορτή εστιάζεται γύρω από κάποιο συγκεκριμένο γεγονός της ιστορίας της Θείας Οικονομίας, της ζωής του Χριστού, της Παναγίας, της Εκκλησίας και των αγίων της, χωρίς ωστόσο να μειώνεται σε μία απλή ιστορική μνήμη αυτού του γεγονότος. Χαρακτηριστικό είναι το λειτουργικό σήμερον. Σήμερον γεννάται εκ Παρθένου, Σήμερον κρεμάται επί ξύλου, Σήμερον σωτηρία γέγονεν. Η Εκκλησία ζει τα γεγονότα της Θείας Οικονομίας, εντάσσοντάς τα πάντοτε στην καθολικότητα του σχεδίου και της ιστορίας της Σωτηρίας. Η ιστορία αυτή είναι το κατεξοχήν θέμα του λειτουργικού έτους. Ο Χριστός είναι το αντικείμενο κάθε γιορτής και μνήμης του ορθόδοξου εορτολογίου, είτε άμεσα (με τις Δεσποτικές εορτές) είτε έμμεσα (με τις γιορτές των μελών του σώματός Του, της Παναγίας Μητέρας Του και των Αγίων της Εκκλησίας Του). Το λειτουργικό έτος έχει στόχο να μορφώσει το Χριστό στις καρδιές και τις συνειδήσεις των πιστών. Το λειτουργικό έτος αποτελεί τροφή και πλαίσιο για τη λειτουργική ευσέβεια και συνείδηση των πιστών 13. Το Μυστήριο της Σωτηρίας είναι πολυδιάστατο και κάθε περίοδος του εκκλησιαστικού έτους τονίζει μία πτυχή του. Η περίοδος των Χριστουγέννων προετοιμάζει τους πιστούς για το Μέγα Μυστήριο της Ενανθρώπησης του Θεού, το Μυστήριο της Θείας Επιφανείας, που ολοκληρώνεται με τη Βάπτιση του Κυρίου και την αρχή της δημόσιας δράσης Του στον κόσμο. Η υμνολογία της Εκκλησίας δεν αποτελεί απλή φιλολογική απόδοση των ιστορικών γεγονότων αλλά ερμηνεία και θεολογική εμβάθυνση του Μυστηρίου. Η Μεγάλη Σαρακοστή είναι η περίοδος της προετοιμασίας της Εκκλησίας για το Πάσχα. Η περίοδος αυτή η οποία κάποτε ήταν η κατεξοχήν περίοδος προετοιμασίας των Κατηχουμένων για το άγιο Φώτισμα- αποτελεί ένα πραγματικό ταξίδι, μία πορεία προς το Πάσχα. Η κάθε ημέρα αποτελεί έναν ιδιαίτερο σταθμό στο ταξίδι αυτό. Η λατρευτική ζωή εντατικοποιείται και παίρνει ένα ιδιαίτερο χρώμα. Η Σαρακοστή έχει τους δικούς της λειτουργικούς ρυθμούς, τη δική της αρχιτεκτονική του χρόνου. Είναι η περίοδος της μετάνοιας, 13 «Για τον ασθενή άνθρωπο η και έτος επανάληψη των ιερών σωτηριωδών γεγονότων και η παρουσία των ιερών προσώπων των αγίων, κατά την καθιερωμένη ημέρα της ετήσιας μνήμης τους, παραμένει σταθερό σημείο αναφοράς σ αυτά και αφορμή οικειώσεως του μηνύματός τους και βιωματικής προσεγγίσεως σ αυτό.... Όπως οι εικόνες είναι το βιβλίο των αγραμμάτων, έτσι και το εορτολόγιο είναι το σχολείο των πιστών, γραμματισμένων και αγραμμάτων» (Ιω. Φουντούλη, Λειτουργική Α, Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 115 και 116). 8

του αγιογραφικού (αναγνώσματα και από την Παλαιά Διαθήκη) και γενικότερα πνευματικού ανεφοδιασμού. Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα, είναι μοναδική σε υμνολογικό και λειτουργικό πλούτο περίοδος του εκκλησιαστικού έτους. Η Εβδομάδα αυτή κορυφώνεται με το τριήμερο εορτασμό του Πάσχα, το triduum paschale της αρχαίας Εκκλησίας, που αρχίζει με το Σταυρό τη Μεγάλη Παρασκευή και καταλήγει στον κενό τάφο και τη χαρά της Ανάστασης την Κυριακή του Πάσχα. Το Πάσχα αποτελεί και λειτουργικά το κέντρο της ζωής της Εκκλησίας. Το σύστημα των ευαγγελικών αναγνωσμάτων αρχίζει από την Κυριακή του Πάσχα, με το κατά Ιωάννη ευαγγέλιο. Η διακαινήσιμος εβδομάδα θεωρείται λειτουργικά μία ημέρα, ένα παρατεινόμενο Πάσχα. Η πασχαλινή περίοδος κλείνει με την απόδοση της γιορτής σαράντα μέρες μετά την Κυριακή της λαμπροφόρου ημέρας της εγέρσεως, μία ημέρα πριν τον εορτασμό της Ανάληψης. Η εορτή της Πεντηκοστής και η Κυριακή των Αγίων Πάντων ολοκληρώνουν τη γιορταστική αυτή περίοδο, που μεταφέρει με απαράμιλλη τέχνη και δύναμη το φως και τη χαρά της Βασιλείας του Θεού. Η περίοδος αυτή από την Πεντηκοστή μέχρι και τα Χριστούγεννα είναι η κατεξοχήν εποχή εορτασμού της Παναγίας και των Αγίων. Ξεχωρίζουν οι γιορτές των Αγίων Αποστόλων και της Κοίμησης της Θεοτόκου, με τις νηστείες που προηγούνται. Η ζωή των ορθοδόξων λαών στο διάβα των αιώνων ζυμώθηκε με τις γιορτές αυτές, τις ενσωμάτωσε στον εκάστοτε τοπικό πολιτισμό και τις έντυσε με τραγούδια, έθιμα, παραδόσεις (π.χ. συγκεκριμένες τροφές), κλπ. Το Πάσχα παραμένει και σήμερα στο κέντρο της συνείδησης των ορθοδόξων χριστιανών και γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα ιδιαίτερο το τριήμερο Μεγάλη Παρασκευή, Μέγα Σάββατο, Κυριακή του Πάσχα. Από την περίοδο της προετοιμασίας για το Πάσχα στη συνείδηση των ορθοδόξων έχει καθιερωθεί η ακολουθία των χαιρετισμών στην Παναγία, μία ακολουθία που δεν έχει άμεση σχέση με το κλίμα της Μεγάλης Σαρακοστής. Τα τελευταία ωστόσο χρόνια όλο και περισσότεροι χριστιανοί ανακαλύπτουν τον πλούτο της λατρείας της Μεγάλης Σαρακοστής, με τις Θείες Λειτουργίες των Προηγιασμένων Δώρων, τα Απόδειπνα και τους Κατανυκτικούς Εσπερινούς. Εδώ στη Γερμανία εξάλλου, η περίοδος της Μεγάλης Σαρακοστής είναι συνήθως και η εποχή της προσέγγισης με τις αδελφές χριστιανικές Εκκλησίες και ενορίες, η περίοδος της από κοινού μελέτης της Αγίας Γραφής. Η νηστεία των Αγίων Αποστόλων σε γενικές γραμμές έχει παραμεληθεί τα τελευταία χρόνια, σε αντίθεση με τη νηστεία του δεκαπενταυγούστου, η οποία τηρείται από πολλούς παρά το ότι πέφτει συχνά σε περίοδο διακοπών. Η γιορτή της Κοίμησης της Παναγίας θεωρείται δεύτερο Πάσχα στη συνείδηση των Ελλήνων. Η προετοιμασία της Εκκλησίας με τις καθημερινές Ιερές Παρακλήσεις στην Παναγία δίδει ένα ιδιαίτερο χρώμα στην περίοδο αυτή του εκκλησιαστικού έτους. Δυστυχώς όμως η γιορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στις 6 Αυγούστου έχει χάσει κάπως τη σημασία της στις συνειδήσεις των πιστών. Αντίθετα, η γιορτή του Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου τιμάται από πολλούς και συνοδεύεται από την απαραίτητη νηστεία. 9

Με την περίοδο της Σαρακοστής των Χριστουγέννων φαίνεται πως τα τελευταία χρόνια δημιουργείται σοβαρό πρόβλημα. Αν και η τοπική (γερμανική) κοινωνία τονίζει ιδιαίτερα τη χρονική περίοδο και την επενδύει με διάφορα έθιμα και παραδόσεις, ωστόσο αυτή κινδυνεύει σοβαρά από την αρρώστια του καταναλωτισμού. Ενώ δηλαδή είναι περίοδος νηστείας και προετοιμασίας, η πίεση του κοσμικού πνεύματος με την υπερβολική προσφορά αγαθών και την επικέντρωση της γιορτής στις διάφορες αγορές και τα δώρα, ανατρέπουν το κλίμα αυτό στη ζωή και τη συνείδηση των ορθοδόξων. Με τη γιορτή εξάλλου των Θεοφανείων υφίσταται ένα άλλο πρόβλημα στη χώρα που ζούμε. Στα περισσότερα κρατίδια είναι μέρα εργάσιμη. Έτσι ο εορτασμός της μεταφέρεται αναγκαστικά στην πλησιέστερη Κυριακή. Η παραπάνω σκιαγράφηση τόσο των βασικών γραμμών και περιόδων του λειτουργικού έτους, όσο και της ανταπόκρισης και βίωσής τους από τους σύγχρονους πιστούς, έχει το χαρακτήρα μίας εποπτικής θεώρησης της κατάστασης (Stand) της σύγχρονης λειτουργικής πραγματικότητας, με απώτερο σκοπό τον προβληματισμό μας ως προς το τί μέλλει γενέσθαι και το πώς θα μπορούσαμε να οδηγήσουμε το εκκλησιαστικό μας πλήρωμα σε συνειδητότερη συμμετοχή στους ρυθμούς του ορθόδοξου εορτολογίου. Η λειτουργική συνείδηση των πιστών και τα πλαίσια διαμόρφωσής της Το ερώτημα το οποίο δεν πρέπει να αποφύγουμε αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας- είναι το κατά πόσο οι σημερινοί πιστοί είναι σε θέση να κατανοήσουν τη γλώσσα της ορθόδοξης λατρείας, την εσωτερική δηλαδή λογική των λειτουργικών τύπων και δομών, την εσωτερική λογική του ορθόδοξου εορτολογίου. Το ερώτημα αυτό δεν αφορά μόνο τους πιστούς εδώ στη Γερμανία, αλλά και τους πιστούς στις παραδοσιακά ορθόδοξες κοινωνίες σε όλες τις εποχές. Έχει δηλαδή παρατηρηθεί από τους μελετητές ότι πολλές φορές οι πιστοί αναπτύσσουν έναν δικό τους τρόπο προσέγγισης και κατανόησης της λατρείας, ο οποίος βεβαίως διαφοροποιείται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από την εσωτερική λογική της ίδιας της λατρείας. Πρόκειται για τον παράγοντα της λειτουργικής ευσέβειας. Oι άνθρωποι κάθε εποχής και κάθε κοινωνίας έχουν το δικό τους τρόπο που θρησκεύουν. Εξάλλου παρατηρούνται και διαφοροποιήσεις από άτομο σε άτομο. Ο βαθμός στον οποίο συμμετέχει κανείς συνειδητά στη λειτουργική ζωή διαφέρει από περίπτωση σε περίπτωση. Από το συνδυασμό της λειτουργικής ευσέβειας την οποία κληρονομεί συνήθως κανείς είτε από το σπίτι του είτε από το ευρύτερο περιβάλλον και του βαθμού συνειδητής συμμετοχής του στη λειτουργική ζωή προκύπτει τελικά η λειτουργική συνείδηση του κάθε πιστού. Η λειτουργική συνείδηση του εκκλησιαστικού πληρώματος στο τέλος της δεύτερης μετά Χριστόν χιλιετίας είναι δυστυχώς υπανάπτυκτη. Υποσιτίζεται και φυτοζωεί, ενώ όχι σπανίως τρέφεται με ακατάλληλη τροφή. Οι άνθρωποί μας είναι ακατήχητοι, λειτουργικά ακατήχητοι. Η συμμετοχή τους στις ακολουθίες είτε έχει το χαρακτήρα της εκπλήρωσης της θρησκευτικής τους υποχρέωσης, είτε αποτελεί μία ευκαιρία συνάντησης φίλων και γνωστών. Συνήθως είναι περιστασιακή και ασυνεπής και έχει περισσότερο το χαρακτήρα παρακολούθησης και λιγότερο το χαρακτήρα 10

συμμετοχής. Στο σημείο αυτό ούτε και η αυξημένη συμμετοχή στις μεγάλες γιορτές θα πρέπει να μας καθησυχάζει: είναι περισσότερο εθιμική και συναισθηματική και λιγότερο συνειδητή και ουσιαστική. Για να μην αδικήσουμε βεβαίως κανέναν θα πρέπει να σημειώσουμε ότι για πολλούς είναι και κάτι παραπάνω. Αυτό το κάτι παραπάνω όμως μένει συνήθως υπανάπτυκτο και δε βρίσκει οργανική θέση στη ζωή τους. Η Λειτουργία μένει ανενεργή μέσα τους. Δε βλέπουν τη ζωή τους σα μια προέκταση της Λειτουργίας, σα μια Λειτουργία μετά τη Λειτουργία. Τείνουν στο να είναι χριστιανοί τις Κυριακές και τις μεγάλες γιορτές και τις καθημερινές απρόσωπες μονάδες στο εργοστάσιο ή στο σπίτι μπροστά στην τηλεόραση. Η γλώσσα της χριστιανικής Λειτουργίας έχει πάψει από καιρό να διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται και αντιμετωπίζουν τον κόσμο. Εξάλλου, λόγω και της ελλιπούς γλωσσομάθειάς τους, δεν καταλαβαίνουν και αρκετά απ όσα λέγονται και ψάλλονται στις Εκκλησίες μας στην πρωτότυπη γλώσσα του Ευαγγελίου, της Λειτουργίας και της υμνολογίας. Γι αυτό κιόλας αρκούνται σε μια περιορισμένη χρονικά συμμετοχή, θεωρώντας ότι το να ακούσουμε λίγη Λειτουργία αρκεί. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις δεν αρκούν για να αντιστρέψουν τη γενικότερη εικόνα, απλώς επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Το ευρύτερο εξάλλου περιβάλλον, το κοινωνικό και το πολιτιστικό πλαίσιο, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, κάθε άλλο παρά δημιουργεί τις προϋποθέσεις κατανόησης και αποδοχής του Ευαγγελίου, του χριστιανικού Μυστηρίου και της Αποστολής της Εκκλησίας έτσι όπως αυτά εκφράζονται και βιώνονται μέσα στη Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι φιλοσοφικές προϋποθέσεις του σύγχρονου τεχνολογικού πολιτισμού οδηγούν τον άνθρωπο μακριά από τη θρησκευτική πίστη και ακόμη πιο μακριά από τη γνήσια εκκλησιαστικότητα. Το δυτικό πολιτιστικό μοντέλο, το οποίο έχει επιβληθεί παγκοσμίως μέσω του εκσυγχρονισμού και της τεχνολογίας, μεταφέρει την εκκοσμίκευση της ζωής και του πολιτισμού που συντελέστηκε στο δυτικοευρωπαϊκό χώρο ήδη από την εποχή της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού. Στο πολιτιστικό αυτό μοντέλο ο Θεός είναι ουσιαστικά απών και η ιερότητα της ζωής έχει λησμονηθεί. Η θρησκεία έχει μειωθεί σε μία κοινωνική και πολιτιστική οντότητα, σ έναν οργανισμό (δημόσιο ή ιδιωτικό), που άλλες φορές θεωρείται πολύ χρήσιμος για τη δημόσια ζωή (π.χ. Ηνωμένες Πολιτείες- In God we trust ) και άλλες φορές θεωρείται παντελώς ανεπιθύμητος (την περίοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού στις χώρες του ανατολικού μπλοκ). Ο άνθρωπος θεωρητικά βρίσκεται στο κέντρο αυτού του πολιτιστικού μοντέλου το οποίο και ονομάζεται ανθρωποκεντρικό- αλλά ουσιαστικά έχει μετατραπεί σε μία απρόσωπη μονάδα, σ έναν αριθμό φορολογικού μητρώου και τίποτε παραπάνω. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η δημοκρατία παραμένουν διακηρύξεις χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο, καθώς καθημερινά καταλύονται από τους ίδιους τους υπερασπιστές τους. Ο πολιτισμός αυτός λοιπόν δεν είναι ανθρωποκεντρικός, είναι απλά εκκοσμικευμένος, ά-θεος. Είναι επιτακτική ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε και να παραδεχθούμε ότι ζούμε σ έναν τελείως διαφορετικό κόσμο σε σχέση με τον κόσμο μέσα στον οποίο βιώθηκε για αιώνες ολόκληρους η χριστιανική πίστη, σε σχέση με τον 11

κόσμο μέσα στον οποίο διαμορφώθηκε η Παράδοση της Εκκλησίας. Στην πολιτιστική και κοινωνική ζωή των ορθοδόξων λαών το ορθόδοξο εορτολόγιο αποτελούσε αυτονόητα μέρος της ζωής των ανθρώπων. Η καμπάνα χτυπούσε κάθε μέρα, πρωί-απόγευμα και στις μεγάλες γιορτές μ έναν ιδιαίτερο τρόπο. Οι πιστοί ζούσαν από γιορτή σε γιορτή. Τα ήθη και τα έθιμα της κοινωνίας ήταν συνυφασμένα με τις χριστιανικές γιορτές. Τραγούδια (κάλαντα), ειδικές τροφές, πανηγύρια αποτελούσαν προέκταση της χριστιανικής λατρείας. Όσοι προέρχονται από αγροτικές περιοχές γνωρίζουν πολύ καλά αυτή την πραγματικότητα. Η γιορτή της Μεταμόρφωσης, για παράδειγμα, σηματοδοτούσε την ευλογία των καρπών της γης, την αρχή της σοδειάς και του τρύγου. Σήμερα τίποτε πλέον δεν είναι αυτονόητο. Ζούμε πλέον σε διαφορετικού είδους κοινωνίες. Ο σημερινός κόσμος είναι δυναμικός, αλλά στερείται ισορροπιών 14. Η φυσιογνωμία της καθημερινής ζωής κυριαρχείται από την παρουσία των μέσων μαζικής ενημέρωσης (κυρίως τηλεόραση) και την πολυπολιτισμικότητα. Η ζωή έχει χάσει την ενότητά της. Ο μέσος άνθρωπος 14 Την ευστοχότερη και συντομότερη περιγραφή-διάγνωση-χαρακτηρισμό του σύγχρονου κόσμου τη βρήκα, μετά από πολλά χρόνια έρευνας και σχετικού προβληματισμού, σ ένα κείμενο του καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ.μάριου Μπέγζου. Επειδή η αυτογνωσία είναι ένα δύσκολο αλλά απολύτως απαραίτητο άθλημα νομίζω πως αξίζει να παραθέσω ολόκληρο το σχετικό κείμενο του κ. Μπέγζου. «Το θεμελιώδες οντολογικό χαρακτηριστικό του μοντέρνου δυτικοευρωπαϊκού, αναγεννησιακού πολιτισμού είναι η δυναμική ασυμμετρία του. Πρόκειται για πολιτισμό δυναμικό αλλά ασύμμετρο. Είναι δυναμικός χάρη στο πλήθος των πολιτικών και τεχνικών επιτευγμάτων του, αλλά και ασύμμετρος λόγω των αδιεξόδων της τεχνικής προόδου (οικολογικά, πυρηνικά) και της πολιτικής εξέλιξης (γραφειοκρατία, τεχνοκρατία). Δύναμή του είναι ο δυναμισμός και αδυναμία του η ασυμμετρία: επιστημονική υπερτροφία και ανθρωπολογική ατροφία, τεχνολογική ανάπτυξη και ανθρωπιστική υπανάπτυξη. Η σημερινή κρίση του μοντερνισμού δεν σημαίνει όμως καμιά ρομαντική επιστροφή στον αντιμοντερνισμό. Η κριτική του εκσυγχρονισμού δεν επιτρέπεται να εκφυλισθεί σε αναχρονισμό, διότι και ο παραδοσιακός, προαναγεννησιακός, εξωευρωπαϊκός πολιτισμός είναι εξ ίσου προβληματικός: η αχίλλεια πτέρνα του είναι η στατική συμμετρία. Ο παραδοσιακός πολιτισμός είναι συμμετρικός (άτομο και κοινωνία συμβιούν, θείο και ανθρώπινο συνδυάζονται), αλλά παραμένει στατικός, δηλαδή χωρίς εξέλιξη, με ελευθερία ανύπαρκτη ή ελάχιστη, με δεσμούς κοινωνικούς αλλά και δεσμά πάμπολλα, χωρίς μοναξιά αλλά και δίχως προσωπική ελευθερία. Ακριβώς, εξαιτίας της αδυναμίας του, της στατικότητάς του, ο παραδοσιακός πολιτισμός εξαφανίζεται εμπρός στον μοντέρνο πολιτισμό, που σαγηνεύει με το δυναμισμό του, αλλά παράλληλα απειλεί με την ασυμμετρία του. Σήμερα είμαστε ανάμεσα στις Συμπληγάδες του εκσυγχρονισμού και του αναχρονισμού και παραπαίουμε μεταξύ της Σκύλλας και της Χάρυβδης: από τη μια, η δυναμική ασυμμετρία του μοντέρνου κόσμου, κι από την άλλη πάλι η στατική συμμετρία του παραδοσιακού κόσμου. Εκείνο που μπορούμε να πράξουμε είναι η υπέρβαση του μοντερνισμού δίχως υποτροπή στον αντιμοντερνισμό με στόχο το μεταμοντερνισμό, δηλαδή τη θεμελίωση ενός νέου, καινού (καινούργιου) κοσμοειδώλου, που θα διακρίνεται από τη δυναμική συμμετρία του. Αυτό σημαίνει ότι θα απορρίψουμε τα αρνητικά των δύο άλλων κοσμοειδώλων, τη μοντέρνα ασυμμετρία και την παραδοσιακή στατικότητα, και θα αποδεχθούμε τα θετικά τους, το δυναμισμό του μοντέρνου και τη συμμετρικότητα του παραδοσιακού πολιτισμού». (Μάριος Μπέγζος, Ανατολική Ηθική και Δυτική Τεχνική, Θέματα Φυσικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 1993, σελ. 70-71). 12

δέχεται καθημερινά ποικίλες επιρροές και ουσιαστικά δια-παιδαγωγείται από την τηλεόραση. Οι νέες γενιές απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την ιστορία και την παράδοση. Η σύγχρονη κοινωνική ζωή που στηρίζεται στην τεχνολογία εξελίσσεται πολύ γρήγορα (π.χ. Internet) και δημιουργεί χάσματα γενεών. Οι νέοι άνθρωποι στέκονται συχνά σε εντελώς νέου είδους προβλήματα, για τα οποία οι παλαιότεροι δεν έχουν να τους προσφέρουν μία συμβουλή που να μυρίζει χριστιανική παράδοση, μία συμβουλή ζυμωμένη στο σώμα της ιστορίας και του πολιτισμού των ορθοδόξων λαών. Έτσι χάνεται σιγά σιγά η έννοια και η διαδικασία της παρά-δοσης, μια και αυτά που έχουν οι παλιότεροι να παραδώσουν στους νεότερους δεν τους ενδιαφέρουν, δεν γεμίζουν τη ζωή τους, δεν απαντούν στα προβλήματα και τα ερωτήματά τους. Ο Θεός βέβαια επισκέπτεται τους ανθρώπους και τους κερδίζει με τον τρόπο Του. Είναι πράγματι συγκινητικό και συγκλονιστικό το πως η χάρη του Αγίου Πνεύματος οδηγεί τους ανθρώπους σε μετάνοια. Εμείς ωστόσο ως Εκκλησία, ως ποιμένες πρέπει να αναλογιστούμε και να αναλάβουμε τις ευθύνες μας. Πρέπει να βοηθήσουμε τους ανθρώπους μας να συνειδητοποιήσουν τον κόσμο στον οποίον ζούνε και τη ριζική του απομάκρυνση από το θέλημα του Θεού. Πρέπει να τους προσφέρουμε λειτουργική κατήχηση, πνευματική τροφή για την πίστη τους. Η καλλιέργεια της λειτουργικής τους συνείδησης πρέπει να είναι ο υψηλότερος στόχος μας. Γιατί υπάρχει ο κίνδυνος οι Εκκλησιές και τα ενοριακά κέντρα που σήμερα με τόσους κόπους και τόσες θυσίες χτίζουμε ή αγοράζουμε αύριο να μείνουν άδειες από πιστούς, γιατί εμείς δε φροντίσαμε να οικοδομήσουμε τη χριστιανική τους συνείδηση, να τους κάνουμε μετόχους του Μυστηρίου της εν Χριστώ σωτηρίας του κόσμου μέσω της λειτουργικής ζωής. Η Λειτουργία θα πρέπει να γίνει και πάλι το έργο του λαού. Πρέπει να διδάξουμε στους ανθρώπους μας τη γλώσσα της λατρείας. Για να γίνει αυτό θα πρέπει να γίνουμε ευέλικτοι. Τίποτε δεν πρέπει να θεωρείται πλέον αυτονόητο και δεδομένο. Οι πιστοί μας δεν ξέρουν πολλά πράγματα ή και έχουν μάθει κάποια πράγματα στραβά. Εμείς θα πρέπει να τους διδάξουμε ότι τίποτε στη λατρεία της Εκκλησίας μας δεν είναι τυχαίο. Κάθε τι έχει τη θέση του. Περιττό να τονισθεί ότι θα πρέπει εμείς οι ίδιοι κατ αρχήν να είμαστε ικανοί να εξηγήσουμε τη θέση του κάθε στοιχείου στη Λειτουργία της Εκκλησίας. H θεολογική διάσταση του εορτάζειν θα πρέπει να καλλιεργείται και να τονίζεται. Τότε μόνο παραμένει ορθόδοξη η Λατρεία μας όταν δεν εκφυλίζεται σε βυζαντινό φολκλόρ, αλλά αφήνει θέση και χώρο στο Θεό και στο Άγιο Του Πνεύμα, να δράσει και να επισκεφθεί τις ενορίες, τις λειτουργικές μας συνάξεις και τους ανθρώπους μας. Ο χαρακτήρας της συμμετοχής της Εκκλησίας στην ουράνια Λειτουργία θα πρέπει να είναι ζωντανός σε μια ενοριακή λειτουργική σύναξη. Από εκεί θα πρέπει να πηγάζει και ο σεβασμός και η επιβολή - έμπνευση της τάξης μέσα στο ναό, την ώρα των ακολουθιών. Οι άνθρωποί μας -και ιδιαίτερα οι νέοι μας- θα πρέπει να διδαχθούν το εορτάζειν. Ο λαός μας -δόξα τω Θεώ- διατηρεί ακόμη μια έμφυτη αγάπη και τάση προς τις γιορτές και δεν έχει ξεχάσει τελείως να γιορτάζει. Πολλές φορές ωστόσο το νόημα των γιορτών περιορίζεται σε κάποιο σκοπό (έτσι μας έχει μάθει 13

να σκεφτόμαστε η κυρίαρχη τάξη πραγμάτων): στο να συγκεντρώσουμε χρήματα για τον τάδε ή τάδε λόγο, στο να ξεσκάσουμε, να διασκεδάσουμε, κλπ. Οι σχολικές εξάλλου γιορτές συχνά εξευτελίζονται, καταντώντας πασαρέλα όπου το κάθε παιδί λέει το ποίημα του για να το βγάλει φωτογραφία ο γονιός ή ο παππούς και η γιαγιά!... Σε κάθε δυνατή περίπτωση θα πρέπει να τονίζουμε τις ευρύτερες διαστάσεις που έχει το εορτάζειν, μέχρι που οι άνθρωποί μας αρχίσουν να υποψιάζονται αυτές τις διαστάσεις 15. Τότε θα έχουμε προετοιμάσει το έδαφος και για μια πιο συνειδητή συμμετοχή στη Λατρεία της Εκκλησίας, στην αέναη γιορτή της Βασιλείας των Ουρανών. Παραδείγματα και προτάσεις λειτουργικής πρακτικής Οι παρακάτω προτάσεις λειτουργικής πρακτικής αποτελούν καταρχήν μία προσπάθεια καταγραφής των προσπαθειών που γίνονται σε διάφορες ενορίες προς αυτήν την κατεύθυνση. Στο συνέδριο αυτό βρισκόμαστε, νομίζω, για να ανταλλάξουμε τις εμπειρίες μας και ως προς τέτοιου είδους θέματα λειτουργικής πρακτικής. Οι παρακάτω προτάσεις βεβαίως σχετίζονται κυρίως με το θέμα του ορθοδόξου εορτολογίου, την προσπάθεια δηλαδή διατήρησης, στα πλαίσια της σημερινής ενορίας εδώ στη Γερμανία, της Λειτουργίας του χρόνου, της βασικής αυτής διάστασης της λειτουργικής μας παράδοσης. Σαφές πρόβλημα υπάρχει με τις γιορτές (δεσποτικές, θεομητορικές ή αγίων) που πέφτουν καθημερινή εργάσιμη ημέρα. Δύο εναλλακτικές λύσεις προτείνονται: η πρώτη είναι ο εορτασμός τους είτε την παραμονή είτε την κυριώνυμη ημέρα το απόγευμα, σε εσπερινή θεία Λειτουργία, με τη μορφή ενδεχομένως μικρής αγρυπνίας (π.χ. 19.00-22.30, για να μπορεί ο κόσμος να επιστρέψει και με τη συγκοινωνία στο σπίτι του). Ιδιαίτερα ο θεσμός της αγρυπνίας γίνεται αμέσως αγαπητός από τον κόσμο και παίρνει και έναν ειδικό εόρτιο χαρακτήρα όταν στις ακολουθίες συμμετέχουν ιερείς (και ενδεχομένως πιστοί) από γειτονικές ενορίες. Έτσι δίνεται η δυνατότητα σ αυτούς που εργάζονται πρωϊνές ώρες (και αποτελούν την πλειοψηφία συνήθως του ποιμνίου) να εκκλησιασθούν τις μέρες αυτές. Ένα ανοιχτό εδώ ερώτημα είναι εάν θα πρέπει σ αυτές τις περιπτώσεις να προσφέρεται και πρωϊνή θεία Λειτουργία. Η δεύτερη δυνατότητα είναι ο προ- ή ο μεθ-εορτασμός τους στην Κυριακάτικη Λειτουργία. Μία επίσης καλή τακτική, μια και πολλοί είναι αυτοί που είτε λόγω αποστάσεων είτε λόγω εργασίας και άλλων υποχρεώσεων δεν μπορούν σε καμμία περίπτωση να εκκλησιασθούν μέσα στην εβδομάδα. Τέλος ας σημειωθεί εδώ και η τακτική της τελέσεως όρθρου ή εσπερινού στις περιπτώσεις που ο ιερέας κωλύεται να είναι παρών και να λειτουργήσει (επειδή για παράδειγμα είναι εκπαιδευτικός): οι ψάλτες μπορούν μόνοι τους να τελέσουν 15 Το ότι δεν θα καταλάβουν δεν είναι λόγος για να μην προσπαθήσουμε. Μπορεί πράγματι κάποια στιγμή να καταφέρουμε να τους υποψιάσουμε γύρω από μερικά πράγματα, γύρω από κάποιες άλλες διαστάσεις της πραγματικότητας και της ζωής που συνήθως δεν τους απασχολούν. Αν το καταφέρουμε αυτό -με τη βοήθεια του Θεού- θα είναι μία μεγάλη επιτυχία!... 14

τον όρθρο ή τον εσπερινό δίδοντας έτσι μία ευκαιρία σ αυτούς που θέλουν να προσευχηθούν και να εκκλησιασθούν στη συγκεκριμένη γιορτή. Κάποιες τακτικές ή περιστασιακές λειτουργικές συνάξεις (π.χ. εσπερινές θείες Λειτουργίες) για νέες και νέους ή παιδιά στη γερμανική ή τη νεοελληνική γλώσσα μπορούν να αποτελέσουν θαυμάσιες ευκαιρίες λειτουργικής κατήχησης και εισαγωγής στο κλίμα της κάθε περιόδου του λειτουργικού έτους και εορτολογίου. Τέτοιου είδους εκδηλώσεις αξίζει να προετοιμαστούν κατάλληλα, να διαφημιστούν, να γίνουν ενδεχομένως προσκλήσεις κλπ. Εξάλλου, εκτός από τους νέους, και οι υπόλοιποι ενορίτες μας έχουν ανάγκη λειτουργικών σεμιναρίων, λειτουργικής κατήχησης. Υπάρχουν πολλοί τρόποι διοργάνωσης τέτοιου είδους συναντήσεων και σίγουρα ο καθένας μπορεί να αναπτύξει το δικό του τρόπο, ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες και ιδιαιτερότητες τις οποίες γνωρίζει καλά, αλλά νομίζω πως μπορεί να γίνει και εδώ μία αναφορά σε κάποιες δυνατότητες. Τα λειτουργικά αυτά σεμινάρια μπορούν να συνδυαστούν με κάποια μικρότερη ή μεγαλύτερη εκδρομή σε μια άλλη ενορία ή σε άλλο κατάλληλο χώρο. Εκτός από τις απαραίτητες ομιλίες θα πρέπει να πραγματοποιείται και μία πρότυπη λειτουργική σύναξη, στην οποία θα πρέπει με κάποιο τρόπο να συμμετέχουν ενεργά όσο το δυνατό περισσότεροι ενορίτες. Η ενεργή συμμετοχή είναι το καλύτερο μέσο εξοικείωσης και λειτουργικής μάθησης. Θυμηθείτε πως εμείς οι ίδιοι μάθαμε τη Λειτουργία!... Οι παρακάτω γερμανικές αργίες προσφέρουν τη δυνατότητα τέτοιου είδους λειτουργικών σεμιναρίων: 3 Οκτωβρίου: Tag der Deutschen Einheit (ποικίλα θέματα) 1 Νοεμβρίου: Allerheiligen (προετοιμασία για τα Χριστούγεννα) Karfreitag-Ostermontag: προετοιμασία για τη Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα 1 Mαϊου: εργατική πρωτομαγιά (κατεξοχήν ημέρα εκδρομής!..) Christi Himmelfahrt: Πάσχα-Ανάληψη-Πεντηκοστή Pfingstmontag: φεστιβάλ ορθόδοξης νεολαίας (Orthodoxer Jugendbund- Deutschland) Fronleichnam: ποικίλα θέματα (π.χ. το Βάπτισμα) Οι ενορίες μας θα πρέπει να γίνουν αληθινά εργαστήρια λειτουργικής και πνευματικής αναγέννησης. Η λειτουργική ζωή πρέπει να καλλιεργείται εντατικά και με πρόγραμμα. Σ όλες τις ενορίες πιστεύω ότι υπάρχει ένας πυρήνας ανθρώπων που έχουν τη διάθεση να μάθουν περισσότερα, να κατηχηθούν σωστά. Μ αυτούς μπορεί κανείς να ξεκινήσει και στη συνέχεια θα προστεθούν κοντά σ αυτούς κι άλλοι. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να κάνω και μία αναφορά στο ρόλο που μπορεί να παίξει ένα οργανωμένο κατηχητικό σχολείο στην εντατικοποίηση της ενοριακής ζωής. Το κατηχητικό σχολείο, διοργανώνοντας είτε κάποιες κατάλληλες γιορτούλες είτε τη συμμετοχή των παιδιών στις λειτουργικές συνάξεις μ έναν ιδιαίτερο τρόπο, μπορεί να δώσει το στίγμα και το χρώμα της κάθε περιόδου του λειτουργικού έτους, του ορθόδοξου εορτολογίου. Το ψάλσιμο για παράδειγμα έστω και ενός ή δύο τροπαρίων μιας γιορτής από μια παιδική 15

χορωδία αποτελεί μία πολύ καλή ευκαιρία συμμετοχής τόσο των παιδιών όσο και των γονέων τους στις ακολουθίες της γιορτής. Στη θεία Λειτουργία αντίστοιχα, τα παιδιά (δεν είναι ανάγκη να είναι μια ιδιαίτερα καλλιεργημένη χορωδία) μπορούν να αναλάβουν το ψάλσιμο μίας συγκεκριμένης συναπτής: για παράδειγμα το τριπλό Κύριε Ελέησον (που τα παιδιά το απομνημονεύουν πολύ εύκολα) της εκτενούς μετά το Ευαγγέλιο. Σ έναν εσπερινό τα παιδιά θα μπορούσαν να αναλάβουν το μοίρασμα μίας σχετικής με τη γιορτή εικονίτσας σε όλο το εκκλησίασμα και την απαγγελία (σε νεοελληνική μετάφραση) μερικών χαρακτηριστικών ύμνων της γιορτής πριν από την έναρξη της ακολουθίας. Σε μία ενορία με τους κατάλληλους χώρους και τα κατάλληλα στελέχη μία ομάδα κοριτσιών του κατηχητικού σχολείου θα μπορούσε να ετοιμάσει μερικά νηστίσιμα γλυκά στην αρχή της Σαρακοστής και να τα προσφέρει στον κόσμο μετά από έναν κατανυκτικό εσπερινό. Έτσι τα παιδιά θα συνειδητοποιήσουν μέσα από την πράξη το ότι αρχίζει η νηστεία. Τα παιδιά εξάλλου και οι νέοι μπορούν να παίξουν ένα σπουδαιότατο ρόλο σ έναν πανορθόδοξο εορτασμό. Μια συνάντηση και κοινή γιορτή γειτονικών ορθοδόξων ενοριών διαφορετικών εθνικοτήτων μπορεί να αρχίσει με την παρουσίαση κάτι από τους νέους ή τα παιδιά, τα οποία έχουν κάτι κοινό μεταξύ τους: τη γερμανική γλώσσα. Μάλιστα αυτό έχει ιδιαίτερο νόημα, μια και η δική τους γενιά είναι που θα αναλάβει τη μαρτυρία και τη συνέχεια της ορθόδοξης παράδοσης στη χώρα αυτή τα επόμενα χρόνια, καθώς και την ενσωμάτωση της Ορθοδοξίας στο γερμανόφωνο πολιτιστικό χώρο. Ανεξάρτητα πάντως απ αυτό οι πανορθόδοξοι εορτασμοί είναι μία κατηγορία εορτασμών οι οποίοι θα πρέπει σίγουρα να ενταχθούν στο πρόγραμμα μίας ενορίας. Στην ενοριακή ζωή των ορθοδόξων της Γερμανίας θέση έχουν και οι διαχριστιανικοί εορτασμοί. Το θέμα βέβαια αυτό είναι λεπτό, απαιτεί σύνεση, καλή προετοιμασία και καλή συνεννόηση. Ωστόσο αν δουλευτεί σωστά μπορεί να αποδώσει πολλά. Μόνο έτσι επιτελείται ουσιαστικό οικουμενικό έργο, όταν οι χριστιανοί προσεύχονται και γιορτάζουν μαζί και επι-κοινωνούν στο επίπεδο της ευσέβειας. Η κοινή επιτροπή διαλόγου της Ιεράς Μητροπόλεως Γερμανίας και της Συνόδου των Γερμανών Ρωμαιοκαθολικών Επισκόπων διαπίστωσε ότι οι άγιοι της πρώτης χιλιετίας, της χιλιετίας της αδιαίρετης χριστιανοσύνης, αποτελούν ένα κοινό θησαυρό που συνδέει άμεσα και σε μια θεολογική και εκκλησιολογικά στέρεη βάση τις Εκκλησίες μας 16. Έτσι η επιτροπή αυτή άρχισε την επεξεργασία ενός Projekt με θέμα «H κοινωνία των Αγίων» Die Gemeinschaft der Heiligen. Αξίζει να ερευνήσουμε την ύπαρξη αγίων της αδιαίρετης Εκκλησίας της πρώτης χιλιετίας που σχετίζονται ή γιορτάζονται στα όρια των ενοριών μας. Στο 16 Στοιχεία που αποτελούν μία ισχυρή βάση για έναν οικουμενισμό των αγίων είναι -μεταξύ άλλων- τα εξής: οι κοινές ημερομηνίες εορτασμού πολλών αγίων της αδιαίρετης Εκκλησίας, η ύπαρξη πολλών αγίων λειψάνων αγίων της πρώτης χιλιετίας, εικόνες της Παναγίας σε ρωμαιοκαθολικούς ή ορθόδοξους ναούς (π.χ. Morsbach, Regensburg, Wiesbaden), πόλεις που συνδέονται με αγίους (Ellwangen-Άγιος Μεθόδιος, Trier-Άγιος Αθανάσιος, Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη κλπ.). 16

τέμπλο του ναού του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Euskirchen, για παράδειγμα, ο π. Κωνσταντίνος Μύρων έχει τοποθετήσει την εικόνα των αγίων Χρυσάνθου και Δαρείας, των οποίων τα λείψανα βρίσκονται σε κοντινή απόσταση από την πόλη αυτή, στο Bad Münstereifel. Ένα άλλο σημείο που θα πρέπει να μας απασχολήσει είναι η καθιέρωση νέων εορτών. Είναι γνωστό ότι συγκεκριμένοι άγιοι συνδέονται με συγκεκριμένα επαγγέλματα και ότι η συντεχνία των επαγγελματιών αυτών τιμά τον άγιό της ως προστάτη των μελών της. Στη χώρα που ζούμε πολλοί συμπατριώτες μας απασχολούνται σε γαστρονομικές επιχειρήσεις. Αυτό οδήγησε τον π. Νικόλαο Κόλλια στην καθιέρωση του οσίου Ευφροσύνου του Μάγειρα, ενός ενάρετου μοναχού που έζησε τον ένατο αιώνα, ως προστάτη «των εργαζομένων στα γαστρονομικά, ήτοι: εστιατόρια, ψητοπωλεία, εδωδιμοπωλεία, ιχθυοπωλεία και καταστήματα διαθέσεως τροφίμων 17». Εικόνα του αγίου συναντάει κανείς σε τοιχογραφία του 1527 στα Μετέωρα, μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, καθώς και σε σύγχρονη έκδοση. Εύστοχη και αξιοποιήσιμη ποιμαντικά είναι η κίνηση του π. Νικολάου να εφοδιάσει τα περισσότερα εστιατόρια της ενορίας του με την εικόνα του Αγίου Ευφροσύνου. Η ακολουθία του Αγίου είναι και αυτή σύγχρονη και έχει συντεθεί, με βάση τη σχετική διήγηση του Ευεργεντινού, από τον ιερομόναχο και υμνογράφο της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας π. Αθανάσιο Σιμωνοπετρίτη. Η τέλεση αγρυπνίας στη μνήμη του (11 Σεπτεμβρίου) είναι ενδεχομένως μία καλή κίνηση προσέγγισης των εστιατόρων και των εργαζομένων τους. Άλλες σύγχρονες γιορτές είναι η καθιέρωση από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο της 1ης Σεπτεμβρίου ως γιορτής του φυσικού περιβάλλοντος, και ο συνδυασμός της εορτής της Υπαπαντής (2 Φεβρουαρίου) με την παγκόσμια ημέρα ορθόδοξης νεολαίας, την οποία καθιέρωσε η παγκόσμια συνομοσπονδία ορθοδόξων νεολαιών Σύνδεσμος. Αυτός ο συνδυασμός παραδοσιακών εκκλησιαστικών εορτών με ζητήματα που αφορούν το σύγχρονο κόσμο και τρόπο ζωής αποτελεί μία αξιόλογη κίνηση προσέγγισης και ζυμώματος της μοντέρνας κοινωνίας με το χριστιανικό μήνυμα (ευαγγέλιο) και τον πολιτισμό 18. 17 Πρεσβυτέρου Νικολάου Κόλλια, Οι Άγιοί μας, οι προστάτες των επαγγελματιών, Ορθόδοξη Παρουσία, τ.69, Βόννη, Μάϊος 1999, σελ. 40. Στο άρθρο αυτό μπορεί κανείς να βρει και άλλες ενδιαφέρουσες περιπτώσεις αγίων-δυνάμει προστατών των διαφόρων τάξεων επαγγελματιών. Ακόμη πρβλ. το άρθρο του κ.πασχάλη Πάνκου, που δημοσιεύθηκε στη μηνιαία εφημερίδα των Ελλήνων της Βόρειας Ρηνανίας Βεστφαλίας «Ελληνική Γνώμη» (Οκτώβριος 1999, έτος 2ο, αρ.φύλλου 19) με τίτλο Ένας Άγιος Μάγειρας!, στη σελίδα 11. 18 Η Σοφία Κουλόμζιν προτείνει στο βιβλίο της Το ορθόδοξο βίωμα και τα παιδιά μας, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1990, σελ. 137-140, την ποιμαντική αξιοποίηση των παρακάτω γιορτών με τον εξής τρόπο: Τη γιορτή της Γέννησης της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου) ως γιορτή της χριστιανικής οικογένειας. Τα Εισόδια της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου) ως γιορτή του Κατηχητικού Σχολείου. Του Αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου) ως ημέρα επίσκεψης και μοιράσματος δώρων σ ένα γηροκομείο ή σ ένα νοσοκομείο. Της Υπαπαντής (2 Φεβρουαρίου) ως ημέρα τιμής των ηλικιωμένων. 17

Με αυτές τις σκέψεις και τις προτάσεις θα ήθελα όχι να κλείσω αλλά να ανοίξω το θέμα του ορθοδόξου εορτολογίου. Ο διαρκής λειτουργικός προβληματισμός και η εγρήγορσή μας στα θέματα αυτά ανήκουν στα κατεξοχήν καθήκοντά μας ως ποιμένων. Κοντά στα όσα ήδη αναφέρθηκαν παραπάνω θα ήθελα, κλείνοντας, να αναφέρω και τους εξής προβληματισμούς. Ακούω συχνά το εξής σχόλιο από μητέρες μεγαλύτερων παιδιών: τα παιδιά μας δεν θέλουν να έρχονται στην Εκκλησία γιατί δεν καταλαβαίνουν τίποτε και δεν συμμετέχουν. Αντίθετα, τους αρέσει όταν πηγαίνουν με το σχολείο σε γερμανικές εκκλησίες, γιατί καταλαβαίνουν και συμμετέχουν, ψάλλοντας όλοι μαζί. Το γεγονός αυτό δεν αποτελεί μεμονωμένο φαινόμενο, αλλά επεκτείνεται και σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας (κυρίως γυναίκες). Ας το έχουμε υπόψη μας και ας μας προβληματίσει εκτενώς κάποια στιγμή. Το δεύτερο σημείο προβληματισμού είναι ένα δύσκολο θέμα, εξίσου όμως σημαντικό. Πρόκειται για τον εορτασμό του Πάσχα. Η διαφορά της ημερομηνίας εορτασμού του σε σχέση με τις δυτικές εκκλησίες δημιουργεί σοβαρό πρόβλημα παρακολούθησης και βίωσης της γιορτής αυτής από ένα πολύ μεγάλο μέρος του εκκλησιαστικού μας πληρώματος. Έτσι, ενώ δεν εργάζονται την Karfreitag και την Ostermontag, δουλεύουν τη δική μας Μεγ. Παρασκευή και τη δεύτερη μέρα του Πάσχα, ενώ οι εστιάτορες δουλεύουν ακόμη και την ημέρα του Πάσχα. Γνωρίζω τη δυσκολία του ζητήματος, αλλ ωστόσο πρόκειται για ένα υπαρκτό και σοβαρό ποιμαντικό πρόβλημα της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Γερμανία. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Συμεών Νέου Θεολόγου, Λόγος ΙΔ (Ηθικός) Περί Εορτών, Και πως χρη εορτάζειν και τίνων σύμβολα τα τελούμενα εν ταις εορταίς και κατά των εναβρυνομένων εν αυταίς..., Φιλοκαλία των Νηπτικών και Ασκητικών 19Γ, εκδ. ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη, σελ. 264κ.εξ. Όπως προκύπτει και από τις υποσημειώσεις ιδιαίτερη αξία σε θέματα λειτουργικής ερμηνείας και θεολογίας, αλλά και γενικότερα λειτουργικού προβληματισμού κατέχουν τα έργα του π. Αλεξάνδρου Σμέμαν, τα περισσότερα από τα οποία διατίθενται και σε ελληνική έκδοση-μετάφραση. Κοντά στα όσα ήδη αναφέρθηκαν στις υποσημειώσεις προσθέτουμε και ξεχωρίζουμε τα εξής που σχετίζονται και με το θέμα μας. Alexander Schmemann, Μεγάλη Σαρακοστή, πορεία προς το Πάσχα, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1991. Αλέξανδρος Σμέμαν, Εορτολόγιο, ετήσιος εκκλησιαστικός κύκλος, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1997. Alexander Schmemann, Ο καιρός της αποστολής στο Για να ζήσει ο κόσμος, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1987, σελ. 69-98. Δημητρίου Μωραίτη, Εορταί, ΘΗΕ, τ.5, σελ. 736-741. Ιωάννου Φουντούλη, Το Χριστιανικό Εορτολόγιο, στο Λειτουργική Α, Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 105-129. Γεωργίου Βεργωτή, Χρόνος και Λειτουργικόν έτος, Κληρονομία 12 (1980), σελ. 63-83. 18

Γεωργίου Μεταλληνού, πρωτοπρεσβ., Αγιασμός του χρόνου, στο Η Θεολογική Μαρτυρία της Εκκλησιαστικής Λατρείας, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1995, σελ. 305-335. Γεωργίου Μαντζαρίδου, Χρόνος και Άνθρωπος, Θεσσαλονίκη 1992. The Year of Grace of the Lord, a scriptural and liturgical commentary on the calendar of the Orthodox Church by A Monk of the Eastern Church, SVS Press, Crestwood, New York 1980. Σοφίας Κουλόμζιν, Το ορθόδοξο βίωμα και τα παιδιά μας, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1990, ιδιαίτερα σελ. 113-121 και 136-143. Michael Kunzler, Leben in Christus, Eine Laienliturgik zur Einführung in die Mysterien des Gottesdienstes, Bonifatius, Paderborn 1999. 19