Νίκος Ποταμιάνος Κέντρο και γειτονιάς της Αθήνας 1870-1922

Νίκος Ποταμιάνος Κέντρο και γειτονιάς της Αθήνας 1870-1922 Αναρτάται εδώ το πρώτο μέρος της ανακοίνωσης, η οποία βασίστηκε στο κεφάλαιο της διατριβής μου για την Αθήνα. Το δεύτερο μέρος αφιερώθηκε στην εξέταση των χαρακτηριστικών του κέντρου της Αθήνας, στις διαφορές του από τις γειτονιές της πόλης και στον τρόπο με τον οποίο συνδέεται με αυτές. Το βασικό επιχείρημα ήταν ότι η σχέση κέντρου και «απόκεντρων» αλλάζει κατά την υπό μελέτη περίοδο, καθώς η διόγκωση της Αθήνας αλλά και η ενίσχυση της αστικής τάξης επιβάλουν μεγαλύτερη συγκεντρωτικότητα και ενίσχυση του πόλου του κέντρου στις δομές της πόλης. Πίνακας 1: Πληθυσμός Αθήνας (χιλιάδες κάτοικοι) [ΠΙΝΑΚΑΣ 1] Η Αθήνα την εποχή της έξωσης του Όθωνα είχε γύρω στους 40.000 κατοίκους, και στο τέλος της περιόδου που εξετάζουμε, όταν έρχονται οριστικά οι πρόσφυγες το 1922, έχει ξεπεράσει τους 300.000 κατοίκους (Πίνακας 1). Οι ρυθμοί αύξησης του πληθυσμού της ήταν ραγδαίοι τις δεκαετίες του 1870 και 1880 (μέσο ετήσιο ποσοστό αύξησης 5%), οπότε εμφανίζεται η βιομηχανία και

εισρέουν στο κράτος κεφάλαια από αστούς της ομογένειας ή με τον δημόσιο δανεισμό. Οι ρυθμοί επιβραδύνθηκαν τη δεκαετία του 1890, δεκαετία δημοσιονομικής και αγροτικής κρίσης και έναρξης της μετανάστευσης στην Αμερική. Η υπερατλαντική μετανάστευση γιγαντώνεται τη δεκαετία του 1900, παράλληλα ωστόσο σημειώνεται αξιόλογη οικονομική ανάπτυξη (τόσο στη μεταποίηση όσο και στον χρηματοπιστωτικό τομέα), και ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού της Αθήνας ανακάμπτει, για να πιάσει πάλι τα επίπεδα του 6-7% τις δεκαετίες του 1910 και 1920, χάρη στη σημαντική εσωτερική μετανάστευση και στην έλευση των προσφύγων. Η περιοδολόγηση αυτή δεν αλλάζει ουσιαστικά αν ενσωματώσουμε στην ανάλυσή μας το σύνολο αυτού που αργότερα θα αποκληθεί πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας αν προσθέσουμε δηλαδή τον δήμο Πειραιά. Ο Guy Burgel εντοπίζει την τομή ως προς τον γιγαντισμό του πολεοδομικού συγκροτήματος της πρωτεύουσας στα 1920: από τότε θεωρεί ότι πρέπει να μιλάμε όχι απλά για όξυνση των περιφερειακών ανισοτήτων αλλά για τάσεις υπερτροφικής ανάπτυξης του λεκανοπεδίου σε σύγκριση με τον πληθυσμό της Ελλάδας και τον δημογραφικό δυναμισμό άλλων περιοχών. Ήδη πάντως από την περίοδο που μελετώ το δίκτυο πόλεων του ελληνικού κράτους είχε αρχίσει να μετασχηματίζεται, καθώς πολλά από τα σημαντικά κέντρα της επαρχίας παρακμάζουν και γίνονται «επαρχία» όπως το εννοούμε σήμερα, και η θέση της Αθήνας (και του Πειραιά) αναβαθμίζεται: δημογραφικά, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά. Κρίσιμες γι αυτή την αναβάθμιση ήταν δύο εξελίξεις που ξεκίνησαν από τη δεκαετία του 1870: αφενός η εγκατάσταση των ομογενών αστών, αφετέρου η αποδυνάμωση των τοπικών δικτύων εξουσίας και η ενίσχυση των «εμποροχρηματιστικών και βιομηχανικών στρωμάτων» που έδρευαν στις λίγες μεγάλες πόλεις (όπως έχει υποστηρίξει ο Σ. Πετμεζάς). Αναμφισβήτητα ένα μέρος της ανάπτυξης της Αθήνας οφειλόταν στο γεγονός ότι αποτελούσε το διοικητικό κέντρο της χώρας, όπου ήταν συγκεντρωμένα όλα τα υπουργεία. Οι δημόσιοι και δημοτικοί υπάλληλοι (περιλαμβανομένων των δασκάλων, εξαιρουμένων όμως των στρατιωτικών) αποτελούσαν το 8% του πληθυσμού της Αθήνας με βάση την απογραφή του 1879 (έναντι 2,5% της Ελλάδας). Στην Αθήνα ήταν συγκεντρωμένο το 15% των δημοσίων υπαλλήλων της χώρας συγκέντρωση πάντως που μοιάζει περιορισμένη σε σχέση με τον διαδεδομένο χαρακτηρισμό της πρωτεύουσας ως «υπαλληλούπολης». Η Αθήνα υπήρξε κι άλλα πράγματα: καταρχάς έδρα του παλατιού και των μεγαλοαστικών οικογενειών, πρωτεύουσα της κοσμικής

ζωής που έλκει τις αστικές οικογένειες της επαρχίας και της ομογένειας. Κέντρο του χρηματοπιστωτικού τομέα, έδρα του χρηματιστηρίου κι όλων των μεγάλων τραπεζών, έδρα υπηρεσιών υγείας, δικαστηρίων, του πανεπιστημίου, ιδιωτικών και δημοσίων σχολείων, τεχνικών εταιρειών και επιστημονικών ιδρυμάτων: αδιαμφισβήτητη πρωτεύουσα των ελεύθερων επαγγελμάτων και της διανοητικής εργασίας, αναπόφευκτο πέρασμα κάθε νέου που θέλει να σπουδάσει και συχνά παραμένει σ αυτήν και μετά τις σπουδές του. Κέντρο του εισαγωγικού εμπορίου, και εν γένει των εμπορικών δικτύων των ειδών ένδυσης, υπόδησης και πολυτελείας, είτε αυτά εισάγονταν είτε παράγονταν επιτόπου. Πόλη της μικρής βιοτεχνίας «στην εποχή της βιομηχανίας», όπως έχει επισημάνει η Χ. Αγριαντώνη, η Αθήνα διέθετε μια ακμάζουσα βιοτεχνία που καταρχάς εξυπηρετούσε τις ανάγκες της μεγαλύτερης αγοράς της χώρας, αλλά σε κάποιες τουλάχιστον περιπτώσεις προϊόντα της (όπως τα έπιπλα) τροφοδοτούσαν καταστήματα της επαρχίας ενώ διαβάζουμε (1900, 1903) για τους επαρχιώτες που συνέρεαν στην Αθήνα πριν τις γιορτές «για να κάμουν το Χριστουγεννιάτικο κοστούμι των». Εννοείται, βέβαια, ότι τα εργοστάσια δεν έλειπαν από την Αθήνα, αν και δεν ήταν αυτά που έδιναν τον τόνο όπως στον Πειραιά. Στις παραγωγικές δραστηριότητες θα πρέπει να προσθέσουμε τη γεωργία και την κτηνοτροφία στις παρυφές της Αθήνας (Κολοκυνθού/Σεπόλια και Μοσχάτο/Ρέντης παρέμειναν για καιρό ο λαχανόκηπος της Αθήνας). Τέλος, η περιορισμένη αυτοκατανάλωση και τα εκσυγχρονισμένα καταναλωτικά πρότυπα που κυριαρχούσαν στην πρωτεύουσα συνεπάγονταν την ύπαρξη ενός αρκετά πυκνού δικτύου μαγαζιών του λιανικού εμπορίου και υπηρεσιών. Πίνακας 2: Σύνθεση πραγματικού πληθυσμού 1907 Αθήνα (Δήμος) % Ελλάδα Δημότες 107.007 61 2.331.234 88,6 Ετεροδημότες 57.865 33 251.311 9,5 Αλλοδαποί 10.558 6 49.407 1,9 Σύνολο 175.430 100 2.631.952 100 Εκλογείς 36.546 20,8 802.726 30,5 %

[ΠΙΝΑΚΑΣ 2] Για τη σύνθεση του πληθυσμού της πόλης διαθέτουμε στοιχεία από ορισμένες απογραφές: στον Πίνακα 2 παρατίθενται αυτά του 1907. Οι δημότες, όσοι δηλαδή κατά τεκμήριο είχαν γεννηθεί στην Αθήνα αλλά κι όσοι μεταδημότευαν στο δήμο της σε κάποια φάση της ζωής τους, αποτελούσαν μόλις το 60% των κατοίκων. Το 6% των αλλοδαπών αποτελούνταν ιδίως από Έλληνες (και όχι μόνο) της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και Ευρωπαίους, ενώ οι πρόσφατοι εσωτερικοί μετανάστες (ετεροδημότες) αποτελούσαν το ένα τρίτο του πληθυσμού (έναντι 10% στο σύνολο της χώρας). Πρέπει να θυμόμαστε πάντως ότι οι τελευταίοι δεν ήταν μόνο φτωχοί αγρότες σε αναζήτηση καλύτερης μοίρας (ή εποχικών συμπληρωματικών εισοδημάτων) αλλά και υπάλληλοι, επιστήμονες και αστικές οικογένειες που μετοικούσαν στην πρωτεύουσα. Πίνακας 3: Τόπος γέννησης Αθηναίων (%) Α ληξιαρχ 1885-1912 Β ξυλ 1904-7 Γ εμπ-υπ 1908-9 Δ απογρ 1928 Αθήνα-Πειραιάς 23,4 28,1 33,9 28,7 Στερεά Ελλάδα 10,2 4,3 8,5 9,8 Πελοπόννησος 26,4 6,5 25,5 12,9 Ιόνια 7,5 5 4,8 3 Κυκλάδες+Σαρων 10,1 34,4 7,9 7 Κρήτη 3,7 11,4 7,9 2 Οθωμαν.Αυτοκρ. 11,7 7,5 7,2 32,2 Ευρώπη/παροικίες 4,6 0,6 3,1 [ΠΙΝΑΚΑΣ 3] Από ποιες περιοχές τροφοδοτήθηκε η διόγκωση του πληθυσμού της Αθήνας; Στον πίνακα 3 βλέπετε τα στοιχεία από τρία δείγματα κατοίκων της πόλης και από την απογραφή του 1928 (Δ). Το Α αποτελείται από 700 άντρες στα βιβλία γάμων του Ληξιαρχείου σε 9 χρονιές από το 1885 ως το 1912 (η κατανομή όσον αφορά τις νύφες διαφέρει, δεν την πέρασα στον πίνακα για λόγους συγκρισιμότητας με τα άλλα στοιχεία). Το δείγμα Β αποτελείται από 660 μέλη της

συντεχνίας ξυλουργών-επιπλοποιών (στοιχεία από τα μητρώα της). Το δείγμα Γ αποτελείται από 160 μαθητές της σχολής του συνδέσμου εμποροϋπαλλήλων και τα δύο είναι από την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα. Μια πρώτη παρατήρηση που πρέπει να γίνει είναι ότι το δείγμα από το Ληξιαρχείο αποτελείται κατά 80% από αστούς, υπάλληλους και στρατιωτικούς: αντικατοπτρίζεται λοιπόν σ αυτό κυρίως η σύνθεση της αστικής (και δευτερευόντως της μικροαστικής) τάξης της πρωτεύουσας, η οποία βλέπουμε ότι προερχόταν από κάθε σημείο της επικράτειας και όχι μόνο. Παρατηρείστε ότι σε κανένα δείγμα το ποσοστό όσων έχουν γεννηθεί στην Αθήνα δεν ξεπερνά το ένα τρίτο. Στην πραγματικότητα ορισμένες περιοχές είχαν συνεισφέρει στον πληθυσμό της Αθήνας πολύ περισσότερο απ όσο φαίνεται στο δείγμα Α, κάτι που καταγράφεται όταν επεξεργαστούμε στοιχεία που αφορούν χειρωνακτικά επαγγέλματα: στους ξυλουργούς οι Κυκλαδίτες φτάνουν το ένα τρίτο (έναντι του 10% στο δείγμα του ληξιαρχείου) και οι Κρητικοί το 11,5% (έναντι 3,5%). Φυσικά εδώ παίζει τον ρόλο του και ο εθνικοτοπικός καταμερισμός εργασίας: οι Ηπειρώτες πχ, κοινότητα πολυπληθής, θα κυριαρχούσαν σ ένα δείγμα αρτοποιών ή χτιστών. Κυκλάδες και Ήπειρος αποτελούσαν περιοχές που παραδοσιακά διαχειρίζονταν το δημογραφικό τους πλεόνασμα (το οποίο οφειλόταν στις περιορισμένες δυνατότητες της τοπικής αγροτικής παραγωγής) με τη μετανάστευση ή με την εξειδίκευση σε τέχνες και την περιπλανώμενη εργασία. Επιπλέον Κυκλάδες και Σαρωνικός επλήγησαν από την παρακμή της ιστιοφόρου ναυτιλίας. Όσο για τους Κρητικούς, οι πρόσφυγες της επανάστασης του 1866 αποτέλεσαν ένα σημαντικό κομμάτι της εργατικής τάξης που σχηματιζόταν σε Αθήνα και Πειραιά. Βεβαίως η παρουσία των κοινοτήτων αυτών [και της Ηπείρου] είναι υποβαθμισμένη στην απογραφή του 1928 (στήλη Δ), βασικά όμως επειδή η μαζική εγκατάστασή τους στην Αθήνα συνέβη 30-60 χρόνια πριν το 1928 και η δεύτερη γενιά καταγράφεται ως γεννηθέντες στην Αθήνα ενώ τα ποσοστά του 1928 τα επηρεάζει τόσο η έλευση των προσφύγων, όσο και το ότι αυτά αφορούν και τις γυναίκες. Σημειώστε ότι τα ποσοστά των χωριών της Αττικής είναι πολύ χαμηλά σε όλα τα δείγματα: από δημογραφική άποψη δε λειτούργησαν ως ενδοχώρα της Αθήνας, αλλά μάλλον επωφελήθηκαν από τη γειτνίαση της πρωτεύουσας για να αναπτυχθούν οικονομικά και πληθυσμιακά. Τέλος, η Πελοπόννησος συγκεντρώνει υψηλά ποσοστά, αν και όχι στο δείγμα των ξυλουργών. Παρότι τροφοδότησαν κι αυτοί το προλεταριάτο της Αθήνας σε άλλα

επαγγέλματα, η εγκατάσταση των Πελοποννήσιων είχε μικροαστικά χαρακτηριστικά για ένα μεγάλο κομμάτι τους και αναφέρομαι όχι μόνο στην περιώνυμη μοραΐτικη δημοσιοϋπαλληλία αλλά και στη σημαντική παρουσία τους στο εμπόριο: εδώ βλέπουμε το υψηλό ποσοστό τους στους μαθητές της σχολής εμποροϋπαλλήλων (τούς κατά τεκμήριο πιο φιλόδοξους και με μεγαλύτερες δυνατότητες κοινωνικής ανόδου εμποροϋπαλλήλους), ενώ αποτελούσαν το 29% των νέων μελών του εμπορικού συλλόγου το 1932-46 με βάση τη μελέτη της Μ-Χ Χατζηιωάννου και Μαρίας Μαυροειδή. Ας περάσουμε στην ανάπτυξη της πόλης στον χώρο, στις νέες συνοικίες, στη νέα γεωγραφία που αποκτά. Πλάκα, Βλασσαρού/Άγιοι Απόστολοι, Μοναστηράκι και Ψυρρή αποτελούν τον παλιό πυρήνα της οθωμανικής Αθήνας, ο οποίος αρχικά επεκτάθηκε προς βορράν (Σύνταγμα, Ομόνοια, Μεταξουργείο, Κολωνάκι, Νεάπολη). Το 1885 τα όρια της πόλης (σύμφωνα με τον χάρτη που δημοσιεύει ο Κ. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19 ου εις τον 20όν αιώνα, Αθήνα 4 1999, σ.201), βρίσκονταν στη Γαργαρέττα/Κουκάκι, το Θησείο, το Γκαζοχώρι, το Μεταξουργείο, το σταθμό Λαρίσης, την οδό Κοδριγκτώνος λίγο μετά την πλατεία Βικτωρίας, το (αρχαιολογικό) Μουσείο, τον λόφο του Στρέφη, τα Πευκάκια στη Νεάπολη, τον Ευαγγελισμό στο Κολωνάκι και βέβαια το Βατραχονήσι (η περιοχή σήμερα γύρω από το Παναθηναϊκό Στάδιο) που όμως δεν περιλαμβάνεται στον χάρτη. Θα πρέπει επιπλέον να προσθέσουμε, σίγουρα, οικιστικούς πυρήνες πέρα από τα περισσότερα σημεία όπου τελείωνε ο χάρτης, ιδίως κατά μήκος της Λιοσίων, της Αχαρνών και της Πατησίων, ίσως και στα Άνω Πετράλωνα που μπήκαν στο σχέδιο πόλης την επόμενη χρονιά. Με τους χάρτες της εποχής γενικά υπάρχει ένα θέμα, καθώς απεικονίζουν όχι την πραγματική έκταση της πόλης αλλά τα εγκεκριμένα από την πολεοδομία σχέδια (είτε απ αυτά προέκυπτε μικρότερη είτε σε άλλα σημεία μεγαλύτερη έκταση από την πραγματική). Πιο διαφωτιστική θεωρώ ότι είναι η αναζήτηση ορόσημων που υποδεικνύουν την εμφάνιση αξιόλογων πυρήνων κατοικίας στις διάφορες περιοχές: για παράδειγμα το ρέμα της Βάθης (η σημερινή οδός Μάρνη) καλύφθηκε το 1887. Πιο συστηματικά, ως ορόσημο μπορούμε να πάρουμε την ανέγερση μεγάλων ενοριακών ναών, οι οποίοι έπονταν της συγκέντρωσης ικανού αριθμού πιστών στις

γειτονιές (σε κάποιες περιπτώσεις επρόκειτο για το ξαναχτίσιμο επί το μεγαλοπρεπέστερον ναών που είχαν ανεγερθεί πρόχειρα): στα 1885-1890 ξεκινάνε ο Άγιος Διονύσιος στο Κολωνάκι, ο Άγιος Νικόλαος στα Πευκάκια και ο Άγιος Παύλος στη Βάθεια, τη δεκαετία του 1890, ο Άγιος Λουκάς των Πατησίων και μάλλον ο Άγιος Σπυρίδωνας στο Παγκράτι (ο οποίος πάντως το 1899 προστίθεται στους ευρύχωρους ναούς που χρησιμοποιούνται ως εκλογικά τμήματα), τη δεκαετία του 1900 χτίζονται ο Άγιος Ιωάννης στη Γαργαρέττα και οι Τρεις Ιεράρχες στα Πετράλωνα, το 1910 θεμελιώνεται ο νέος Άγιος Παντελεήμονας (Αχαρνών), τη δεκαετία του 1910 ξαναχτίζονται ή ολοκληρώνονται ο Άγιος Γεώργιος και η Αγία Ζώνη στην Κυψέλη, οι Ταξιάρχες στο Πολύγωνο, η Αγία Τριάδα στο Ρουφ, ενώ ο Άγιος Δημήτριος στους Αμπελόκηπους από ιδιωτικός γίνεται ενοριακός ναός. Άλλο ορόσημο: η ίδρυση συνοικιακών συλλόγων με στόχο τον εξωραϊσμό της συνοικίας ή την αποπεράτωση κάποιου ναού. Από το 1903 ως το 1915 τέτοιοι σύλλογοι ιδρύονται σε όλα τα κύρια μέτωπα επέκτασης της πόλης: Πολύγωνο, Γκύζη, Ιλίσια, Παγκράτι, Πετράλωνα, Γκαζοχώρι, Κολοκυνθού-Σεπόλια, Ακαδημία Πλάτωνος, Κολωνός, Άγιος Παντελεήμων, Κυψέλη, Πατήσια. Απουσιάζουν μόνο Αμπελόκηποι και Γουδί, Μετς και Νέος Κόσμος, Καλλιθέα. Πίνακας 4: Προεκλογικές περιοδείες Μερκούρη 1903-1914 Λέκκα-Καλαμιώτου 1903, 1907 Πλάκα-Μακρυγιάννη-Γαργαρέτα 1907, 1914 Άγιοι Απόστολοι-Βλασσαρού 1903, 1907, 1914 Άγιος Φίλιππος-Μοναστηράκι-Πανδρόσου 1903, 1907, 1914 Θησείο-Αγία Μαρίνα 1903, 1907 Πετράλωνα 1903, 1907, 1914 Γκάζι-Ιερά οδός 1903, 1907, 1914 Ψυρρή 1903, 1907, 1914 Μεταξουργείο 1903, 1907, 1914

Βάθης-Άγιος Παύλος-Κασίδα/Άγιος Παντελεήμων 1903, 1907, 1914 Κολωνός 1914 Κολοκυνθού 1914 Εξάρχεια-Τσακαγιάννη-συνοικία Άρεως 1907, 1914 Νεάπολη-Κολωνάκι 1903, 1907, 1914 Βατραχονήσι-Παγκράτι (και 1907 κ.ε.: Γούβα) 1903, 1907, 1914 [ΠΙΝΑΚΑΣ 4] Ως τρίτο ορόσημο μπορούμε να πάρουμε το πανόραμα της Αθήνας των αρχών του εικοστού αιώνα που μας δίνει ο πίνακας 4 που συγκροτήσαμε από τα ρεπορτάζ των εφημερίδων για τις προεκλογικές περιοδείες του δήμαρχου Μερκούρη στις δημοτικές εκλογές των αρχών του 20ού αιώνα. Δεν περιλαμβάνονται οι (πολλές) επισκέψεις στα μαγαζιά των κεντρικών δρόμων και στα χωριά του δήμου (Κηφισιά, Χαλάνδρι κλπ). Εννοείται ότι οι προεκλογικές διαδρομές καθορίζονταν όχι μόνο από το πολυπληθές των συνοικιών αλλά και από το πού είχε πυρήνες οπαδών ο υποψήφιος, πού έκρινε ότι υπήρχαν δυνατότητες προσέλκυσης κι άλλων κλπ. Εν πάση περιπτώσει, προεκλογική περιοδεία υποψήφιου δήμαρχου φτάνει στη Γούβα και στη «συνοικία Άρεως»/Γκύζη για πρώτη φορά το 1907, ενώ σε Κολωνό και Κολοκυνθού το 1914. Τέλος, εύγλωττες πληροφορίες για το όρια της πόλης μας δίνει η επιλογή των χώρων όπου αδειάζονταν τα σκουπίδια της Αθήνας (συμπεριλαμβανομένων των «ακαθαρσιών των αποπάτων»): έως το 1858 κοντά στην αρχή της Γ Σεπτεμβρίου. Το 1874 προσδιορίζονται τρεις νέες θέσεις: πίσω από τον λόφο του Στρέφη, δυτικά στου Χασεκή (στη σημερινή Γεωπονική) και νότια στου Μολυβά (λόφος Σικελίας, Καλλιθέα). Το 1897 ορίστηκε ως νέος τόπος για την «απόρριψιν των ακαθαρσιών» για τη δυτική Αθήνα η θέση «Διασωρείτης»: πρόκειται προφανώς για τον Άγιο Γεώργιο Διασορίτη, τον μεταβυζαντινό ναό στη συμβολή της Ιεράς οδού με τον Κηφισό, στα όρια των σημερινών δήμων Αθηναίων, Περιστερίου και Αιγάλεω. Το 1922 ο δυτικός σκουπιδότοπος είχε μετακινηθεί λίγο πιο πάνω, προς το Περιστέρι. Για την ανατολική Αθήνα το 1897 είχε οριστεί η θέση Κεφ-Αράπη την οποία δεν

μπόρεσα να την ταυτίσω με σιγουριά, πιστεύω όμως ότι πρόκειται για το Δουργούτι όπου το 1909 βρισκόταν ο άλλος σκουπιδότοπος. Ως το 1922 η Αθήνα θα πλησίαζε τα σημερινά όρια του δήμου Αθηναίων. Στα δυτικά είχε φτάσει λίγο πολύ στον Ελαιώνα, βορειοδυτικά βρισκόταν ο σκουπιδότοπος του Περιστερίου, νότια στο Δουργούτι ο άλλος σκουπιδότοπος. Βορειοανατολικά φραγμό στην επέκταση της πόλης αποτελούσαν οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις κατά μήκος της Βασιλίσσης Σοφίας και στο Γουδί. Τα όρια αυτά, καθώς και άλλα πιο περατά που συνιστούσαν λόφοι και ποταμοί, η Αθήνα θα τα υπερβεί με την εγκατάσταση των προσφύγων σε ιδιαίτερους συνοικισμούς έξω από την τότε πόλη και με την περαιτέρω συσσώρευση ανθρώπων αναγκασμένων να αποδεχτούν υποβαθμισμένες συνθήκες υγιεινής του τόπου κατοικίας. Ας περάσουμε στο θέμα του κοινωνικού διαχωρισμού: όπως το θέτει ο Pinol, όσο οι πόλεις είναι μικρές σε έκταση, «είναι μικρή και η απόσταση με την κυριολεκτική σημασία της λέξης ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς». Αυτό όμως αλλάζει με τη μεγέθυνσή τους, καθώς και την ανάπτυξη των μέσων μαζικής συγκοινωνίας: εκεί που ο διαχωρισμός ήταν σχετικά απών ή «κάθετος» (με τους φτωχούς να μένουν στα υπόγεια, τις σοφίτες, για την Αθήνα θα προσθέταμε και τις αυλές πίσω από τις προσόψεις των κτιρίων), γίνεται «οριζόντιος», με την ανάπτυξη ειδικά αστικών συνοικιών. Ας θυμηθούμε ότι στην οθωμανική πόλη η καλύβα του Καραγκιόζη βρισκόταν απέναντι από το σαράι του πασά. Φυσικά υπήρχε και στις προνεωτερικές πόλεις κάποια μεγαλύτερη συγκέντρωση πλουσίων ή φτωχών σε ορισμένους δρόμους ή γειτονιές, πχ με τους κοινωνικά ανώτερους να προτιμάνε να μένουν κοντά στην αγορά. δεν είχε όμως τις διαστάσεις που απέκτησε από τον 19 ο αι. Η λογική του κοινωνικού διαχωρισμού λοιπόν ενισχυόταν καθώς η Αθήνα αναπτυσσόταν. Διαβάζοντας κανείς το 1909 ρεπορτάζ για τους Επιτάφιους των εκκλησιών της Αθήνας συναντά ρητές αναφορές στην αστική σύνθεση του εκκλησιάσματος στον Άγιο Γεώργιο Καρύτση και στη Μητρόπολη, και στον πενιχρό στολισμό του επιταφίου στους Τρεις Ιεράρχες των Πετραλώνων και στους Ταξιάρχες της Παλιάς Αγοράς. Παρ όλ αυτά μέχρι τον μεσοπόλεμο δεν είχαν δημιουργηθεί κοινωνικά αμιγείς αστικές συνοικίες. Για να περιοριστούμε στο Κολωνάκι, που το 1904 διαβάζουμε ότι «θεωρείται καθ εαυτό αριστοκρατική γειτονιά», το 1905

μαθαίνουμε από το αστυνομικό δελτίο ότι σε δωμάτιο πίσω από ένα παντοπωλείο στο Κολωνάκι κατοικούσαν μαζί 8 μικροί λούστροι (κλασικό μοντέλο κατοικίας εξαθλιωμένων λαϊκών στρωμάτων), ενώ το 1907 διαβάζουμε ότι στην Ηροδότου δίπλα σε καινούριο πολυτελές σπίτι κατοικούσε ο ελαιοχρωματιστής που το έβαψε. Σύμφωνα με τον Γ. Θεοτοκά η «μεγάλη εποχή» του Κολωνακίου ήταν οι δεκαετίες του 20 και του 30 και θυμίζω ότι η μαντάμ Σουσού γράφεται στο τέλος της δεκαετίας του 1930. Μορφές συγχρωτισμού πλουσίων και φτωχών συνέχιζαν λοιπόν να υπάρχουν στο επίπεδο της συνοικίας (νοούμενης ως μεγάλης χωρικής ενότητας). Πιο αμιγείς ζώνες πρέπει να παράγονταν σε μικρότερες κλίμακες, ενώ αξίζει να επισημάνουμε ότι στις πηγές μας συνήθως στις πυκνοκατοικημένες και με μικρά στενά λαϊκές συνοικίες αντιδιαστέλλονταν όχι ολόκληρες αστικές γειτονιές αλλά οι λεωφόροι με τις πλούσιες κατοικίες. Η εφημερίδα «Σοσιαλιστής» το 1890 αντιπαρέθετε τα μέγαρα σε Κολωνάκι, Πανεπιστημίου, Σταδίου και Αμαλίας στο Γκαζοχώρι, στις στενωπούς του Ψυρρή, στο Μεταξουργείο και στους λόφους του Βατραχονησιού. Πώς εξελίχθηκε ο κοινωνικός διαχωρισμός; Το 1860, με βάση τις αναμνήσεις του Ν. Λεβίδη για τον τόπο κατοικίας 140 «προυχόντων Αθηναίων» και «επισήμων μετοίκων», ένα σημαντικό κομμάτι τους έμενε στη νέα πόλη, από τη μέση της Πανεπιστημίου μέχρι την περιοχή γύρω από το Σύνταγμα, κι ένα μάλλον μικρότερο έμενε στην Πλάκα, κυρίως την οδό Αδριανού. Η παλιά πόλη σταδιακά εγκαταλείφθηκε ως τόπος κατοικίας από τους αστούς: η νέα παρείχε τον διαθέσιμο χώρο για την ανέγερση «μεγάρων» και πολύ καλύτερες υποδομές (από την ύδρευση και την αποχέτευση μέχρι τον φωτισμό των δρόμων). Λειτουργούσε επίσης μια λογική χωροθέτησης με βάση τον άξονα ανατολής δύσης, κυρίαρχη και σήμερα, που έχει επισημανθεί και ερμηνευθεί από την Χ. Αγριαντώνη: για τη διαφοροποίηση στον χώρο ανάμεσα σε ανατολικές αστικές ζώνες κατοικίας και σε δυτικές λαϊκές ζώνες κατοικίας και εργασίας καθοριστική ήταν πρώτον η θέση των ανακτόρων (σημερινή Βουλή) τα οποία λειτούργησαν ως πόλος έλξης των αστών, ενώ δεύτερον ήδη από την οθωμανική περίοδο οι οχλούσες βιοτεχνικές δραστηριότητες (που συμπλέκονταν με τη λαϊκή κατοικία και πάντως απωθούσαν την αστική) βρίσκονταν στη δυτική πλευρά της πόλης. Πάντως μέχρι την πύκνωση στα 1880 των κατοικιών των ομογενών αστών κοντά στα ανάκτορα και την παγίωση στη συνέχεια του

Κολωνακίου ως κατεξοχήν τόπου κατοικίας των αστών, τα «μέγαρα» ήταν διάσπαρτα στη νέα πόλη, στο σημερινό κέντρο. Φαίνεται ότι θα απομακρυνθούν πρώτα από την Ομόνοια, καθώς άρχισαν εκεί να κυριαρχούν χρήσεις άλλες από της κατοικίας: κρίσιμη ιδίως πρέπει να ήταν η μετατροπή της σε συγκοινωνιακό κόμβο στο τέλος του 19 ου αιώνα. Η αφετηρία του τρένου για τον Πειραιά μεταφέρθηκε από το Θησείο στην πλατεία Ομόνοιας το 1895, η αφετηρία του τρένου για Κηφισιά/Λαύριο είχε μεταφερθεί το 1889 από την πλατεία Αττικής στην πλατεία Λαυρίου, και τα επόμενα χρόνια στα Χαφτεία και στην Ομόνοια εγκαταστάθηκαν αφετηρίες γραμμών τραμ. Στα κέντρα διασκέδασης της περιοχής της Ομόνοιας σύχναζε ένα λαϊκότερο κοινό από την πλατεία Συντάγματος, και τα Χαφτεία το 1909, με αφορμή συμπλοκή σε καφενείο εκεί, αποκαλούνται «περιώνυμα δια τον ταραχώδη βίον των». Το άλλο μέτωπο ανάπτυξης σχετικά ομοιογενών αστικών ζωνών κατοικίας ξεκινούσε μετά την Ομόνοια, στον άξονα της Πατησίων. Ο αστικός εποικισμός φτάνει μέχρι την πλατεία Αμερικής, και διαμορφώνει σε αστικές/μικροαστικές συνοικίες την Κυψέλη και τους δρόμους δυτικά της Πατησίων. Όσο για τις λαϊκές γειτονιές, υπήρχαν προφανώς πολλές διαβαθμίσεις από την αθλιότητα ως τη «νοικοκυρεμένη φτώχεια». Υπήρχαν δραστηριότητες που μείωναν πολύ τις τιμές της γης και προσέλκυαν τους φτωχότερους ή και τους λούμπεν. Στα Κάτω Πετράλωνα πχ, κοντά στις φυλακές Συγγρού, έστηναν τα τσαντίρια τους οι τσιγγάνοι, ενώ στο Γκάζι, στον συνοικισμό γύρω από το εργοστάσιο αεριόφωτος, βρίσκονταν συγκεντρωμένοι τον 19 ο αιώνα οι οίκοι ανοχής, για να μετακινηθούν αργότερα βορειότερα προς το Μεταξουργείο και τη Βάθης. Επισημαίνω τρία βασικά χαρακτηριστικά των λαϊκών γειτονιών. Πρώτον, η βιοτεχνία ήταν διάσπαρτη εκεί: αντίθετα με το ιδεώδες των αμιγών ζωνών κατοικίας, οι εργάτες και οι περισσότεροι μικροαστοί επιζητούσαν να μένουν κοντά στον χώρο εργασίας, μέχρι τουλάχιστον την εποχή που έγινε οικονομικά προσιτή για όλους η καθημερινή πρόσβαση στις δημόσιες συγκοινωνίες. Δεύτερον, τα σπίτια ήταν χαμηλά και στενάχωρα: χαρακτηριστική η περιγραφή της οδού Ποσειδώνος στο Θησείο, ενός από τους παλιότερους «δρομίσκους» της πόλης, «με πτωχικά σπιτάκια, παλαιά όλα και μικρά» σύμφωνα με τον επικήδειό της το 1899, λίγο πριν ανασκαφεί και μετατραπεί σε αρχαιολογικό χώρο. Τρίτο βασικό χαρακτηριστικό, η ανυπαρξία ή το πενιχρό των διαφόρων υποδομών, σε σύγκριση με τα επίπεδα που ήταν δυνατά στην

εποχή. Χαρακτηριστική η περιγραφή της οδού Μαυρομιχάλη από τον Ξενόπουλο το 1888 που παραθέτει η Γ. Γκότση: ξεκινάει «μεγαλοπρεπής» κι όσο απομακρύνεται από το κέντρο γίνεται σκοτεινή και ρυπαρή. Θα θίξουμε, τέλος, το θέμα της χωροθέτησης του λιανικού εμπορίου και της βιοτεχνίας. Ο κανόνας στην προνεωτερική πόλη ήταν ο διαχωρισμός τους από την κατοικία και η συγκέντρωσή τους σε κάποιες ζώνες, όπου θα ήταν ευχερέστερη η επιτήρηση της εφαρμογής των διαφόρων ρυθμίσεων (όσον αφορά τις τιμές, την ποιότητα κλπ) από τις αρχές αλλά και από τις συντεχνίες. Η συγκέντρωση αυτή χαλαρώνει με την παρακμή των συντεχνιών, ωστόσο στοιχεία της διατηρούνται και στο νέο θεσμικό πλαίσιο του νεωτερικού κράτους. Αφενός λειτουργούν φυσικά οι οικονομικές χωροθετικές πιέσεις συγκέντρωσης (ανάλογα με τον κλάδο), όπως και αδράνειες και το βάρος των χρήσεων του παρελθόντος. Αφετέρου αρτοποιοί, κρεοπώλες, ιχθυοπώλες (και λιγότερο οι μανάβηδες) και στο νέο φιλελεύθερο θεσμικό πλαίσιο υπόκεινταν σε ελέγχους από τις αρχές, κι αυτό οπωσδήποτε συνετέλεσε στην αναπαραγωγή του μοντέλου του παζαριού. Η αστυνομία μπορούσε να επιβάλει στους συγκεκριμένους μαγαζάτορες μια ορισμένη τοποθεσία, ενώ οι δήμοι φρόντιζαν να κατασκευάζουν κλειστές αγορές και να νοικιάζουν τα μαγαζιά τους, επιτυγχάνοντας έτσι τη διατήρηση μιας πιάτσας που μπορούσε να επιτηρείται εύκολα. Ενώ τα αρτοποιεία και τα παντοπωλεία από νωρίς διεσπάρησαν σε κάθε γωνιά της Αθήνας, τα κρεοπωλεία, τα ιχθυοπωλεία και τα μανάβικα άργησαν να τα ακολουθήσουν. Για πολλές δεκαετίες η παλιά αγορά με τα ξύλινα παραπήγματα διατήρησε ακλόνητη την κυριαρχία της, ενώ οι ανάγκες των νέων γειτονιών σχεδιάζονταν να αντιμετωπιστούν με τη δημιουργία κι άλλων παρόμοιων μικρότερων αγορών (και λειτούργησαν τέτοιες στου Ψυρρή, στη Νεάπολη κλπ). Ωστόσο τη δεκαετία του 1880 τα κρεοπωλεία έχουν πάψει να περικλείονται αποκλειστικά εντός των τειχών του παζαριού. Συνέβαλε σ αυτό η πυρκαγιά στην παλιά αγορά το 1884 όπως και η αλλαγή πολιτικής του δήμου που χορήγησε αθρόα άδειες ίδρυσης κρεοπωλείων. Στη Νέα Αγορά που χτίστηκε, τη Βαρβάκειο, συνέχισαν να στεγάζονται όλα σχεδόν τα ιχθυοπωλεία της πόλης και ένα αξιόλογο κομμάτι των κρεοπωλείων, φαίνεται όμως ότι σταδιακά μετατράπηκε σε κέντρο του χονδρικού

εμπορίου. Παράλληλα χτίζεται η κεντρική λαχαναγορά, επίσης κέντρο χονδρεμπορίου, στα 1902. Η τάση λοιπόν της διάχυσης στην πόλη κυριάρχησε τελικά στα καταστήματα λιανικής πώλησης τροφίμων, ακόμη και σε αυτά που άργησαν να την ακολουθήσουν λόγω θεσμικού πλαισίου. Λιγότερη κυρίαρχη ήταν όσον αφορά τα εμπορικά καταστήματα που πουλούσαν ρούχα, υφάσματα, παπούτσια κλπ: βεβαίως η έξοδος από το παλιό οθωμανικό παζάρι ξεκίνησε από νωρίς από όσους απευθύνονταν σε ένα αστικό κοινό, και το 1860, ενώ μεγάλο μέρος των λαϊκών τάξεων συνέχισε να ψωνίζει από τα αμπατζίδικα και τα τσαρουχάδικα της παλιάς αγοράς, ένα πλήθος μαγαζιών για εξευρωπαϊσμένα γούστα λειτουργεί στη νέα πόλη. Τα νέα καταναλωτικά πρότυπα δεν άργησαν να επικρατήσουν και να οδηγήσουν την παλιά αγορά σε παρακμή. Ωστόσο η έξοδος από το παζάρι συμβάδιζε με την αναπαραγωγή νέων συγκεντρώσεων ομοειδών καταστημάτων στον ίδιο χώρο, όπως γίνεται φανερό και με μια επιπόλαιη ματιά στους εμπορικούς οδηγούς της Αθήνας. Φυσικά καθώς η Αθήνα συνεχίζει να μεγαλώνει αυξάνονται και τα εμπορικά καταστήματα που λειτουργούν στις γειτονιές, ευκρινής όμως είναι η διαμόρφωση κεντρικής πιάτσας σε πολλούς κλάδους: τα καρεκλάδικα στην Αγία Ειρήνη, τα γυναικεία καπέλα στους δρόμους πέριξ της Ερμού από την Καπνικαρέα μέχρι την Βουλής κλπ. Το κέντρο της πόλης παρέμενε σημαντικό για τα καταστήματα που δεν πουλούσαν είδη «καθημερινής χρήσης» και άρα είχαν ανάγκη από μεγαλύτερη δεξαμενή πελατών. Διεθνώς η τάση ήταν προς τη μονοπώληση του ευρύτερου κέντρου των πόλεων από το λιανικό εμπόριο και τις χρηματοοικονομικές δραστηριότητες και προς την έξοδο της μεταποίησης (καθώς συγχρόνως διαχωριζόταν η κατασκευή από την εμπορία των προϊόντων). Έτσι συνέβη και στην Αθήνα, ενδεχομένως με κάποια καθυστέρηση. Ήδη το 1835 διάταγμα όριζε ότι εργαστήρια που επιβαρύνουν με οσμές ή με θόρυβο «τοπίζονται εις αποκέντρους συνοικίας της πόλεως». Γενικά δεν επιδιώχθηκε από το κράτος η συγκέντρωση των εργαστηρίων σε κάποιο περιχαρακωμένο χώρο: μερική εξαίρεση τα σιδεράδικα, που το 1874 τοποθετήθηκαν στην Ηφαίστου/τέλος της Αδριανού και στο Μεταξουργείο, σε πιάτσες που παρέμειναν ισχυρές αλλά όχι αποκλειστικές τα επόμενα χρόνια. Οι περισσότερες βιοτεχνίες συνέχισαν να χωροθετούνται (πλειοψηφικά αλλά όχι αποκλειστικά) στη βάση της λογικής της πιάτσας, όπως προκύπτει από τους οδηγούς της Αθήνας.

Σταδιακά, όμως, πολλές από τις πιάτσες μεταφέρθηκαν έξω από το κέντρο: τελευταίες πρέπει να αποχώρησαν αυτές της βιοτεχνίας ένδυσης. Πίνακας 5: Χωροθέτηση ξυλουργείων/επιπλοποιείων Αθήνας (%) 1875 1899 1910 1915 1925 Εμπορικό τρίγωνο-σύνταγμα-ομόνοια-λεωφόροι 83,3 55,7 43,9 36,2 17,7 Μοναστηράκι-Θησείο 4,8 10,3 12,1 11,4 7,8 Άγιος Παντελεήμονας 1,1 5,2 Κολωνός-Ακαδημία Πλάτωνος 1,3 4,9 Βάθης-Άγιος Παύλος 1,9 7,1 8,3 7,8 Γκύζη-Κυψέλη 0,4 0,4 1,3 Εξάρχεια-Μουσείο 1,9 3,3 6,4 3,4 Θυμαράκια-Πατήσια 0,4 2,7 Καλλιθέα 0,9 Κολωνάκι 5,1 5,6 5,4 4,7 Μακρυγιάννη 0,9 0,9 5,6 Μεταξουργείο 2,6 1,8 3,2 6,1 Νεάπολη 4,8 9 9,3 8,1 11 Νέος Κόσμος 0,3 0,4 2,9 Παγκράτι-Ιλίσια 0,3 3,8 Πατησίων 1,3 3 3 2,7 Πετράλωνα-Γκάζι-Ρουφ 0,6 0,1 1,2 2,7 Πλάκα 7,1 5,1 4,4 4,6 4,7 Ψυρρή 6,4 7,4 6,5 4 [ΠΙΝΑΚΑΣ 5] Και αν δημιουργούνταν στην περιφέρεια καινούριες υπερτοπικές πιάτσες, φαίνεται ότι δεν είχαν την ισχύ αυτών του κέντρου, τουλάχιστον όχι στην περίπτωση των ξυλουργείων και επιπλοποιείων που έχω μελετήσει αναλυτικά. Τα στοιχεία στα οποία βασίζεται ο Πίνακας 5 είναι άνισα, καθώς προέρχονται από εμπορικούς οδηγούς διαφορετικής αξίας ο καθένας ενώ τα

στοιχεία για το 1925 αντλούνται από τα (πολύ πληρέστερα) μητρώα του επαγγελματικού επιμελητηρίου. Διακρίνεται πάντως ευκρινώς η τάση εξόδου από το κέντρο (η οποία δεν θα ήταν τόσο απότομη από το 1915 ως το 1925 όσο φαίνεται: οι οδηγοί έτειναν να υποκαταγράφουν τις συνοικίες). Από νωρίς έχει υπάρξει μια συγκέντρωση στη Νεάπολη, κι άλλη μία βορειοδυτικά στη Βάθης και στο Μεταξουργείο (η οποία το 1925 προεκτείνεται στον Άγιο Παντελεήμονα και τον Κολωνό), ενώ ένας καινούριος πόλος εμφανίζεται στις καινούριες νοτιοανατολικές γειτονιές (Μακρυγιάννη-Νέος Κόσμος-Παγκράτι). Πρόκειται, ωστόσο, για συγκεντρώσεις σε περιοχές όπου αναπτύσσεται η πόλη και χτίζονται σπίτια (τα οποία είχαν πολύ περισσότερα ξύλινα μέρη από σήμερα): μοιάζει να λειτουργεί μια λογική όχι τόσο δημιουργίας υπερτοπικής πιάτσας όσο εγγύτητας στην περιοχή όπου υπάρχει ζήτηση.