ARTABILITY 1 η ενδιάμεση αναφορά για την επίδραση της Τέχνης στη ζωή των ατόμων με αναπηρία στην Ελλάδα 1. Εισαγωγή 1.1 Το έργο Το Artability είναι ένα διετές έργο για την ανταλλαγή καλών πρακτικών που μπορούν να κινητοποιήσουν άτομα με αναπηρία να συμμετέχουν στη διαδικασία δια βίου εκπαίδευσης μέσα από εργαστήρια για τις τεχνικές των οπτικών τεχνών και για την οργάνωση καλλιτεχνικών εκθέσεων. Οι δραστηριότητες του Artability κυρίως αφορούν στην ενδυνάμωση της πίστης των συμμετεχόντων στις ατομικές τους δυνατότητές ενώ στόχος του έργου είναι η ανατροπή της επικρατούσας αντίληψης της εκπαίδευσης, σύμφωνα με την οποία τα άτομα με αναπηρία θεωρούνται καταναλωτές και όχι παραγωγοί της γνώσης. Το Artability βασίζεται στην ισχυρή πεποίθηση ότι τα άτομα με αναπηρία διαθέτουν ικανή εμπειρία και γνώση που δεν αναγνωρίζονται και δεν εκτιμώνται από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Μέσα από μία δημοκρατική παιδαγωγική προσέγγιση και μία συνεργατική δυναμική peer to peer, ο εκπαιδευτής θα βοηθήσει τους συμμετέχοντες να ανακαλύψουν τη γνώση που διαθέτουν με όρους πλήρους ισότητας. Η συνεργατική οργάνωση εργαστηρίων τέχνης, σεμιναρίων και εκθέσεων, επιτρέπουν αυτή την ενεργή και ουσιαστική συμμετοχή και οικοδομούν πρακτικές ικανότητες που μπορούν να βρουν αντίκρισμα στην αγορά εργασίας.
Μέσα από τα εβδομαδιαία εργαστήρια τέχνης, στο πλαίσιο του έργου, θα δημιουργηθούν σε κάθε χώρα-εταίρο δεκάδες έργα τέχνης τα οποία με το πέρας του προγράμματος θα φιλοξενηθούν σε καλλιτεχνικές εκθέσεις. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι οι συμμετέχοντες εξελίσσουν τις έμφυτες ικανότητες τους σε ατομικό επίπεδο, ως μέλη μίας ομάδας που ασκεί τέχνη, σε μία κοινωνία που συμμετέχουν ισότιμα. Το Artability έχει στόχο να : - αυξήσει την εμπιστοσύνη των ατόμων με αναπηρία στις ικανότητές και δυνατότητες τους - αυξήσει την κοινωνική συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία - διευκολύνει την πρόσβαση σε πολιτιστικές δραστηριότητες, δραστηριότητες αναψυχής αλλά και επαγγελματικές δραστηριότητες - βελτιώσει το σύστημα εκπαίδευσης ενηλίκων μέσα από τη δημιουργία ενός εγχειριδίου για τη διάχυση της μεθοδολογίας που σχεδιάστηκε σε εθνικό επίπεδο, αλλά και μέσα από την συγκριτική διεθνή ανάλυση για την επίδραση της τέχνης στη ζωή των ατόμων με αναπηρία Τα τελευταία χρόνια, η χρήση της προσέγγισης της κοινωνικής ένταξης και επανένταξης μέσα από την τέχνη αποτελεί μία μέθοδο που προτιμάται από εκπαιδευτές, επαγγελματίες στην εκπαίδευση ενηλίκων, ψυχολόγους αλλά και από τα ίδια τα άτομα με αναπηρία. Η καινοτομία του Artability είναι ότι δίνει έναν περισσότερο διαδραστικό χαρακτήρα στις δραστηριότητες για τις οπτικές εικαστικές τέχνες και τα εργαστήρια, ξεπερνώντας την ορθόδοξη προσέγγιση από την κορυφή προς τη βάση στη διδασκαλία ανάμεσα στον εκπαιδευτή και τον εκπαιδευόμενο. Από την άποψη αυτή, το Artability σχεδιάστηκε για να προκαλέσει δημιουργικούς και καλλιτεχνικούς τρόπους συλλογής όσων καταθέτουν τα άτομα με αναπηρία, ώστε να τις χρησιμοποιήσει για να παράγει
καλλιτεχνικές δημιουργίες στα εβδομαδιαία εργαστήρια τέχνης. Μία ακόμα καινοτόμα τάση αφορά στο ότι οι προσωπικές εμπειρίες των ατόμων με αναπηρία, μέσα από το έργο λαμβάνονται υπόψη σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Παράλληλα, το έργο περιλαμβάνει στα εργαστήρια τέχνης και μέλη των οικογενειών των ατόμων με αναπηρία, με στόχο να ενδυναμώσει τις οικογένειες ως μηχανισμούς στήριξης των ατόμων με αναπηρία. Τα άτομα με αναπηρία διαθέτουν εμπειρία και γνώση που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν πρωταρχική πηγή για πρωτοβουλίες από τη βάση με στόχο την προώθηση της κοινωνικής ένταξης μέσω της τέχνης. Τα θέματα με τα οποία ασχολείται το Artability απορρέουν από τις καθημερινές εμπειρίες και τα βιώματα των συμμετεχόντων. Έτσι, τα άτομα με αναπηρία συνδιαμορφώνουν τα προγράμματα των εργαστηρίων από κοινού με τους εκπαιδευτές και τους καλλιτέχνες, και επιλέγουν μαζί τα θέματα των εβδομαδιαίων εργαστηρίων τέχνης. 1.2 Ο εταίρος Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ Κέντρο Πληροφόρησης και Τεκμηρίωσης για τον Ρατσισμό, την Οικολογία, την Ειρήνη και τη Μη Βία είναι μία μη κερδοσκοπική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1993. Τα κεντρικά γραφεία της ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ βρίσκονται στη Θεσσαλονίκη ενώ συνεργάτες υπάρχουν και στην Αθήνα. Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ αναπτύσσει δράσεις για την καταπολέμηση του ρατσισμού και τη μη διάκριση, για τα ανθρώπινα δικαιώματα, για την κοινωνική οικολογία, για την ειρήνη και για την επίλυση των συγκρούσεων. Ο στόχος της οργάνωσης είναι η προώθηση των ίσων ευκαιριών για όλους χωρίς καμία διάκριση για παράδειγμα με βάση το φύλο, τη φυλή, την εθνική καταγωγή, το κοινωνικό/οικονομικό/εκπαιδευτικό επίπεδο, την αναπηρία, την ηλικία, τη θρησκευτική πεποίθηση κλπ. Μέσα από τις δραστηριότητές της, οι οποίες βασίζονται στην
αλληλεγγύη και την ενεργή συμμετοχή, η ΑΝΤΙΓΟΝΗ στοχεύει στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σε θέματα μη διάκρισης, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οικολογίας, μη βίας και διαπολιτισμικότητας. 1.3 Το προφίλ των συμμετεχόντων Στην Ελλάδα υπάρχουν ελάχιστες ευκαιρίες για ανάδειξη και αξιοποίηση του ταλέντου καλλιτεχνών που ζουν με αναπηρίες. Το πρόγραμμα προσκάλεσε άτομα με κάθε είδους αναπηρία που είχαν κάποια κλίση στις εικαστικές τέχνες. Αρχικά δημιουργήθηκε μια ομάδα από άτομα με αναπηρία εξαιτίας ψυχικής νόσου, άτομα με κινητική αλλά και νοητική αναπηρία. Στην πορεία παρέμειναν μόνο άτομα με αναπηρία σχετική με κάποια ψυχιατρική ασθένεια. Οι συμμετέχοντες είναι όλοι σε φαρμακευτική αγωγή που ορίζει η ψυχιατρική τους διάγνωση. Οι περισσότεροι έχουν νοσηλευτεί σε ψυχιατρικές κλινικές και νοσοκομεία, δεν εργάζονται και λαμβάνουν το βοήθημα ή σύνταξη των ΑΜΕΑ. Τόσο το μορφωτικό επίπεδο όσο και η οικονομική κατάσταση των περισσότερων ατόμων της ομάδας είναι σε πολύ χαμηλό επίπεδο. Η ηλικία τους κυμαίνεται μεταξύ 35-50 ετών. Η κατανομή του φύλου είναι ισότιμη. Η ψυχιατρικής φύσης ασθένειά τους έχει δημιουργήσει πολλά προβλήματα στη λειτουργικότητά τους σε συναισθηματικό, γνωστικό, κοινωνικό επίπεδο. Πολλοί από τους συμμετέχοντες βιώνουν περιορισμούς τόσο στην εκτέλεση δραστηριοτήτων όσο και στην εμπλοκή τους σε καθημερινές καταστάσεις. Ο στιγματισμός λόγω της νόσου, οι ελάχιστες ευκαιρίες απασχόλησης και η χαμηλή οικονομική κατάστασή τους, έχουν δημιουργήσει ένα ασφυκτικό περιβάλλον γύρω τους. Η απομόνωση και το αίσθημα αδιέξοδου είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά της ζωής τους όπως τονίζουν οι ίδιοι.
Πιστεύουμε ότι είναι σημαντικό να αναφέρουμε μερικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και δυσκολίες που βιώνουν τα άτομα που συμμετέχουν στην ομάδα. Πρώτον επειδή το πρόγραμμα, οι διευκολυντές / εμψυχωτές και οι εκπαιδευτές παίρνουν υπόψη τους αυτά τα χαρακτηριστικά όταν συμμετέχουν στην οργάνωση των εργαστηρίων και στις συναντήσεις. Δεύτερον για να μπορέσει να γίνει κατανοητή η περιγραφή και η συζήτηση που ακολουθεί στην αναφορά αυτή. Ενδεικτικά αναφέρονται οι ιδιαιτερότητες και οι δυσκολίες που εμφανίζουν τα άτομα της ομάδας: - Πολύ χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση - Ιδιαίτερη ευαισθησία στην κριτική και στην κάθε είδους πίεση - Μεγάλη ανάγκη καθοδήγησης και εμπιστοσύνη στη γνώμη ειδικών και σημαντικών για αυτούς ανθρώπων - Δυσκολίες σε κάθε μορφής προσωπική έκθεση ή έκφραση - Δυσκολία συγκέντρωσης και ολοκλήρωσης ενός έργου - Ιδιαίτερη δυσκολία να αντέξουν και να επεξεργαστούν συναισθήματα και σκέψεις - Η χρήση των φαρμάκων επηρεάζει την απόδοση, την αντοχή, τη διάθεσή τους. Για παράδειγμα κάποιοι έχουν δυσκολίες στον συντονισμό των κινήσεων, είναι ευερέθιστοι ή απαθείς - Οι αλλαγές, μια καινούργια ή άγνωστη διαδικασία τους προκαλεί άγχος και φόβο - Αποθαρρύνονται εύκολα και αποφεύγουν τις δυσκολίες - Οι περισσότεροι δεν έχουν προσωπικό χώρο και χρήματα για υλικά έτσι ώστε να δουλεύουν ιδιωτικά τις υπόλοιπες μέρες εκτός εργαστηρίου
Πέρα όμως από τις δυσκολίες όλοι επιθυμούν και καταβάλουν μεγάλη προσπάθεια να είναι συνεπείς και να εξελιχθούν. Είναι όλοι ευγενικοί και γεμάτοι ελπίδα, φιλότιμοι και με κοινωνική ενσυναίσθηση, με υψηλές ηθικές αξίες και οράματα για μια πιο δίκαιη και ευτυχισμένη προσωπική και κοινωνική ζωή. 2. Μεθοδολογία 2.1 Οι πυλώνες του έργου Όλες οι δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στη διάρκεια του έργου βασίζονται στην - Μη τυπική εκπαίδευση και δραστηριότητες βιωματικής μάθησης - Προσέγγιση από τη βάση και την παιδαγωγική της δημοκρατίας Το έργο Artability επιλέγει την ανάμιξη των ατόμων με αναπηρία στον σχεδιασμό των δραστηριοτήτων ώστε οι τελευταίες να περιλαμβάνουν την εμπειρία και τις θέσεις των συμμετεχόντων και έτσι τα αποτελέσματα των εργαστηρίων να έχουν μόνιμη διάρκεια. Το μοντέλο σχέσεων των Theo και Vincent Van Gogh είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη μεθοδολογία του έργου Artability, βάσει της οποίας οι εμπειρίες και οι ικανότητες των ατόμων με αναπηρία προέχουν και ενσωματώνονται σε εργαστήρια τέχνης. Είναι γνωστό ότι ένας από τους πιο ταλαντούχους εξπρεσιονιστές ζωγράφους, ο Vincent Van Gogh, υπέφερε από σοβαρές εναλλαγές ψυχικής διάθεσης κατά τη διάρκεια της καριέρας του, γεγονός που αντανακλάται στη δημιουργικότητα και τη μοναδικότητα της τέχνης του. Αυτό που σχετίζεται περισσότερο με τη μεθοδολογία του προγράμματος είναι η σχέση του ζωγράφου με τον αδερφό του Theo, ο οποίος αποτέλεσε παράδειγμα σε ό, τι αφορά στην οικονομική και συναισθηματική υποστήριξη κατά τη διάρκεια της ζωής του Vincent Van Gogh. Οι ειδικοί ερμηνεύουν το περιεχόμενο
και το βάθος της επικοινωνίας τους μέσα από γράμματα υποστήριξης που λειτούργησαν θεραπευτικά και γαλούχησαν τον ιδιοφυή ζωγράφο. Η γραπτή παρακαταθήκη των γραμμάτων αυτών ρίχνει φως στην αντίληψη του ζωγράφου για τη ζωή. Ο Van Gogh, σε σημερινούς όρους, αποτελεί ένα άτομο με αναπηρία και εξαιρετικές ικανότητες. Το περιεχόμενο των γραμμάτων του αντανακλάται στην τέχνη -και συγκεκριμένα στις επιρροές, τις τεχνικές και τα υλικά-, στην κοινωνία και συγκεκριμένα στον κλήρο, τον θάνατο, την οικογένεια, τους γονείς, τις γυναίκες-, στον φόβο στη συστολή, τη φιλοδοξία, την απόγνωση, τη μοναξιά, την αγάπη-, στην υγεία και τον τρόπο ζωής, και μπορούν να συμβάλουν στη διαμόρφωση μίας αντίληψης για την πραγματικότητα που ίσως βιώνει κάποιο άτομο με αναπηρία. Ένας από τους κύριους στόχους του έργου είναι να αντιστρέψει την επικρατούσα αντίληψη της εκπαίδευσης που αντιλαμβάνεται τα άτομα με αναπηρία ως απλούς αποδέκτες της μεταφοράς γνώσης. Η σύμπραξη του Artability θεωρεί τα άτομα με αναπηρία ανθρώπους με συγκεκριμένες ικανότητες, γνώσεις και δυνατότητες, και συμβάλλει για την εξέλιξη των ικανοτήτων αυτών ώστε να λειτουργήσουν θετικά στην αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση των ατόμων. Για να επιτύχει ο παραπάνω στόχος, χρειάζεται μία δημοκρατική παιδαγωγική προσέγγιση όπου ο εκπαιδευτής δεν είναι αυτός που δίνει τις πληροφορίες αλλά ο πρώτος ανάμεσα σε ίσους (primus inter pares) ο οποίος βοηθά τους συμμετέχοντες να ανακαλύψουν τις γνώσεις τους σε πλήρη ισότητα. Με τον τρόπο αυτό η μη τυπική εκπαίδευση και η βιωματική μάθηση βοηθούν τους συμμετέχοντες να ζήσουν τις ικανότητές τους μέσα από την πραγματοποίηση των δραστηριοτήτων του έργου. Η μεθοδολογική προσέγγιση επίσης μπορεί να αυξήσει την κοινωνική συμμετοχή των ανθρώπων με αναπηρία και να διευκολύνει την πρόσβασή τους σε πολιτιστικές δραστηριότητες, δραστηριότητες αναψυχής αλλά και δραστηριότητες για να αναπτύξουν νέες επαγγελματικές δυνατότητες και γνώση. Η δημοκρατική παιδαγωγική προσέγγιση μπορεί να ενισχύσει την αυτοεκτίμηση των συμμετεχόντων και να τους κάνει να θέλουν
να εκφραστούν στην ομάδα εφόσον νιώθουν ασφάλεια και ξέρουν ότι θα ακουστούν. Αυτό μπορεί να έχει θετική επίδραση στην οικογένειά τους και στην καθημερινή τους ζωή. Η από κοινού διοργάνωση των καλλιτεχνικών εργαστηρίων, των σεμιναρίων και της τελικής έκθεσης θα οδηγήσει στην οικοδόμηση στέρεων ικανοτήτων με αντίκρισμα στην αγορά εργασίας. 2.2 Το εργαστήριο για τις καλλιτεχνικές τεχνικές Το εργαστήριο σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε για να βοηθήσει τους συμμετέχοντες να εφαρμόζουν διαφορετικές τεχνικές για να παράγουν τα καλλιτεχνικά τους έργα. Το εργαστήριο στην Ελλάδα χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος οι συμμετέχοντες φιλοξενήθηκαν στο Τμήμα Καλών Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και δούλεψαν έργα με γύψο. Το δεύτερο και το τρίτο εργαστήριο έγιναν στα γραφεία της ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ και οι συμμετέχοντες πήραν τεχνικές συμβουλές και προτάσεις από ένα έμπειρο καλλιτέχνη και παιδαγωγό ενηλίκων (καθηγητή της Καλών Τεχνών του ΑΠΘ). Στη συνέχεια οι συμμετέχοντες ήταν σε θέση να επιλέξουν τι τους ταιριάζει και τους ενδιαφέρει για να ασχοληθούν σύμφωνα με την εμπειρία τους από τις συναντήσεις των προηγούμενων εβδομάδων. 2.3 Τα εβδομαδιαία εργαστήρια εικαστικών τεχνών Τα εργαστήρια ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 2014 και συνεχίζονται από τότε κάθε Τετάρτη 16-18 μμ σε μια αίθουσα του Μακεδονικού μουσείου σύγχρονης τέχνης. Τις ημέρες που το μουσείο ήταν κλειστό για κάποιο λόγο, οι συναντήσεις της ομάδας γινόταν στο χώρο της ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ ή αξιοποιούνταν με άλλη δραστηριότητα όπως επίσκεψη σε μια έκθεση έργων τέχνης.
Το αντικείμενο των εργαστηρίων είναι η ζωγραφική, ο πηλός, και άλλες τεχνικές οι οποίες αποφασίζονται από κοινού με τους συμμετέχοντες, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις τους. Τους πρώτους μήνες δόθηκε χρόνος για γνωριμία τόσο των μελών της ομάδας, όσο και με διάφορα είδη εικαστικής τέχνης, υλικών και τεχνικών. Έγιναν βιωματικές ασκήσεις και παιχνίδια με χρήση εικαστικών μέσων που εκτός της γνωριμίας και τις εξοικείωσης με τις τεχνικές και σκοπό είχαν και την απελευθέρωση της φαντασίας. Πολύ σημαντικές για τους συμμετέχοντες ήταν οι συζητήσεις με διαφόρους καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν την ομάδα. Μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή αυτών των συναντήσεων ήταν η γνωριμία με άτομα που είχαν τους ίδιους περιορισμούς και προβλήματα αλλά είχαν ασχοληθεί αρκετά με τη ζωγραφική και είχαν εξαιρετικά αποτελέσματα. Αυτά τα πιο έμπειρα άτομα, είναι πια σε επαφή σταθερή με την ομάδα των λιγότερο έμπειρων, και, υπάρχει αμοιβαία υποστήριξη και ανταλλαγή ιδεών και γνώσεων. Έγιναν επίσης προβολές έργων καταξιωμένων εικαστικών καλλιτεχνών και προβολή μιας ταινίας με θέμα τη ζωή του Βαν Γκονγκ. Συζητήθηκαν πολύ οι αρχές και η φιλοσοφία του προγράμματος. Όλη αυτή τη περίοδο υπήρχε πάντα πρόνοια για τη δημιουργία ενός προστατευμένου και ασφαλούς περιβάλλοντος. Χρειάστηκε χρόνος για να γίνει συνειδητό ότι δεν είμαστε μια ομάδα θεραπείας και ότι δεν εστιάζουμε στους περιορισμούς και στις ελλείψεις. Αντίθετα αυτό που επιθυμούμε είναι η ανάδειξη των δυνατών πλευρών και των ταλέντων καθενός. Σε δεύτερο χρόνο έγινε γνωριμία με συγκεκριμένες τεχνικές (π.χ. σκίαση, προοπτική, μεγέθυνση), υλικά (π.χ. μολύβια, τέμπερα, παστέλ, γύψος, πηλός) και τεχνοτροπίες ή συγκεκριμένες σχολές (π.χ. ποπ-αρτ, κυβισμός, μοντέρνα και αφηρημένη τέχνη) που οι συμμετέχοντες επέλεξαν, πειραματίστηκαν και τελικά δημιούργησαν τα δικά τους έργα. Αυτή τη περίοδο, οι συμμετέχοντες έχοντας σε μεγάλο βαθμό κατασταλάξει για το πώς θέλουν να συνεχίσουν, έχουν διαμορφώσει μαζί με τους διευκολυντές και εκπαιδευτές
το υπόλοιπο πρόγραμμα. Κάθε μήνας είναι αφιερωμένος σε μια νέα τεχνική (π.χ. ακουαρέλα, σχέδιο). Τα εργαστήρια πλέον έχουν πολύπλευρο και εξατομικευμένο χαρακτήρα. Οι συμμετέχοντες έχουν τα εφόδια και τις γνώσεις να προχωρήσουν σε πιο προσωπικές επιλογές σε υλικά και τεχνικές. Κάποιοι δουλεύουν με το στυλ Ποπ-αρτ, άλλοι με χαρακτική, άλλοι συνδυασμό αγιογραφίας και ποπ-αρτ κλπ. Κάποιοι ξαναδουλεύουν και εξελίσσουν παλιότερα έργα ή δοκιμάζουν παραλλαγές τους. Παρά την πιο προσωπική και διαφοροποιημένη πορεία του καθένα, είναι εντυπωσιακό το καλό ομαδικό κλίμα, η συνεργασία, η αλληλοϋποστήριξη και το ενδιαφέρον για τα άλλα μέλη. 2.3.1 Τεχνικές Κατά τη διάρκεια των εργαστηρίων τέχνης, οι συμμετέχοντες εργάστηκαν με τις παρακάτω τεχνικές - Τεχνικές Ζωγραφικής: μεγέθυνση έργων, αντιγραφή έργων, ελεύθερη σύνθεση, ποπαρτ, παστέλ, μολύβια, τέμπερα - Χαρακτική - Γλυπτική ( πηλό, γύψο ) - Κολλάζ 2.3.2 Αριθμός συναντήσεων Από την έναρξη του έργου έχουν πραγματοποιηθεί 32 εβδομαδιαία εργαστήρια (διάρκειας 2 ωρών το καθένα) και ένα 3ήμερο εργαστήριο στις διάφορες τεχνικές (συνολικής διάρκειας 16 ωρών).
2.3.3 Αριθμός συμμετεχόντων Από την έναρξη του έργου, στις δραστηριότητες συμμετέχουν 22 άτομα 2.3.4 Αριθμός καλλιτεχνικών έργων Στις 32 συναντήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πρώτο μισό του έργου, όλοι ολοκλήρωσαν από ένα τουλάχιστον έργο. 2.4 Άλλες δραστηριότητες που πλαισίωσαν τα εργαστήρια Στη διάρκεια του έργου, επιπρόσθετα, έλαβαν χώρα και ορισμένες ακόμα δραστηριότητες Επίσκεψη σε μουσείο και καλλιτεχνικές εκθέσεις, προβολή ταινίας, συναντήσεις με έμπειρους καλλιτέχνες και δύο ομάδες με παρόμοια προβλήματα και περιορισμούς αλλά με μακρόχρονη εμπειρία εικαστικής δημιουργίας. Διατήρηση ατομικού καλλιτεχνικού ημερολογίου για τη καταγραφή ιδεών και προσχέδιων. Βιωματικές και ασκήσεις και παιχνίδια που έκφραση. ενθαρρύνουν την αυθόρμητη εικαστική Προβολές έργων τέχνης με σκοπό τη γνωριμία με συγκεκριμένες τεχνοτροπίες και τάσεις της ζωγραφικής και των εικαστικών τεχνών, σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους.
3. Αποτελέσματα έργου (οι απόψεις των συμμετεχόντων και οι σκέψεις των επιστημονικών συνεργατών) Οι πηγές των πληροφοριών για τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται εδώ προέρχονται: α) Από την παρατήρηση των συμμετεχόντων στη διάρκεια των εργαστηρίων. Με γραπτή καταγραφή στο ημερολόγιο και αμέσως μετά, ανάπτυξη και σημειώσεις σχετικά με τις βασικές κατηγορίες παρατήρησης β) Από τα έργα που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των εργαστηρίων τέχνης γ) Από την ανταπόκριση των συμμετεχόντων στις βιωματικές ασκήσεις ενίσχυσης δεσμών της ομάδας και όλες τις άλλες δραστηριότητες. δ) Από την ομάδα εστίασης κατά τη διάρκεια της οποίας έγινε συζήτηση με κεντρικό θέμα «την επίδραση της τέχνης στη ζωή μας». Προηγήθηκε προβολή της ταινίας Ο πίνακας με θέμα το έργο τέχνης και τον καλλιτέχνη. Η συνάντηση βιντεοσκοπήθηκε για τους σκοπούς της ανάλυσης. Οι πληροφορίες που συλλέγονται από τις παραπάνω πηγές αφορούν τις παρακάτω βασικές κατηγορίες ( θεματικοί άξονες) παρατήρησης : 1.πώς αντιλαμβάνονται / πως βλέπουν οι συμμετέχοντες τον εαυτό τους (αυτοεικόνα, αυτοεκτίμηση, ατομικά χαρακτηριστικά, αυτογνωσία ) 2.πώς αντιλαμβάνονται/πως βλέπουν οι συμμετέχοντες τους άλλους και τους ειδικους (σχέσεις και συναισθήματα, θέματα σχέσεων μέσα στην ομάδα)
3. πώς αντιλαμβάνονται / πως βλέπουν οι συμμετέχοντες την Τέχνη και τη Γνώση (ικανότητες και γνώση στους τομείς των δραστηριοτήτων μέσα και έξω από την ομάδα) 4. πώς σχετίζονται με την Τέχνη (συμμετοχή και ενεργοποίηση στους τομείς των δραστηριοτήτων μέσα και έξω από την ομάδα) 5. πώς τους επηρεάζει η Τέχνη (ικανοποίηση από τη συμμετοχή και τα αποτελέσματα έργα συμμετεχόντων) 6. πώς τους ωφελεί η Τέχνη (ανταπόκριση των συμμετεχόντων προς τα μέλη και τις δραστηριότητες της ομάδας) 3.1 Αυτοεικόνα, αυτοεκτίμηση, ατομικά χαρακτηριστικά, αυτογνωσία Η συμμετοχή στα εργαστήρια έχει προσφέρει στους συμμετέχοντες μια ελκυστική διέξοδο για μια πιο αυθεντική έκφραση. Αυτό με τη σειρά του έχει συμβάλλει στο να διευρύνουν τον εσωτερικό τους κόσμο. Συχνά σχολιάζουν ότι τώρα ανακαλύπτουν με ευχαρίστηση κάποιες άγνωστες πλευρές του εαυτού τους. Ενώ οι περισσότεροι αρχικά περιέγραφαν τον εαυτό τους με όρους ελλείψεων ή αρρώστιας σήμερα τον «βλέπουν» κάτω από ένα πρίσμα δύναμης και δημιουργικότητας. Νιώθουν άνετα να μοιραστούν και να επεξεργαστούν βιώματα ακόμη και από δύσκολες εμπειρίες. Κάποιοι συνειδητοποιούν ότι μέσω της καλλιτεχνικής δραστηριότητας αυτό που θεωρούσαν μειονέκτημα μπορεί να μετατραπεί σε πλεονέκτημα. Η πορεία τους στην ομάδα, όπως λένε οι ίδιοι, είναι πορεία αυτογνωσίας και της προσωπικής εξέλιξης που επιθυμούν. Παρακάτω αναφέρουμε ενδεικτικά κάποιες εκφράσεις τους. Β.: «αυτό ( δείχνει αυτό που ζωγράφισε) που βλέπεις είναι η ψυχούλα μου» Μ.: «Είναι το σκοτεινό μου κομμάτι εδώ, ο φόβος και η σύγχυση».
Λ: «Αλλού το πήγαινα αλλά έτσι μου βγήκε. Μάλλον είναι βαθιά επιθυμία μου.» Π: «Κοίτα να δεις τώρα που το βλέπω η κάλτσα είμαι εγώ». «Διαόλου κάλτσα» (έκφραση). Μ: «Τελικά βλέπω ότι μου αρέσει πολύ να ζωγραφίζω λουλούδια. Δίνουν ομορφιά στη ζωή μου». Αγγ.: «Αν δεν υπήρχαν τα εμπόδια ίσως δε χρειαζόταν να καταφύγουμε στη Τέχνη» 3.2 Σχέσεις και συναισθήματα, θέματα σχέσεων μέσα και έξω από την ομάδα Η συμμετοχή στις δραστηριότητες του Artability συνέβαλε στο να επικοινωνήσουν οι συμμετέχοντες με περισσότερους ανθρώπους, να μειώσουν την συναισθηματική πίεση που νιώθουν και να σχετιστούν με εμπιστοσύνη. Η ενασχόληση με τη τέχνη φαίνεται ότι τους προσφέρει μια ισορροπία ανάμεσα στην απομόνωση σε μια πιο ήσυχη και μοναχική δραστηριότητα την οποία δηλώνουν πως έχουν κάποια στιγμή ανάγκη_ και την επικοινωνία με τους άλλους. Συχνά αναφέρουν ό,τι ενώ ήθελαν, δεν είχαν την ευκαιρία να βγουν από την απομόνωση. Συμπυκνώνοντας τα λόγια τους θα έλεγε κάποιος ότι: «Μέσα από την ενασχόληση με τη Τέχνη μπορείς στην αρχή να αποσυρθείς, να στοχαστείς, να εξερευνήσεις μέσω των υλικών, μόνος, μέσα στην ψυχή σου σιωπηλά. Μετά μπορείς να βγεις και να έρθεις σε επαφή με τους άλλους, να τους δείξεις τι έφτιαξες και να μιλήσεις γι αυτό». Κάποια άτομα δουλεύοντας, συνδέσανε αυτό που έκαναν με κάποιο σημαντικό για αυτούς πρόσωπο. Για παράδειγμα λέει κάποια στγμή ο Ν: «σήμερα βγήκε ο πόνος για το θάνατο του πατέρα μου. Πολύ μου έχει στοιχήσει». Η Λ. έκανε ένα τρίπτυχο έργο για τη κόρη της. Η Σ. κάνει τη προσωπογραφία της αδελφής της που είναι επίσης μέλος της ομάδας. Η Μ. και ο Ν. που είναι ζευγάρι κάνουν συχνά ένα κοινό έργο. Ο Β. λέει ότι θα δείξει στα παιδιά του ( που ζουν μακριά του) κάποιο έργο που θα είναι πολύ καλό.
Μια άλλη σημαντική επίδραση που παρατηρήθηκε είναι στη στάση τους απέναντι σε ανθρώπους που θεωρούν σημαντικούς αλλά και γενικότερα στη συμμετοχή τους στην ομάδα. Αρχικά ήταν δύσκολο να εκφράσουν την γνώμη τους και να πάρουν πρωτοβουλίες. Περίμεναν συνεχώς οδηγίες και είχαν μια σχετικά παθητική στάση. Πολλοί από τους συμμετέχοντες έχοντας για χρόνια ζήσει σε ένα ρόλο ακροατή απέναντι στον ειδικό ή μαθητή προς δάσκαλο δυσκολεύτηκαν να νιώσουν ισότιμοι συνομιλητές και συνεργάτες. Η ομάδα και οι συνεργάτες της ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ δούλεψαν πολύ για να αλλάξει αυτό. Χρειάστηκαν πολλές συναντήσεις που άφηναν χώρο σε συζητήσεις, σε πρωτοβουλίες, σε πειραματισμούς με σκοπό την εξοικείωση με μια πιο ενεργητική και ισότιμη συνεργασία και αλληλεπίδραση. Αυτή τη στιγμή η εικόνα της ομάδας είναι τελείως διαφορετική. Μπορούν να είναι και μαθητές και δάσκαλοι. Εκφράζονται ελεύθερα, υποστηρίζουν την άποψή τους με θάρρος και διαμορφώνουν από κοινού το πρόγραμμα της ομάδας. Είναι πολύ σημαντικό να επισημάνουμε ότι οι συμμετέχοντες νοιώθουν και εκφράζουν ότι «ειδικοί» για τη ζωή τους μπορούν να είναι οι ίδιοι. Με τον όρο «ειδικοί» εννοούμε τις ειδικότητες των θεραπευτών που εμπλέκονται στη ζωή τους. Οι συμμετέχοντες θεωρούσαν πως οι «ειδικοί» μόνο ξέρουν τι είναι καλό και σωστό να κάνουν στη ζωή τους. Αυτό φαίνεται να αλλάζει και είναι πολύ σημαντικό και ευχάριστο. Βασικός στόχος του Artability είναι η ενίσχυση των προσωπικών επιλογών και της αυτοδιάθεσης. 3.3 Ικανότητες και γνώση στους τομείς των δραστηριοτήτων μέσα και έξω από την ομάδα Όλοι οι συμμετέχοντες ομολογούν ότι μαθαίνουν πάρα πολλά μέσα στα εργαστήρια και στην ομάδα. Έχουν αποκτήσει γνώσεις θεωρητικές για την ιστορία της τέχνης και τον ρόλο που έπαιξε σε διάφορες εποχές. Όλοι έχουν μάθει να χειρίζονται πολλά και
διαφορετικά εργαλεία και υλικά. Η λαχτάρα τους για μάθηση έχει αυξηθεί υπερβολικά και κάνουμε ότι μπορούμε για να ανταποκριθούμε στα αιτήματα και τις ανάγκες τους. Ξεπερνώντας τις δυσκολίες που προκύπτουν στις εικαστικές δραστηριότητες οι ίδιοι λένε ότι έμαθαν να ξεπερνούν και άλλου είδους αντιξοότητες. Συχνά δηλώνουν με χαρά ότι δε πίστευαν ότι έχουν τόση φαντασία η εφευρετικότητα. Τρία άτομα εξελίχθηκαν πολύ γρήγορα και τους έγινε πρόταση να δώσουν εξετάσεις στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών ( Δημόσιο Πανεπιστήμιο ). Ο Ν. βρήκε τρόπο για να αξιοποιήσει τις γνώσεις του από την συγκόλληση μετάλλων, κάνοντας έργα με ανακυκλώσιμα υλικά. Η Ντ. βρήκε την ευκαιρία να ασχοληθεί με την πυρογραφία που αγαπούσε από παιδί. Η Αγγ. : Ανακάλυψε την χαρακτική και νιώθει ευγνώμων για όσα έμαθε. Η Μ. έχει συνδυάσει την τεχνική της αγιογραφίας που γνώριζε, με νέες τεχνικές που έμαθε τώρα και έχει προκύψει ένα πολύ ενδιαφέρον προσωπικό στυλ έργων. 3.4 Συμμετοχή και ενεργοποίηση στους τομείς των δραστηριοτήτων μέσα και έξω από την ομάδα Μέσα από τις συζητήσεις μας με τους συμμετέχοντες έγινε φανερό ότι η συμμετοχή στα καλλιτεχνικά εργαστήρια και οι εικαστικές δημιουργίες είναι ένα εργαλείο ατομικής και κοινωνικής απελευθέρωσης και όχι κοινωνικής συμμόρφωσης, επειδή απελευθερώνει από προκαταλήψεις και στερεότυπα. Έχει ξυπνήσει το ενδιαφέρον τους για την σύγχρονη καλλιτεχνική δραστηριότητα της πόλης μας και όχι μόνο. Αυτό με τη σειρά του δημιούργησε ένα άνοιγμα στο κοινωνικά θέματα και μείωση της συνεχούς ενασχόλησης με τις προσωπικές δυσκολίες. Πιστεύουμε ότι το αίσθημα απομόνωσης αλλά και αδιεξόδου που συχνά εξέφραζαν έχει μειωθεί. ΝΤ: «Περιμένω με λαχτάρα τη μέρα που θα βρεθούμε. Είναι πολύ ωραίο να περιμένεις κάτι.
3.5 Ικανοποίηση από τη συμμετοχή και τα αποτελέσματα έργα συμμετεχόντων Είναι εντυπωσιακό πόσο συχνά και έντονα εκφράζουν την χαρά και την ικανοποίησή τους για αυτά που γίνονται κατά τη διάρκεια της συνάντησης Ν:«Για δύο ώρες ξέχασα την αρρώστια, εξαφανίστηκε» Λ: «Νιώθω πολύ ήρεμη. Είναι σα να κάνεις διαλογισμό.» Μ.: «Αδειάζω από έγνοιες και νιώθω πολύ ευχαριστημένη» ΝΤ.: «Πέρασα τόσες δυσκολίες! Έγινα πιο σοφή. Τώρα θα γίνω και καλλιτέχνης. Νιώθω ευγνωμοσύνη και μεγάλη χαρά.» Βλέποντας τα έργα τους άλλοτε είναι αυστηροί κριτές με τον εαυτό τους και άλλοτε τολμούν να δηλώσουν ευχαριστημένοι από το αποτέλεσμα. Προς το παρόν δηλώνουν ότι η συνάντηση με την ομάδα, η συνεργασία και η διαδικασία της μάθησης και του πειραματισμού είναι πιο σημαντική για αυτούς από τα τελικά έργα που δημιουργούν. Κάποιοι δε θέλουν και να τα κρατήσουν. «Δεν το θέλω.τι να το κάνω; Εμένα που άρεσε όση ώρα το έκανα.» λέει χαρακτηριστικά ο Ν. 3.6 Ανταπόκριση των συμμετεχόντων προς τα μέλη και τις δραστηριότητες της ομάδας Τα περισσότερα άτομα είναι συνεπή στην ώρα τους και απουσιάζουν σπάνια και για σοβαρούς λόγους. Είναι πολύ φανερό πια το κλίμα εμπιστοσύνης και συνεργασίας που έχει δημιουργηθεί στην ομάδα. Αυτό οδηγεί τα άτομα να μοιράζονται θέματα και ανησυχίες σε ένα ασφαλές περιβάλλον και να μειώνει το άγχος τους. Η έκφραση ενός προβλήματος μέσα από την ζωγραφική, η απελευθέρωση καταπιεσμένων συναισθημάτων και συγκρούσεων συχνά είναι ευκαιρία για μοίρασμα και υποστήριξη από την ομάδα. Πολύ συχνά αναφέρουν μετά, ότι αυτό τους πρόσφερε μεγάλη
ανακούφιση. Νιώθουν πια ασφαλείς να εκτεθούν στη ομάδα και θέλουν να δεχθούν κριτική για το έργο τους ή ιδέες για βελτίωση. Το πιο εντυπωσιακό είναι η ευγένεια, η αλληλοϋποστήριξη και το ειλικρινές ενδιαφέρον που εκφράζουν προς όλα τα μέλη. Συνολική αξιολόγηση της μεθοδολογίας Οι αρχές στις οποίες βασίστηκε το πρόγραμμα έχουν ήδη αποδειχθεί αποτελεσματικές. Ειδικότερα κάποια από τα χαρακτηριστικά της μεθόδου, τα οποία κρίνουμε ότι συνέβαλαν στην επιτυχία, είναι τα εξής: - ο σεβασμός στο δικό τους ρυθμό - η ποικιλία των τεχνικών και προσαρμοστικότητα στις εξατομικευμένες προτιμήσεις - η δυνατότητα να δοκιμάζουν και να διαμορφώνουν το πρόγραμμα σύμφωνα με τις ανάγκες τους - ο χρόνος που δόθηκε για να νιώσουν έτοιμοι για μια άλλου είδους μάθηση περισσότερο συνεργατική. - η γνωριμία με άλλους καλλιτέχνες - οι θεωρητικές γνώσεις και η εξοικείωση με χώρους έκθεσης έργων - η εστίαση στη διαδικασία της δημιουργίας περισσότερο παρά στο έργο και στην αξιολόγηση του. - τελικά, η εκπαίδευσή τους σε μια πιο ενεργητική συμμετοχή και η σταδιακή εξέλιξη προς την επιθυμητή για τους ίδιου δράση με θάρρος αλλά και ευθύνη.
4. Συμπεράσματα και προτάσεις για τα επόμενα βήματα του έργου Μετά την ανάλυση των πρώτων δεδομένων και των μέχρι τώρα αποτελεσμάτων φαίνεται να προκύπτουν οι παρακάτω θετικές επιδράσεις του προγράμματος. Η συμμετοχή στο πρόγραμμα γενικά έχει επηρεάσει πολύ θετικά τη ζωή όλων όσων έρχονται τακτικά. Έδωσε και δίνει την ευκαιρία στους συμμετέχοντες να δείξουν την θετική, δημιουργική τους πλευρά και φαίνεται να τους οδηγεί σε θετικές αλλαγές είτε στην προσωπικότητα, είτε στη ζωή τους. Ειδικότερα παρατηρήθηκε ότι η συμμετοχή στις δραστηριότητες έτσι όπως σχεδιάστηκαν και εφαρμόστηκαν στο Artability : Βοηθά τα άτομα να αναπτύξουν υγιείς ικανότητες και αυξάνει την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή τους Συντελεί επίσης στην ενεργοποίηση των ατόμων και εκτοπίζει συνεπώς την κοινωνική αδικία και καταπίεση. την παθητικότητα και Ενισχύει την αποστιγματοποίηση της ψυχικής νόσου και την κοινωνικοποίηση. Οι γνώσεις των συμμετεχόντων και οι σχετικές με την εικαστική δραστηριότητα δεξιότητες εμπλουτίστηκαν και βελτιώθηκαν. Η εικαστική προσέγγιση ειδικά φαίνεται: να είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη σε όσους είναι κοινωνικά περιθωριοποιημένοι ή αντιμετωπίζουν συναισθηματικές διαταραχές που δημιουργούν προβλήματα στην επικοινωνία (προβλήματα συμπεριφοράς, περιορισμένες κοινωνικές δεξιότητες)
να βοηθά τα άτομα να εκφράσουν συναισθήματα που ήταν δύσκολο να εκφρασθούν και με αυτό τον τρόπο να οδηγηθεί σε ανάπτυξη της προσωπικότητας του να αυξάνει την έκφραση και την επικοινωνία μέσα και από μη λεκτικές διαδικασίες έκφρασης να δίνει στο άτομο μια αίσθηση ελευθερίας και την δυνατότητα να αντιμετωπίζεται ανάλογα με τις δικές του ανάγκες αλλά και τις ευαισθησίες του εκφράζοντας την δημιουργική του δύναμη και την μοναδικότητα της προσωπικότητας του να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε ανθρώπους που βρίσκουν τα λόγια δύσκολα ή ανεπαρκή για να εκφράσουν αυτά που επιθυμούν να είναι χρήσιμη και σε ανθρώπους, οι οποίοι στηρίζονται τόσο πολύ στον λόγο (στο διανοητικό, στη σκέψη) ώστε χάνουν επαφή με το συναίσθημα. Το έργο τέχνης ειδικότερα αποδεικνύεται συμβολική γλώσσα για τα συναισθήματα και βοηθά να οικοδομηθεί μια γέφυρα ανάμεσα στην εσωτερική και την εξωτερική πραγματικότητα που βιώνουν οι άνθρωποι. Οι συμμετέχοντες στην εικαστική δημιουργία και εκφραζόμενοι μέσα από τα δημιουργήματά τους αποκτούν έναν απόλυτα προσωπικό και ιδιαίτερο τρόπο για να επικοινωνήσουν αυτά που γνωρίζουν ή αυτά που δεν γνωρίζουν. Έτσι τονώνεται η μοναδικότητα τους και καλλιεργείται η αυτοπεποίθηση τους. Τα άτομα μπορούν επίσης να βιώσουν ένα γενικότερο αίσθημα αυτοπραγμάτωσης μέσω ολοκλήρωσης ενός καλλιτεχνικού δημιουργήματος ή έργου. Από κοινωνικής σκοπιάς μπορούμε με ασφάλεια να συμπεράνουμε ότι οι δραστηριότητες του Αrtability συμβάλλουν και στην κοινωνική μεταβολή. Κι αυτό διότι προωθούν την συνειδητοποίηση των ατόμων και την ενδυνάμωσή τους, με σκοπό την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων. Επιπλέον συμβάλλουν σε μια κριτική
κατανόηση των παραγόντων που ενέχονται στη εκδήλωση της προβληματικής ή παθολογικής συμπεριφοράς και αυξάνουν τον βαθμό ευαισθητοποίησης στο κοινωνικό περιβάλλον των ψυχικά διαταραγμένων ανθρώπων. Τελικά η Τέχνη γίνεται το όχημα για κοινωνική μεταβολή, με το να ευνοεί την αλληλεπίδραση, τη κριτική κατανόηση των προβλημάτων και με αυτό τον τρόπο να προωθεί τη κοινωνική ανάπτυξη. Συνοψίζοντας, στο πλαίσιο του έργου Artability, φάνηκε από τις πηγές παρατήρησης πως η Τέχνη επηρεάζει τη προσωπική ζωή (πως βλέπουν τον εαυτό τους), τη κοινωνική ζωή (πως βλέπουν τους άλλους), τη πολιτική ζωή (πως βλέπουν τους ειδικούς και την εξουσία), την επαγγελματική ζωή (πως βλέπουν τη γνώση και την εξέλιξή τους επαγγελματικά) και την συναισθηματική ζωή (κατά πόσο ενεργοποιούνται και αρχίζουν να επιθυμούν και να ζουν) των ατόμων με αναπηρίες που συμμετείχαν στο πρόγραμμα. Προτάσεις για συνέχιση Θεωρούμε ότι χρειάζεται να ακολουθήσουμε και να υποστηρίξουμε μια εξατομικευμένη πορεία για κάθε συμμετέχοντα, να του παρέχουμε υλικό για εμβάθυνση στη προτιμητέα από τον ίδιο τεχνική, με σκοπό την επέκταση και αξιοποίηση των ταλέντων του. Τέλος αξίζει να προσθέσουμε ότι έχουμε κάνει τα πρώτα βήματα για τη δημιουργία ενός δικτύου συλλόγων, ομάδων και προσώπων, που θέλουν να στηρίξουν την μελλοντική καλλιτεχνική εξέλιξη των συμμετεχόντων και το άνοιγμα στην κοινότητα. Για παράδειγμα αυτό θα μπορούσε να γίνει με τη διοργάνωση εκθέσεων και δράσεων, από κοινού με άλλες ομάδες, καλλιτεχνών ή μη. Επίσης επιθυμούμε να στηρίξουμε την οργάνωση
ενός σταθερού χώρου αναφοράς (στέκι), για τακτικές συναντήσεις με σκοπό την αλληλοϋποστήριξη, την ανταλλαγή πληροφοριών και γνώσεων σχετικές με την Τέχνη.