Η δημοκρατία της Βαϊμάρης και ο θρίαμβος της βαρβαρότητας

Η δημοκρατία της Βαϊμάρης και ο θρίαμβος της βαρβαρότητας Χόρτης Έκτορας Γ., φιλόλογος H ιστορία φαίνεται ότι είναι ιδιαίτερα ελκυστική σε περιόδους κρίσης, γεγονός που δείχνει τη σημασία που έχουν η κατανόηση των ιστορικών γεγονότων και ο τρόπος με τον οποίο οι κοινωνίες συσχετίζουν το παρελθόν τους με τις προσδοκίες τους για το μέλλον, ώστε να ξεχωρίζει ο πολίτης την αλήθεια από το ψέμα και να προσανατολίζεται σωστά. Για του λόγου το ασφαλές, το τελευταίο διάστημα βλέπουμε να ξαναζωντανεύει η ιστορία, ακούγοντας διαρκώς ότι η σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα παραπέμπει στην περίφημη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Οι αναλογίες και οι απειλητικοί παραλληλισμοί στη δημόσια συζήτηση δίνουν και παίρνουν. Για να μη χαραμίσουμε, λοιπόν, την ιστορία και να οδηγηθούμε στα αναγκαία συμπεράσματα, θα αναφερθούμε αδρομερώς στο τι συνέβη στη Γερμανία εκείνη τη χρονική περίοδο, αμέσως μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Το Νοέμβριο του 1918 η Γερμανία κατάργησε το μοναρχικό καθεστώς και μετατράπηκε σε Δημοκρατία. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης (1918-1933), μιας μικρής πόλης της Γερμανίας, αποτέλεσε το πρώτο δημοκρατικό πολίτευμα στην ιστορία της χώρας. Γεννήθηκε από την ήττα της αυτοκρατορικής Γερμανίας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και πέθανε με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το 1933. Το κραχ της Wall Street τον Οκτώβριο του 1929 και η παγκόσμια οικονομική κρίση που ακολούθησε οδήγησε τη γερμανική οικονομία, που εξαρτιόταν από εξωτερικά δάνεια, στην κατάρρευση. Ανεργία, πείνα και των γονέων, βία, διαφθορά και μια δημοκρατία που αγκομαχούσε ήταν τα χαρακτηριστικά της γερμανικής κοινωνίας ως το 1933, οπότε ανέλαβε επίσημα την εξουσία ο Χίτλερ. Χαρακτηριστικό της οικονομικής κατάστασης που επικρατούσε στην Ευρώπη μετά τη Μεγάλη Κρίση είναι το παρακάτω απόσπασμα: «Ο πατέρας αστειευόταν πολύ εκείνο τον καιρό. Μετά από δύο χρόνια όμως η εικόνα άλλαξε. Μια μέρα ο πατέρας ήρθε στο σπίτι σκοτεινιασμένος. Η μάνα τον κοίταξε και κατάλαβε τι είχε συμβεί. Είχε χάσει τη δουλειά του.... Τώρα ο πατέρας μου είναι άνεργος πάνω από τρία χρόνια. Στην αρχή πιστεύαμε πως θα ξανάβρισκε δουλειά κάποια μέρα, μα τώρα κι εμείς τα παιδιά έχουμε χάσει κάθε ελπίδα». Χάννα Σ. (14 χρονών), Δεκέμβριος 1932 Μάρκ Μαζάουερ, Σκοτεινή Ήπειρος, εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 111. Στην πηγή περιγράφεται με δραματικό τρόπο ο εφιάλτης της ανεργίας, που προσωποποιείται στο πρόσωπο του πατέρα και οδηγεί ακόμη και τα παιδιά σε ζοφερές σκέψεις για το μέλλον. Η οικονομική 247

κρίση επιδείνωσε την κατάσταση σε ολόκληρη την Ευρώπη με τις αθρόες απολύσεις εργατών, την ανατροπή των νομισματικών ισοτιμιών, τη μείωση της παραγωγής και την πλήρη ανατροπή των εύθραυστων ισορροπιών. Η φράση του αποσπάσματος «είναι (ο πατέρας) πάνω από τρία χρόνια άνεργος» δείχνει την πλήρη αδυναμία των κυβερνήσεων και των τραπεζιτών να αποκαταστήσουν τα πράγματα. Αντίθετα, οι αντιδράσεις τους οδήγησαν σε μια «επί τα χείρω» εξέλιξη. Έτσι, η μια μετά την άλλη οι διάφορες χώρες στράφηκαν στον οικονομικό εθνικισμό, ενώ οι προοπτικές παρουσιάζονταν δυσοίωνες. Οι παράγοντες που οδήγησαν στην κατάλυση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης είναι κυρίως το γεγονός ότι το δημοκρατικό πολίτευμα ήταν προϊόν της ήττας της Γερμανίας και έτσι φάνηκε ότι η εγκαθίδρυσή του αποτελούσε ένα είδος συμβιβασμού με τους νικητές και εθνικής ταπείνωσης, αφού αποδέχτηκε τους σκληρότατους όρους της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Παράλληλα, οι οικονομικές πιέσεις για επανορθώσεις και ο εγωισμός των Γερμανών σε συνδυασμό με το οικονομικό κραχ του 1929 και τα συσσωρευμένα κοινωνικά προβλήματα διευκόλυναν την υπονόμευση από τον Χίτλερ του καθεστώτος της Βαϊμάρης. Μάλιστα, η στρατηγική του βασίστηκε στον πληγωμένο πατριωτισμό των Γερμανών (Γ Ράιχ 1 ), στην οικονομική τους δυσπραγία, στο φόβο που προκαλούσε στους αστούς η κομμουνιστική επανάσταση (μερικοί σημαίνοντες μεγαλοαστοί χρηματοδότησαν το ναζιστικό κόμμα) αλλά και στην αδυναμία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης να εξεύρει λύσεις και να προσφέρει πολιτική σταθερότητα. Ο Χίτλερ μιλούσε για «δουλειά και ψωμί», για τη συμφιλίωση της αστικής με την εργατική τάξη, για εθνικισμό και σοσιαλισμό, για τον τερματισμό της πάλης των τάξεων και του εμφυλίου πολέμου, για την κοινότητα του λαού. Αυτό, όμως, το οποίο δεν έλεγε ήταν ότι το Γ Ράιχ του δεν θα ήταν κράτος δικαίου, κράτος συνταγματικό. Η ναζιστική ιδεολογία στόχευε στη δημιουργία ενός τύπου ανθρώπου, που έπρεπε να έχει όλα τα χαρακτηριστικά του καθαρόαιμου μέλους της Αρίας Φυλής. Αναφορές στις αξίες της παράδοσης και της έμφυτης υπεροχής του Γερμανικού έθνους βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη. Φυσικά, όλο το πλέγμα των αξιών που συνιστούν τον Αρχαίο Ελληνικό Διαφωτισμό, ανάλογο φαινόμενο του οποίου είναι ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, δεν «χωράει» στα ναζιστικά πρότυπα, αφού η εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία αντλεί από την 1 Τρίτο Ράιχ: Ως πρώτο Ράιχ θεωρείται η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους υπό τον Όθωνα Α τον Μέγα, ο οποίος στέφθηκε αυτοκράτορας στη Ρώμη από τον πάπα Ιωάννη ΙΒ. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία των Οθωνιδών, γνωστή ως Sacrum Imperium Romanum από το 1254 ως το 1486, καταλύθηκε το 1806 επί Ναπολέοντος. Η ανακήρυξη της νέας Γερμανικής Αυτοκρατορίας (του Β Ράιχ) πραγματοποιήθηκε στις Βερσαλλίες, στις 18 Ιανουαρίου 1871. Αυτοκράτορας στέφθηκε ο Γουλιέλμος Α, αλλά δημιουργός της Β Αυτοκρατορίας ήταν ο Όθων Βίσμαρκ, που την κυβέρνησε ως καγκελάριος ως το 1890 [Ράιχ = αυτοκρατορία]. 248

παράδοση του Αντιδιαφωτισμού. Το όραμά του ναζισμού 2 για την ανθρωπότητα δεν ήταν ανθρωπιστικό - εξισωτικό αλλά ιεραρχικό. Στην κορυφή τοποθετούνταν η Αρία φυλή με επικεφαλής το γερμανικό έθνος υπό την ηγεσία του Αδόλφου Χίτλερ (Φύρερ), ενώ οι Εβραίοι νόθευαν το αίμα της και έπρεπε να εξοντωθούν. Η γυναίκα θεωρούνταν κατώτερη από τον άνδρα. Ο εθνικισμός, η εξιδανίκευση της βίας, της ιεραρχίας και του χαρισματικού ηγέτη, η άρνηση των δημοκρατικών θεσμών, η υποταγή των συμφερόντων του ατόμου σε κοινωνιοκρατικούς σκοπούς, η κήρυξη πολέμου στους σοσιαλιστές και τους φιλελεύθερους, η δαιμονοποίηση των Εβραίων, των Ρομά και κάθε ανεπιθύμητης μειονότητας αποτελούσαν βασικές όψεις της ναζιστικής ιδεολογίας. Η εθνικιστική ρητορική του Χίτλερ βρήκε απήχηση αρχικά μεταξύ των μελών των παραστρατιωτικών οργανώσεων, των απογοητευμένων αποστράτων και των μικροαστών, που είχαν καταστραφεί από την οικονομική κρίση. Σημειωτέον ότι η ανεργία μετά την οικονομική κρίση είχε φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη, εγγίζοντας το 44%. Όταν ο Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία, πολλοί ενστερνίστηκαν τις ιδέες του περί φυλετικής ανωτερότητας των Αρίων και εντυπωσιάστηκαν από τις αρχικές εξωτερικές επιτυχίες, ενώ για τους εργάτες η ανάμνηση της ανεργίας αποτελούσε ισχυρό στοιχείο υποστήριξης του Χίτλερ. Μέσα σε ένα χρόνο από την ανάληψη της πρωθυπουργίας ο Χίτλερ κατάργησε τις δημοκρατικές και συνδικαλιστικές ελευθερίες, διέλυσε τα κόμματα, έπληξε τους αριστερούς, εξαπέλυσε αμείλικτο διωγμό κατά των Εβραίων, ενώ εκκαθάρισε και το κόμμα του από τους αμφισβητίες διαλύοντας τα τάγματα εφόδου 3 και δολοφονώντας στελέχη του κόμματος που τα θεωρούσε ανταγωνιστές του (Strasser και Rohm), καθώς και πολιτικούς του αντιπάλους (Schleicher). Η πολιτική δολοφονία θεωρήθηκε θεμιτή και η λεηλασία εβραϊκών περιουσιών απόδειξη εθνικοφροσύνης. Παράλληλα, άρχισε η κατασκευή στρατοπέδων συγκέντρωσης, τα Ες Ες (SS: SchutzStaffel = μοίρα/ τάγμα προστασίας) έγιναν κράτος εν κράτει, ο κρατικός μηχανισμός έγινε πειθήνιο όργανο των ναζιστών, οι γάμοι και οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ «Αρίων» και μη απαγορεύτηκαν και η ισονομία καταργήθηκε, οι Εβραίοι διώχτηκαν από το κράτος και από τα ελεύθερα επαγγέλματα, ενώ αποκλείστηκαν και από την κοινωνική ζωή. Οι πιο τυχεροί κατόρθωσαν να μεταναστεύσουν και να γλιτώσουν απ το Ολοκαύτωμα. Στη χώρα δεν είχε απομείνει πολιτική ή ιδεολογική αντιπολίτευση. 2 Η λέξη ναζισμός προέρχεται από τις δύο πρώτες συλλαβές του ονόματος του κόμματος [Nazional Sozialistische Arbeiterpartei = Εθνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανών Εργατών (ή ναζιστικό κόμμα = NSDAP) - το ίδρυσε ο Χίτλερ]. 3 Τάγματα Εφόδου (SA - Sturm Abteilung): Τον πρώτο καιρό στο σύστημα του ναζισμού κατείχαν σπουδαία θέση. Τα μέλη τους στρατολογούνταν κυρίως απ τους μικρομαγαζάτορες, τους υπαλλήλους και από τους αγρότες. Στην αρχή της ναζιστικής διακυβέρνησης αριθμούσαν περίπου 3.000.000 μέλη. 249

Πολλοί Γερμανοί είχαν ενστερνισθεί τις θεωρίες περί ανωτερότητας των Αρίων και αδημονούσαν να οικειοποιηθούν τις θέσεις και τις περιουσίες των Εβραίων. Ο ναζισμός εφάρμοζε με ωμή ακρίβεια μια τερατώδη ιδεολογία. Τα παρακάτω αποσπάσματα εκφράζουν τη δύναμη που απαιτούσε να έχει πάνω σε κάθε άτομο το ολοκληρωτικό κράτος του Χίτλερ, εξουδετερώνοντας κάθε ίχνος ατομικής ελευθερίας. Η αυτονόητη διαφορά ανάμεσα στην ιδιωτική και στη δημόσια σφαίρα αμφισβητήθηκε από μια εξουσία που στραγγάλιζε ακόμη και τα στοιχειωδέστερα από τα ανθρώπινα δικαιώματα. «Ήταν περίπου εννέα το βράδυ», έτσι άρχιζε το όνειρο ενός σαρανταπεντάρη γερμανού γιατρού το 1934: «Δεν είχα άλλους πελάτες και μόλις είχα ξαπλώσει στον καναπέ να χαλαρώσω μ ένα βιβλίο για τον Ματτίας Γκρύνεβαλντ, όταν ξαφνικά οι τοίχοι του δωματίου μου και ύστερα το διαμέρισμά μου εξαφανίστηκαν. Κοίταξα γύρω μου και ανακάλυψα με τρόμο ότι, όσο έφτανε το μάτι μου, κανένα διαμέρισμα δεν είχε τοίχους. Τότε άκουσα ένα μεγάφωνο να ηχεί: «Σύμφωνα με το διάταγμα της 17ης τρέχοντος μηνός για την κατάργηση των τοίχων...». Αφού κατέγραψε το όνειρό του, ο γιατρός ονειρεύτηκε στη συνέχεια πως είχε κατηγορηθεί ότι κατέγραφε όνειρα. Ούτε ο ύπνος δεν ήταν πια ιδιωτικός... Το 1938 μια οικογένεια διαλύθηκε, επειδή ο πατέρας είχε αρνηθεί ν αφήσει το παιδί του να γραφτεί στη νεολαία του Χίτλερ. Σύμφωνα με το τοπικό δικαστήριο, με αυτή του την πράξη, έκανε κατάχρηση του δικαιώματος κηδεμονίας των παιδιών του. Mark Mazower, ό.π., σελ. 49-50. Η πηγή δίνει ανάγλυφα την παθολογία της συγκεκριμένης περιόδου της γερμανικής ιστορίας, αφού ακόμη και το όνειρο θα μπορούσε να θεωρηθεί ανατρεπτικό της εθνικοσοσιαλιστικής ιδεολογίας, εξαιτίας της οποίας η Ελλάδα και όλος ο κόσμος πλήρωσαν βαρύτατο τίμημα. Σήμερα, βέβαια, τα πράγματα είναι διαφορετικά, παρόλο που τελευταία έχει δημιουργηθεί για τη χώρα μας ένα κλίμα πόλωσης μεταξύ Ελλήνων και Γερμανών, λόγω της δύσκολης οικονομικής συγκυρίας. Πιο συγκεκριμένα και με δεδομένο ότι δεν υπάρχουν καλοί και κακοί λαοί, οι αρνητικοί χαρακτηρισμοί σε βάρος των Ελλήνων πρόσφατα εκ μέρους εξουσιαστικών και ιδεολογικών μηχανισμών της Γερμανίας, που λειτουργούν με βάση το δίκαιο της πυγμής, πέρα από τα όποια ατοπήματα και ευθύνες της χώρας μας για την οικονομική της περιπέτεια, διαμορφώνουν την αντίληψη στη γερμανική κοινή γνώμη ότι οι Έλληνες είναι τεμπέληδες και ανεπρόκοποι, προφανώς σε αντίθεση με τους Γερμανούς, που είναι εργατικοί, πειθαρχημένοι και αποτελεσματικοί. Δε σκέφτονται π.χ. ότι, αν η ζωή της κοινότητάς τους σε κρίσιμες στιγμές είχε εγκολπωθεί τις ανθρωπιστικές αξίες που προέβαλε η κλασική αρχαιότητα, θα ήταν καλύτερα για όλους, ότι χιλιάδες Έλληνες 250

αγωνίστηκαν στο Β Παγκόσμιο πόλεμο για την ελευθερία - που σημειωτέον την απολαμβάνουν και οι σημερινοί Γερμανοί -, ότι πιθανόν η αδερφή τους, η σύζυγός τους, η κόρη τους βρίσκεται εν ζωή, επειδή ο «τεμπέλης» και «ανεπρόκοπος» Παπανικολάου εφηύρε το λεγόμενο «Παπ τεστ», ότι χιλιάδες άλλοι Έλληνες έβαλαν το πετραδάκι τους για την ανοικοδόμηση της Γερμανίας, ότι, τέλος, αν είχαν υπόψη τους οι Γερμανοί τι σημαίνει αγροτική δουλειά από φυλακής πρωϊας μέχρι νυκτός για όλη την οικογένεια, συμπεριλαμβανομένων γυναικών, παιδιών και γερόντων, σε ένα ως επί το πλείστον εξαιρετικά σκληρό τοπίο, τότε θα αντιλαμβάνονταν «τι εστί βερύκοκο». Σε κάθε περίπτωση, ο Γκαίτε και ο Νίτσε δεν θα ήταν καθόλου περήφανοι γι αυτούς. Χαρακτηριστικό για την περίπτωση είναι το παρακάτω απόσπασμα του τελευταίου, γραμμένο σχεδόν ενάμισυ αιώνα πριν, όπου κάνει μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μνεία στην Ελλάδα και τους Έλληνες: «Αποδεδειγμένα σε κάθε περίοδο της εξέλιξής του ο δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός προσπάθησε να απελευθερώσει τον εαυτό του από τους Έλληνες, γιατί λαμβάνοντας υπόψη πως οτιδήποτε κι αν δημιουργούσε, φαινομενικά πρωτότυπο και σε μεγάλο βαθμό ειλικρινά αξιοθαύμαστο, έχανε χρώμα και ζωή στη σύγκρισή του με το ελληνικό μοντέλο, αυτό συρρικνωνόταν και κατέληγε να μοιάζει με φθηνό αντίγραφο, με καρικατούρα. Έτσι ξανά και ξανά μια οργή ποτισμένη με μίσος ξεσπάει εναντίον των Ελλήνων, εναντίον αυτού του μικρού και αλαζονικού έθνους [ ]. Δυστυχώς, κανένας δεν είχε την τύχη να ανακαλύψει το κώνειο, με το οποίο θα μπορούσαμε μια για πάντα να απαλλαγούμε από την ύπαρξή τους. Γιατί όλα τα δηλητήρια του φθόνου, της συκοφαντίας, του μίσους έχουν αποδειχθεί ανεπαρκή να διαταράξουν την υπέροχη ομορφιά τους. Έτσι, νιώθουν ντροπή και φόβο απέναντι στους Έλληνες. Βέβαια, πού και πού, κάποιος εμφανίζεται που αναγνωρίζει ακέραιη την αλήθεια, που διδάσκει ότι οι Έλληνες είναι οι ηνίοχοι κάθε επερχόμενου πολιτισμού» 4. Friedrich Nietzsche, Die Geburt der Tragödie ( Η γένεση της τραγωδίας), Versuch einer Selbstkritik (προσπάθεια για αυτοκριτική), απόσπασμα από το κεφ. 15. 4 Το πρωτότυπο έχει ως εξής:«fast jede Zeit und Bildungsstufe hat einmal sich mit tiefem Missmuthe von den Griechen zu befreien gesucht, weil Angesichts derselben alles Selbstgeleistete, scheinbar völlig Originelle, und recht aufrichtig Bewunderte plötzlich Farbe und Leben zu verlieren schien und zur misslungenen Copie, ja zur Caricatur zusammenschrumpfte. Und so bricht immer von Neuem einmal der herzliche Ingrimm gegen jenes anmaassliche Völkchen hervor das sich erkühnte [ ].Leider war man nicht so glücklich den Schierlingsbecher zu finden, mit dem ein solches Wesen einfach abgethan werden konnte: denn alles Gift, das Neid, Verläumdung und Ingrimm in sich erzeugten, reichte nicht hin, jene selbstgenugsame Herrlichkeit zu vernichten. Und so schämt und fürchtet man sich vor den Griechen; es sei denn, dass Einer die Wahrheit über alles achte und so sich auch diese Wahrheit einzugestehn wage, dass die Griechen unsere und jegliche Cultur als Wagenlenker in den Händen haben». 251

Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να παραβλέψουμε ή να υποτιμήσουμε και κάποιες κλιμακούμενες ακραίες μορφές συμπεριφοράς στη χώρα μας αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη, με ρατσιστικό λόγο και πρακτικές που βρίσκονται στον αντίποδα της ελληνικής δημοκρατικής παράδοσης και των ανθρωπιστικών αξιών. Όλα αυτά, βέβαια, σημαίνουν ότι μερικούς το μόνο πράγμα που τους διδάσκει η ιστορία είναι ότι τίποτε δεν τους διδάσκει. Γενικότερα, το παραπάνω πλαίσιο αποκαλύπτει τη στενή σχέση ανάμεσα στην εθνική και την οικουμενική διάσταση της ανθρώπινης δράσης, καθώς και τη σημασία που έχει το να μην είμαστε μια ανώνυμη μάζα ατόμων που άγεται και φέρεται, αλλά ένα ποιοτικό ανθρώπινο σύνολο, που δεν θα επιτρέπει στις δύσκολες στιγμές, σε περιόδους κρίσης, να εισχωρεί ο ρατσισμός και να κυριαρχεί η βία στον ιστό της ελληνικής, της γερμανικής, της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Παράλληλα, μας δίνει τη δυνατότητα να στοχαστούμε πάνω σε κοινές πικρές εμπειρίες, να αναζητήσουμε μέσα από τη μελέτη των αντιδράσεων του χθες τι θα πράτταμε σήμερα και να συνειδητοποιήσουμε την ανάγκη δημιουργίας ενός υψηλού οράματος για το μέλλον, πατώντας στο έδαφος της δημοκρατικής μας παράδοσης, του διαφωτισμού και του ανθρωπισμού. Να χαραμίσουμε, λοιπόν, την ιστορία; Κόρακες σε δέντρο, 1822, Μουσείο του Λούβρου, Caspar David Friedrich, ζωγράφος τοπίων. 252

Αυτή η βαθιά αλληγορική ζωγραφική από το γερμανικό ρομαντικό κίνημα του 19ου αιώνα με τη σχεδόν εξωπραγματική απεικόνιση της φύσης και του γυμνού από βλάστηση δέντρου με φόντο τα κοράκια μπερδεύει τα σύνορα μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας και φτάνει στα όρια του παραμυθιού. Και για όσους έχουν αισθανθεί αβεβαιότητα για το μέλλον, το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώθηκαν οι τραγικές καταστάσεις στις οποίες παραπέμπει με τους συμβολισμούς του ο πίνακας (στο μεταίχμιο 18ου 19ου αιώνα μιας κατακερματισμένης Γερμανίας) έχει αναλογίες τόσο με τα ιστορούμενα όσο και όσο και με τις πικρές εμπειρίες των ημερών μας. 253